مطالعه و کتابخوانی در کودکان

مطالعه و کتابخوانی در کودکان

نویسنده: علی بیرانوند

کارشناسی ارشد کتابداری و عضو علمی دانشگاه پیام نور مرکز جهرم

چکیده

آدمی در دوران کودکی به علت عدم داشتن شناخت کافی از جهان پیرامو ن ، بیشتر تحت تاثیر شرایط محیط اطرافش قرار می گیر د . با این توصیف می توان به

اهمیت نقش خانواده و محیط های یادگیری چون مدارس در شکل گیری شخصیت کودک اشاره کرد. در این مقاله، ضمن بررسی برخی عوامل بازدارنده مطالعه

در بین کودکان به عوامل تاثیر گذاردر ایجاد علاقه به کتابخوانی و مطالعه اشاره می شود.

مقدمه

کودک برای پیدا کردن پاسخ س ئوالات خود وابسته به منابع اطلاعاتی است که از جمله این مناب ع می توا ن به

اعضای خانواده، معلم، کتاب و رسانه های دیگری همچون تلویزیون اشاره نمود. طبق تحقیقات انجام شده کودکان باید با

مطالعه و کتابخوانی انس بگیرن د و در اصل عادت به مطالعه در دوران کودکی صورت گیر د . باید عشق و لدت از خواندن در

روح و روان کودکان ریشه دوان د . موکهرجی معتقد اس ت مطالعه همچون سایر فعالیتهای انسانی، تا حد زیادی تحت تاثیر

دگرگونی های اجتماعی قرار گ ر فته است . به همین دلیل به گونه ای با کتاب بیگانه اند که هیچگونه رغبتی به مطالعه و

خواندن ندارند (موکهرجی، ۱۹۶۸ ، ص ۴۸ ). بدون شک مجموعه عوامی که باعث ایجاد علاقه به مطالعه و کتابخوانی می

شوند را باید شناخت و با ارائه راه حلهای مناسب در حل مشک ل تلاش کر د. نقش نظ ام آموزشی در گسترش فرهنگ

مطالعه و کتابخوانی انکار ناپذیر است. سیستم آموزشی نقش مهمی در شکل گیری شخصیت افراد به خصوص در دوران

کودکی و نوجوانی دار د . تا آنجا که م ی تواند آنچه فرد در خانواده تحت تاثیر اعضاء آن یاد گرفته، به کلی تغییر دهد یا

اصلاح کند .متاسفانه در نظام آموزشی فعلی به علت اهمیت ندادن به کتابخانه های آموزشی و نداشتن کتابخانه های

مناسب برای برقراری ار تباط بین منابع مطالعاتی و کودکان، این فرایند “علاقه مند کردن کودکان به مطالع ه ” هنوز به

.( عنوان حلقه مفقوده نظام آموزشی به چشم می خورد (بیرانوند، ۱۳۸۷

قبل از پرداختن به عوامل ایجاد علاقه مندی دانش آموزان به مطالعه، بهتر است عوامل بازد ارنده این فرایند را بررسی

کنیم. بررسی عوامل بازدارنده ا ین فرصت را می دهد تا با شناخت نقاط ضعف، به رفع آنها پرداخته شد ه و نقاط قوت را

نیز در راستای آنها پیش روند.

تعاریف

روندی است که از به کار گیری ذهن و به منظور » مطالعه: بررسی عمیق و همه جانبه یک مقوله اس ت . به عبارت دیگر

دریافت اطلاعات، توجه دقیق و تجربه و تحقیق درباه هر موضوع، رویداد و پدیده صورت می گیرد و شامل خوب دیدن،

فرهنگ وبستر، )« خوب شنیدن و لمس کرد ن ، و چشیدن، تربه کردن، پرسش کردن و به دنبال پاسخها بودن می شو د

.( ص ۱۸۰۸ ، نقل در قزل ایاق، ۱۳۸۳

خواندن: می تواند به عنوان زیر مجموعه مطالعه باش د . عملی که در آن دیدن، شناسایی کردن علائم نوشتاری، تبدیل

علائم نوشتاری به صوتی، درک مجموعه علائم و آواها و در نتیجه دک معنا ا ز آن حاص ل می شود؛ اما این درک ب ی هدف

