وظیفه نظام آموزشی ایجاد و انتقال رفتارها و نگرش‌های مطلوب و مورد نیاز جامعه و فراگیران از طریق برنامه‌های درسی با هدایت معلمان است.
در نظام کنونی ما تأکید بر مواد و محتوای درسی نسبت به سایر مؤلفه‌های آموزشی بیشمار است و «کتاب درسی یکی از مهم‌ترین مراجع و منابع یادگیری دانش‌آموزان محسوب می‌شود و یکی از مهم‌ترین نقش‌ها را ایفا می‌نماید به عبارت دیگر در کشور ما بیشتر فعالیتهای آموزشی در چارچوب کتاب درسی صورت می‌گیرد» در نظام آموزش و پرورش رسمی ما، فعالیتهای سازمان نهضت سوادآموزی به لحاظ مخاطب کم‌سواد و بی‌سواد که رقم قابل توجهی از جمعیت ۱۰ سال به بالا کشور را شامل می‌شود از اهمیت خاص و قابل توجهی برخوردار است.
محمدرضا رضایی
تحقیقات نشان داده که سوادآموزی در توسعه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، دینی و سیاسی اثر مثبت داشته است که در این میان سهم منابع و کتابهای آموزشی را نباید نادیده گرفت. محتوای کتابهای آموزشی بزرگسالان نقش حیاتی در بهبود زندگی آنها دارد و اگر در ارتباط با مسائل و نیازهای‌شان باشد مورد استفاده قرار گرفته و عملاً مؤثر خواهد بود. آموزش سوادآموزان زمانی نقش خود را خوب ایفا می‌کند که محتوای آموزش تدوین شده دربرگیرنده اهداف برنامه درسی باشد.
سازمان نهضت سوادآموزی نیز براساس مصوبه هشتصد و سی و سومین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش موظف به اجرای ساختار جدید (مرحله اول آموزش بزرگسالان) شد؛ این مرحله در سه عنوان دوره تعریف شده است: ۱ـ?دوره سوادآموزی ۲ـ دوره تحکیم سواد ۳ـ دوره انتقال
اولین دوره از مرحله آموزش بزرگسالان (دوره سوادآموزی) به منظور دستیابی افراد بزرگسال به حداقل سواد است که به منظور تحقق اهدافی مبنی‌بر: کسب مهارت خواندن و نوشتن ـ فهم و درک متون ساده فارسی ـ انجام محاسبات ریاضی در حد چهارعمل اصلی ـ آشنایی با قرآن و کسب مهارت‌های اولیه روخوانی قرآن ـ آشنایی بیشتر با معارف دینی و فرهنگ اسلامی به میزان حداقل ۴۰۰ و حداکثر ۵۰۰ ساعت آموزش طراحی و اجرا می‌شود. برای تحقق اهداف فوق در این دوره، دو عنوان کتاب [سوادآموزی جلد(۱) و (۲)] طراحی و در چرخه فرآیند آموزش قرار گرفته است.
به منظور تعیین میزان مناسب بودن محتوای تعیین شده برای فراگیران باید محتوا مورد ارزشیابی قرار گیرد و از جنبه‌های مختلف تحت عنوان تحلیل کتب درسی بررسی شود. یکی از این جنبه‌ها اهداف برنامه درسی دوره سوادآموزی است که در قالب دو کتاب تدوین شده است.
به منظور تعیین میزان کفایت و پوشش محتوای تعیین شده برای سوادآموزان نیز لازم است محتوای این دوره مورد ارزشیابی قرار گیرد، هرچه میزان انطباق محتوای کتابهای درسی با اهداف تعیین شده بیشتر باشد توفیق تحقق اهداف دوره بیشتر خواهد بود. در این راستا پژوهش حاضر در صدد است محتوای دوره‌ی سوادآموزی را در راستای کفایت و پوشش اهداف برنامه درسی دوره‌ی سوادآموزی برای کتابهای تازه تالیف بررسی کند. بنابراین پژوهشگر به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که: آیا محتوای کتابهای دوره سوادآموزی اهداف پیش‌بینی شده این دوره را پوشش می‌دهد؟
بحث و نتیجه‌گیری:
نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که طبق نظر آموزشیاران شهر تهران کتابهای دوره سوادآموزی با اهداف مصوب شورای عالی آموزش و پرورش انطباق دارد و تفاوت بین کتابهای این دوره از نظر توجه به اهداف از پیش تعیین شده (مصوب شورای عالی آموزش و پرورش) برای این دوره معنادار است. همچنین اندازه اثر حاصل از میانگین محاسبه شده و مقایسه شده ۹ پرسش پژوهش به شکل معنی‌داری نشان می‌دهد که محتوای این دوره اهداف دانشی، نگرشی و مهارتی در حیطه خواندن و نوشتن، حساب کردن، روخوانی قرآن و آشنایی با معارف اسلامی و احکام (کتابهای دوره‌سوادآموزی) را در حد زیادی پوشش می‌دهد.
بطور کلی این نتیجه به مفهوم آن است که:
۱ ـ برنامه درسی دوره سوادآموزی مصوب شورای عالی آموزش و پرورش، منطبق با نیازها و علایق سوادآموزان تهیه و تدوین شده است. زیرا بیشتر جامعه نمونه «آموزشیاران» هدف‌های آموزشی این دوره را متناسب با علایق و نیازهای مخاطبان خود دانسته و در پرسشنامه به محتوای منطبق بر هدف‌ها گزینه‌های بالاتر از حد متوسط را انتخاب کرده‌اند.
۲ ـ محتوای آموزشی کتابهای سوادآموزی منطبق بر هدف‌های آن دوره «مصوب شورای عالی آموزش و پرورش» تألیف شده‌اند که نشانگر توجه مولفان کتب به هدف‌های آموزشی است به عبارت دیگر مولفان کتاب‌ها هدف‌نگر بوده‌اند.
۳ ـ هرچند که در سوابق و اسناد موجود و اظهارات دست‌اندرکاران تالیف کتابهای درسی سوادآموزی به اعتبار بخشی برنامه درسی اشاره نشده است ولی با توجه به نتایج این پژوهش به نظر می‌رسد که این مهم اتفاق افتاده است.
۴ ـ از جمله دلایل متقن که می‌توان بر روی نتایج این پژوهش تاکید کرد؛ فرایند تهیه برنامه درسی و تالیف کتاب‌ها در چارچوب مراحل تهیه و تدوین تولید مواد آموزشی بزرگسالان توصیه شده از سوی یونسکو است که در بررسی‌های به عمل آمده از اسناد و سوابق کار و اظهارات دست‌اندرکاران حوزه تالیف به دست آمده است.
۵ ـ نکته مهم دیگری که بر نتایج این پژوهش تاثیرگذار بود، فرایند اجرای آزمایشی محدود و گسترده و اعتبار بخشی کتاب‌ها پس از هر مرحله اجراست که اصلاحاتی را در محتوای آموزشی رقم زده است. «به استناد بررسی سوابق و اسناد مربوطه به اعتبار?بخشی در حوزه تألیف».
۶ ـ بطور کلی پژوهش‌های انجام گرفته درخصوص سایر کتابهای آموزشی در حوزه سوادآموزی غالباً تحلیل محتوا به روش ویلیام رومی است که بیشتر به سطح خوانایی محتوا، ضریب درگیری، ساختار فیزیکی، ساختار محتوایی، ویرایش فنی، اصول سازماندهی محتوا پرداخته شده است و پژوهشی در مورد تحلیل محتوای کتب سوادآموزی از منظر کفایت و پوشش محتوا برای اهداف پیش‌بینی شده دوره سوادآموزی انجام نگرفته است.
هر پژوهشی بر نکته خاصی تاکید ورزیده و برخی نکات را نادیده گرفته‌اند و در واقع تحلیلی مبتنی بر هدف صورت نگرفته است. هرچند که در نتایج آنها بر تهیه و تولید مواد آموزشی متناسب با ویژگی‌های مخاطبان، اهداف آموزشی دوره‌ها و رعایت اصول تهیه و تدوین محتوای بزرگسالان تاکید شده است.
۷ ـ برای نمونه، سعیدی (۱۳۸۵) در پژوهشی با عنوان «بررسی اثر بخشی و مطلوبیت کتابهای طرح آزمایشی دوره مقدماتی در مقایسه با کتابهای قبلی» به این نتیجه رسید که در هر سه کتاب مورد بررسی ضریب درگیری در خصوص ارائه دانستنی‌ها، تقویت مهارت‌ها، همخوانی متن با تصاویر، همخوانی متن با نیاز سوادآموزان، متناسب بودن پرسش‌ها با توانایی سوادآموزان، مشارکت سوادآموزان در یادگیری، کیفیت تصاویر، مناسب بوده و ارزیابی آموزشیاران در خصوص دو کتاب ریاضی و خواندن و نوشتن در مقایسه با کتابهای قبلی بسیار مثبت بوده است.
میزان یادگیری سوادآموزان چه در مشاهده حضوری، مصاحبه و چه در مقایسه نمرات گروه آزمایشی (آنهایی که با کتاب جدید آموزش دیدند) و گواه (آن‌هایی‌که با کتاب قبلی آموزش دیدند) با کتاب جدید بهتر و مؤثرتر از کتاب قبلی بوده است.
۸ ـ از بررسی پژوهش‌های انجام گرفته چنین استنباط می‌شود که در گذشته کتابهای سوادآموزی فاقد برنامه درسی بوده است و در آنجا رویکرد، اهداف و فرآیند تالیف محتوای آموزشی بزرگسالان به صورت مستند ارائه نشده است که محققان بتوانند محتوای آموزشی را با آنها تطبیق یا تحلیل محتوای کتب سوادآموزی را از منظر کفایت و پوشش محتوا برای اهداف پیش‌بینی شده دوره‌ها مورد پژوهش قرار دهند. این پژوهش‌ها بیشتر مبتنی بر نیازها بوده است.
۹ ـ از جمله دلایل در خصوص بند ۸ می‌توان به اظهارات مدیران ارشد سازمان مبنی بر این‌که نخستین برنامه درسی مصوب در حوزه سوادآموزی در سال ۸۹ تدوین و به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش رسیده است؛ اشاره کرد.
این پژوهش در سال ۱۳۹۲ در سازمان نهضت سوادآموزی انجام شده است. در این جا وظیفه داریم از همفکری و همکاری آقایان نامجومنش، نوایی و ریاحی مدیران و کارشناسان ارشد سازمان که در شکل‌گیری این مهم نقش ارزنده داشته‌اند تشکر کنیم.
۲ کارشناس ارشد برنامه‌ریزی درسی در نهضت سوادآموزی
منبع روزنامه اطلاعات -۱۲ آبان ۹۲