صورت نمی گیرد و خوانندگ ان به قصد آموختن، زمانی برای آگاه شدن و گاهی هم به قصد لذت بردن و پر کردن اوقات

.(۲۱ ، فراغت به آن روی می آورد که هر سه می تواند با هم دیگر همراه باشد ( قزل ایاق، ۱۳۸۳

عوامل بازدارنده کودکان از مطالعه

اگر چه دانش آموزان فعالترین خوانندگان هستن د ، اما هیچ گونه ضمانتی برای تداوم خواندن آنها وجود ندار د

(اسکارپیت، ۱۳۶۸ ،ص ۱۳۹ ، نقل در قزل ایاق، ۱۳۸۳،۲۳ ).به همین خاطر وظیفه ب ز رگسالان و مربیان کودکان تنها ایجاد

علاقه مندی در کودکان نیست، بلکه ت لا ش در تداوم این اشتیا ق به خوا ندن نیز به اندازه ایجاد علاقه م ندی مهم اس ت .

گاه عوامل بازدارنده ای وجود دارند که کودک را از ایجاد حس علاقه مندی به مطالعه باز می دارند و یا علاقه به وجود

آمده را به بی میلی و گاهی نفرت از مطالعه تبدیل می کنن د . عواملی که در با ز دارندگی کودک نسبت به م طالعه موث ر

هستند به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم می شوند ، هر چند که بسیاری از عوامل دورن ی ریشه در عوامل بیرونی

بازدارندگی دارند.

عوامل درونی بازدارنده از مطالعه

از جمله این عوامل بازدارنده می توان به دو مورد عامل جسمی و روانی اشاره کرد:

عامل جسم ی: معلولیتها، و نقص عضوه ا باعث می شود تا کودک از انجام سایرتوانایی های لازم برای مطالعه کردن

بازداشته شود .کودکی که نقص بینایی دارد ، هرچند هم علاقه مند به مطالعه باشد، چنانچه با موانعی مانند نبود منابع

۲

به خطر بریل روبرو شود از مطالعه بازداشته می شود و علاقه نیز نم ی تواند به عنوان عامل یک فاکتور موثر درادامه

فعالیت او موثر باشد.

عامل روانی : نبود الگوی مناسب برای کودکان در زندگی، یکی از عوامل بسیار مهم در شل گیری شخصیت آنهاس ت .در

جامعه ای که بزرگسالان به مطالعه بهایی نمی دهند و یا آنرا امری بیهود برشمرده که وقت انها ر ا تلف می کند، چگونه

می توان انتظار داشت کودکانی تربیت شوند که به مطالعه و کتابخوانی بپردازند؟توجیهات کودکان برای فرار از مطالعه و

کتابخوانی،در بی فایده بودن، نیاز نداشتن، وقت نداشتن و … خلاصه می شود که تماما ناشی از برداشتهای آنها از

.( رفتار افراد بزگسالان جامعه اطراف اوست (قزل ایاق، ۱۳۸۳،۲۸

عوامل بیرونی بازدارنده از مطالعه

– کیفیت منابع چاپی : یکی از موانع جدی در مطالعه به ویژه در کودکان، بی کیفیتی منابع چاپی است که برای آنها

تهیه می شود. بدیهی است آه خواندن غیر موظف و داوطلبانه، امری است که شرایط خاص خود را طلب می کند. یکی

از این شرایط، داشتن محتوای با کیفیت است که نوعی کشش و علاقه مندی را در خواننده خود ایجاد نمای د . این

کشش و جاذبه در منابع چاپی زمانی بیشتر جلو ه گر می شود که مخاطبان آن کودکانی باشند که در منابع مورد

مطالعه، به دنبال پاسخ سوالات ذهنی خود باشند و در کنار این حس پرسشگری، خواهان کمترین زحمت برای رسیدن

به پاسخ س ئوالات خود هستن د . علاقمندی آ نها برای درک مطالب از طریق تصویر، م و جب می شود تا بیشتر حجم

کتابهای کو دکان از تصاویر تشکیل شو د . پس می توان نتیجه گرفت که نداشتن تصاویر جالب و جذاب و همچنین وج و د

. ( ممیزی در کتابهای کودکان می تواند به عنوان عامل بازدارنده ای در مطالعه و کتاب خوانی به شمار آید (همان ، ۲۹

– عدم وجود کتابخانه در مدارس : به عنوان اولین شرط، باید پذیرفت که وجود محیطی به نام کتابخانه، هرچند کوچک

بوده و از لح اظ منابع نیز فقیر باشد، می ت و اند نقطه شروع مناسبی به شمار آی د . تدارک کتابخانه های مناسب برای

کودکان ، حق طبیعی آنها در نظام آموزشی اس ت .در دنیای امروز که دسترسی به کتابخانه های دیجیتال و مبتنی بر

وب، کتابخانه های استاندارد و دارای منابع مناسب برای کودکان به عنوان زیر ساخت لازم برای فر ه نگ ساز ی در نظام

آموزشی به شمار می آید، دیگر بحث در مورد وجود کتابخانه ، آ ن هم در شکل ابتدایی آن در مدارس، تنها تکرار مکررات

است.اما با انی وجود بازهم شاهد مدارسی هستیم که یا کتابخانه ندارند و یا فضایی را به منظور رفع مسئولیت به

عنوان کتابخانه در محیط مدرسه تعریف کرده اند که بیشتر به انبار کتابهای بلا استفاده شبیه است تا کتابخانه پویا و موثر

در آموزش کودکان.

– نبود کتابدار متخصص در کتابخانه : نداشتن کتابدار متخصص در کتابخانه های مدارس، استفا د ه از دانش آموزان به

عنوان متصدی کتابخانه در ساع ت های آزاد، و سپردن م سئولیت اداره کتابخانه به صورت پار ه وقت به یکی از مربیان

مدرسه که در بخ ش های دیگر کارایی ندار د ، به معن ی بی توجهی به مسئله مطالعه و کتابخوانی در م د ارس است . در

جایی که مطالعه و فرهنگ کتابخوانی کم اهمیت فرض می شود ، چگونه می توان از رشد سواد و گسترش فرهنگ

مطالعه صحبت کرد؟

– نداشتن الگوی مناسب در خانواد ه : فرهنگ پذیری از اطرافیان در دوران کودکی پایه و اساس شکل گیری شخصیت

او است. شخصیت کودک مانند ما د ه خامی است که قدرت شکل پذیری در هر قالبی را دار د . وجود الگوی مناسب در

محیط زندگی و مدرسه می تواند در شکل گیری قالب ش خ صیتی کودک بسیار موثر باش د . کودک در خانواده از والدین

خود و در مدرسه از معلم و دوستا ن خود بیشتریت تاثیرپذیری را دار د و چنانچه اعضای خانواده در طی روز مدت زمانی را

به مطالعه بپردازند و یا با خواندن کتابهای مورد علاقه کودک صرف کنند، در علاق ه مند کردن او به م ط العه و کتابخوانی گام

موثری را برداشته اند.

– جایگزینی رسانه های تصویری به جای کتا ب : تردیدی نیست که در عصر ارت ب اطات و رسانه های الکرتونیکی

نمی توان از کودان انتظار داشت به ان د ازه نسلهای گذشته خود را مقید به کتاب و مطالب چاپی نماین د . از طرفی ، هنوز

وجود کتاب به عنوان رسانه ای فراگیر و ارزان در آموزش کودکان و نوجوانان ضرورتی انکاز ناپذیر اس ت .حضور کتاب های

چاپی در کلاسهای درس در کنار وسایل و آموزشهای الکترونیکی و مبتنی بر وب هوز جایگاه این رسانه را در آمزش و

در بین کودکان حفظ کرده اس ت . متاسفانه در قبال حضور رس انه های الکترونیک ی ، نگرشهای افراطی وجود دارد که

استفاده از این تجربیات نو ظهور را بسیار زودتر از آنچه تصور شود به صورت یک فرهنگ اجتماعی در آورده است . آنچه در

بین خانواده ها و یا حداقل تجربیات روزمره خودمان به چشم می خورد، فرهنگ اشتباه تماشای تلویزیون و یا فیلم های

کارتونی است که توسط والدین بر ای سرگرم کردن کودک و به قولی راحت شدن از سوالات مکرر او رسیدن به آسودگی

خیالی است که در خان و اده های امروزی به چشم می خور د . پدر و مادری که بخش اعظم وقت خود را صرف کار کرده اند،

دیگر انرژی جهت سرگرم سازی کودک با کتاب و مطالعه ندارند و ترجیح م ی دهند که کودک خود را با برنام ه های

تلویزیونی سرگرم کنن د . البته استفاده از این رسانه ها جزء لاینفک نظام آموزشی نوین به شمار می آین د ، اما باید توجه

داشت که تمام وقت کودک نباید صرف تماشای تلویزیون شود و از عادت به مطالعه و کتابخوانی غفلت شود.

عوامل ایجاد علاق همندی کودکان به مطالعه از جمله عواملی که در ایجاد علاقه به مطالعه در کودکان موثرند می تواند به موارد زیر اشاره کرد:

– استفاده ا ز ادبیات خاص کودکا ن : ادبیاتی که بتواند جذاب و پویا باشد و کودک را به مطالعه جذب کند یکی از عوامل

موفق در بالا بردن روحیه کتابخوانی در کودکان اس ت .همچنان که در فرهنگنامه کودکان آمده است : ” ادبیات کودکان

نوشته ها و سرودهایی هستند که ارزشادبی یا هنری دارند ، و شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه مانند :

لالایی ها، متل ها، قصه ها، داستانها، نمایشن م اه ها، شعرها و همچنین نوشته های غیر داستانی در زمینه دین، دانش

اجتماعی، علم و کاربردهای آن ، هنر و سرگرمی که هدف آن آموزش مستقیم نباشد، می شو د . سه ویژگی برجسته

ادبیات کودکان عبارتند از:

الف- به رشد شخصیت خواننده کمک می کند و به این نکته توجه دارد که دوران کودکی و نوجوانی مهمترنی دوران

شکل گرفتن و پرورش احساس و اندیشه است.

ب- ادبیات کودکان با درک و فهم، زبان و بیان و تخیل و تجربه های کودکان متناسب است.

ج- تصویر در ادبیات کودک اهمیت بالایی دارد و همیشه بخشی از پیام توسط تصاویر منتقل می شو د .(فرهنگنامه

.( کودکان . نوجوانان، ۱۳۷۱

آنچه باعث اهمیت بسیار ادبیات کودک می شود از چند بعد قابل زیر ملاحظه است:

۳

• پرورش شخصیت فردی و اجتماعی کودک

• در بر داشتن نکان آموزنده اجتماعی و اخلاقی

• افزایش مهارتهای یادگیری.

• آشنایی بیشتر کودک با تجارب و آموخته های دیگران

• افزایش علاقه به خواندن و مطالعه

• پرورش ذوق و سلیقه در کودکان.

• ایجاد تفکر انتقادی و استنباطی در کودک

مطالعه و کتابخوانی باعث بالا بردن اطلاعات عمومی کودک و درک بهتر آنها از کتب درسی می شو د . کاربرد وازگان و

معانی خاص آنها در جملات گوناگون باعث می شود تا کودک ار تک کاربرد بودن واژ هها رها شده و بتواند مفاهیم گوناگون

را بهتر درک کن د . تصویر سازی در ذهن کودکان ماندگاری بیشتری دارد و به همین دلیل سعی می شود تا بخش عمده

فضای کتاب کودکان به تصاویر اختصاص یابد.

– خانواده: محیط خانه و خانوداه یکی از عواملی است که باعث ایجاد عادت به مطالع ه در کودکان می شو د .

تاثیر پذیری کودکان از اعضای خانواده با خواندن قصه ها و داستانهای کودکانه از سوی آنها، باعث ایجاد علاقه به کتاب و

مطالعه در کودک می شو د . فراموش نکنیم که کودکان آینه رفتار افراد خانواده خود هستند و رفتار اعضای خانواده بیشتر

.( از هر عامل دیگری در ایشان تاثیر گذار است (شهرآرای، مهناز، ۱۳۶۲

همان طور که در نظریه های آموزشی از تجهیزات کمک آموزشی مانند فیلمهای آموزشی به عنوان ابزارهای انتقال

دانش یاد شده باید موانع موجود در بکارگیری این ابزارهای نیز یادآوری شو د . امروزه به غلط خانواده ها استفاد ه از

فیلمهای کارتونی را جایگزینی برای مواد کمک آموزشی قرار داده و از طرفی برای دور کردن کودک تحت عنوانهای

مختلف مانند : مشغولیتهای زیاد والدین، سرگرم کردن کودک، عدم همبازی شدن کودک با دیگر همسالان خود در محیط

های بیرون از خانه … اقدام به استفاده از این رس انه ها کرده که در اغلب موارد تاثیر منفی آن بیشتر از جنبه آموزشی

خواهد بود .حرکات، الفاظ و تکیه کلامهای رایج در بین کودکان امروزی تاثیر پذیری آنها از شخصیتهای کارتونی است که به

اشتباه توسط خانواده ها به عنوان جایگزین کتاب و مطالعه شده است.به همین دلیل تاثیری که خانواده با رفتار خود می

.( تواند بر روی شخصیت کودک بگذارد به مراتب بیشتر از سایر عوامل است (لاریک، نانسی، ۱۳۷۲

– کتابخانه های مدار س : امروزه با روند تعلیم وتربیت جدید، کتابخانه از ابزارهای ضروری تدریس اس ت . تاکید بر اصل

دانش آموز محوری در نظام آموزشی جدید به جای معلم محوری، باعث اعتبار بخش به کتابخانه های مدارس به عنوان

محلی برای تامین نیازهای اطلاعاتی انها در امر اطلاع یابی شده است . کودک امروز در مدرسه دیگر حافظ اطلاعات

متقل شده از سوی معلم خود نیست و او خوا به دنبال پاسخی برای پرسشهای به وجود آمده در ذه ن خود است . در

.( این بین کتابخانه های مدارس از جمله عوامل موثر در علاقه مند کردن کودکان به مطالعه هستند (میالاره، ۱۳۷۱

امروزه کشورهای پیشرفته اهم ی ت بسیار زیادی برای کتابخانه های آموزشگاهی خود قائل هستند و سرمایه گذاری

در این بخش را نه تنها هدر رفتن سرمایه نمی دانند بلکه معتق د هست ند که با شکوف ایی استعداد کودکا نشان این هزینه

ها به چرخه اقتصاد کشور باز می گرد د . فعالیتهای زیادی در این کشورها در جهت علاقه مند کردن کودکان به کتابخوانی

صورت گرفته و ارزشی که این کشورها برای کتابخانه های مدارس خود قائل شده اند گواه این ادعا است: انتشار کتاب

استانداردهای کتابخانه های مدارس و طرح نیروی انسانی برای این کتابخانه ها از سوی انجمن کتابداران آمریکا،

تاسیس سازمان ملی کتابخانه های آمزشگاهی در کوبا، طرح ملی خواندن برای بهبود سطح خ واندن در هلند، تاسیس

کتابخانه برای مدارس ابتدای ی در سال ۱۹۹۳ در ژاپ ن ، تخصیص بخش خدمات ویژه کودکان در کتابخانه های عمومی این

کشور، قانونی شدن کتابخانه های آموزشگاهی در استرالیا که کتابخانه به عنوان یک مرکز آموزشی در قا لب مدرسه

قرار گرفته است از جمله این عملکردها است.

– کتابخانه های کودکا ن : هدف اصلی از ا یجاد کتابخانه های کودکان پاسخگویی به نیازهای کودکان و دسترسی به

منابع و مواد خواندنی اس ت . کتابخانه های کودکان محلی مناسب برای پاسخگویی به پرسشهای موجود در ذهن

کودکان است .کتابخناه کودکان با تهیه مواد و تجهیزات آموزشی مورد نیاز کودکان می تواند محلی برای انتق ال آموزشهای

مورد نیاز به کودکان و ع لا قه مند کردن آنها به مطالعه و کتابخوانی باش د . آنچه به عنوان وظیفه کتابدار در کتابخانه کودکان

بیشتر از سایر وظایف باید مد نظر قرار گیرد ارائه مطالب مناسب و معرفی کتابهای مفید و مورد نیاز کودک است.شاید به

نوعی بتوان کتابدا ر کتابخانه کودکان را یک کتابدار مرجع دانست که نیازهای را بررسی می کند و خ ود منبع مناسب را

پیشنهاد می دهد و چنانچه این پیشنهاد بجا و مناسب باشد در حرکت رو به جلوی کودک برای خواندن و ارتباط بیشتر او

با کتاب موثر و کارآمد باش د . تقابل کتابدار و منابع موجود در کتابخانه با روحیه پرسشگری کودک می تواند اولین جرقه

های علاقه مندی در وی را روشن کن د . کتابدار کتابخانه کودکان باید فردی صبور و علاقه مند با برقراری ارتباط با کودکان

باشد تا بتواند بیشترین تاثیر را در روند علاقه مند کردن آنها به جا بگذار د . آنچه در تهیه منابع کتابخانه کودکان بیشتر باید

مورد توجه باشد، استفاده از وسایل کمک اموزشی از قبیل فیلمهای آموزش ی و کتب تصویر ی است زیرا همانطور که

.( تحقیقات نشان داده اند تقریبا ۷۵ % یادگیری از طریق حس بینایی کسب می شود (احدیان، ۱۳۷۳

نتیجه گیری

آنچه امروزه به عنوان موانع باز د ارنده مطالعه در میان کودکان عنوان م ی شود، ریشه در جایگزینی غیر اصولی مواد و

منابع آموزشی دارد. نبود منابع در دنیای اطلاعاتی امروز مانند گذشته نم ی تواند عامل بازدارنده به شمار آید زی ر ا در

جایی که صحبت از انفجار اطلاعات و افزونگی اطلا عات است دیگر عنوان کرد ن کمبود منابع آموزشی چندان منطقی به

نظر نمی رسد.

امروزه باید تلاشها در سمت و سویی باشد تا در درجه اول اهمیت، به کیفیت منابع آموزشی پرداخته شود و در

درجه دوم تناسب استفاده از منابع چاپی و الکترونیکی رعایت گرد د . صرف پیشرفتهای همه جانبه در مواد و منابع

الکترونیک، نمی توان کودک را به خواندن منابع الکترونیک واداشت و او را از مواد سنتی و چاپی دور کر د . تلاش در زم ی ن ه

تکامل مواد و منابع نوظهور در امر آموزش و تربیت کودکان، زمانی می تواند موفقیت آمیز باشد که بتوانی م خوانندگانی

فعال را تربیت کنیم.

منابع

احدیان، محمد. ۱۳۷۱ . مقدمات تکنولوژی آموزشی.تهران: شرکت بین المللی نشر و تبلیغ بشری.

۴

بیرانوند، عل ی . ۱۳۸۷ .” بررسی وضعیت کتابخانه های مقطعه متوسطه استان لرستان در سال ۱۳۸۷ “، مجله

.(۴) الکترونیکی ارتباط علمی: ۸

http://www.irandoc.ac.ir/data/e_j/vol8/no4/beiranvand1_abs.htm

سیدی، حسین. ۱۳۶۲ .کودک ،کتاب ، مطالعه . تهران : کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان .

شهرآرای ، مهرناز . ۱۳۶۲ . روانشناسی یادگیری کودک و نوجوان . تهران : انتشارات رشد.

قزل ایاغ. ۱۳۸۳ . ادبیات کودکانو نوجوانان و ترویج خواندن.تهران: سمت.

لاریک ،نانسی ۱۹۹۳ .چگونه بچه هایمان را به مطالعه تشویق کنیم . . ترجمه : مهین محتاج . ۱۳۷۲ .تهران :

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

کاربخش راوری،ماشاءاله . . ۱۳۷۲ چگونه کودکان و نوجوانان را به مطالعه علاقه مند کنیم . تهران : سازمان

پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ؛انتشارات مدرسه ،

کولودژیسکا، جادویگ ا. ۱۳۷۶ .” کتابخانه در نظام آموزشی، آموزش و پرورش به عنوان کیفی ت “، ایفلا ۹۶ ؛ کتابخانه

.۲۸۶– ملی جمهوری اسلامی، ، ۲۷۸

موکهرجی.ا.ک. ۱۹۶۸ .تاریخ و فلسفه کتابداری .ترجمه اس دالله آزاد، ۱۳۷۵ .مشهد :آستان قدس رضوی،موسسه

چاپ و انتشارات.