نویسنده: سیدمحمود معلمی
آموزش و پرورش علاوه بر چالش های داخلی، دارای پیرایه هایی خارج از سازمان است که مشکلات این وزارت خانه و سیستم آموزشی را دوچندان کرده است .
یکی از این پیرایه ها چاپ کتا ب هایی تحت عنوان «کمک درسی» یا «کمک آموزشی» و عرضه آن در جامعه است و دردناک تر این که این کتاب ها توسط بسیاری از معلمان و دبیران هم توصیه می شود در حالی که معاون پژوهش و برنامه ریزی درسی وزارت آموزش و پرورش تصریح کرده است که ۵۰ درصد کتاب های کمک آموزشی موجود در بازار غیراستاندارد است و این سرآغازی است بر یک ناهنجاری در سیستم تعلیم و تربیت در وزارت آموزش و پرورش. هرچند که تاثیر وسایل کمک آموزشی در بهبود فراگیری دانش آموزان و رقابت های علمی داخلی و خارجی غیرقابل انکار است ولی باید دید وسایلی از این نوع تا چه حد کارشناسانه و علمی تولید و منتشر می شود.
در سطح معاونت های وزارت آموزش و پرورش گروه های کارشناسی تشکیل شده است که مسئولیت تالیف کتاب های مورد استفاده در مدارس و دبیرستان های کشور را انجام می دهند.
این گروه ها با استفاده از آخرین یافته های علمی روز و با بهره گیری از شاخص های روان شناسی دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی، عناصر زیباشناسی در مقاطع مختلف سنی دانش آموزان و بسیاری دیگر از شاخص های علمی کتاب های درسی متناسب با تدریس در آموزشگاه ها را تدوین و تالیف می کنند.
علاوه بر آن ترکیب این گروه ها از نظر علمی نیز به گونه ای است که اغلب از دبیران و معلمان باسابقه، استادان دانشگاه در رشته های مختلف علوم تجربی و علوم انسانی بوده و آن چه این گروه ها تالیف می کنند در بالاترین سطح نیاز دانش آموزان مقاطع مختلف را برای آموزش تامین می کند.
اما کتاب های کمک آموزشی یا کمک درسی که انواع رنگارنگ آن در کتاب فروشی ها به چشم می خورد به ادعای مولفان تنها براساس شرح چکیده دروس در کتاب های درسی و طراحی سوال و تست از متون کتاب های درسی تالیف می شود و پدیدآورنده یک دبیر و معلم و یا یک مولف عادی است که تنها براساس تشخیص خود به چکیده سازی و طرح سوال و چاپ جواب ها در پایان همان کتاب، دست به تالیف می زند .
حال این سوال مطرح است که در صورتی که کشور دارای وزارت آموزش و پرورش است و این وزارت خانه عظیم دارای سیستم تالیف کتاب درسی و کادر تدریس در سطوح آموزشگاه هاست، چه لزومی به تدوین اینگونه کتاب های کمک درسی است که به قضاوت کارشناسان کیفیت حداقلی را نیز در تامین نیازهای آموزشی دانش آموزان ندارد و چرا در مدارس و دبیرستان ها توصیه هایی از سوی معلمان و دبیران برای تهیه این کتاب ها می شود؟
از والدین یک دانش آموز دوم دبیرستان که در حال خرید یک کتاب کمک آموزشی فیزیک با مشخصات اعلام شده توسط دبیر مربوطه هستند درباره کتاب کمک آموزشی جویا می شوم: دبیر فیزیک دخترمان مشخصات یک کتاب کمک آموزشی با انتشارات مشخص و مولف معین را به دانش آموزان داده و از آن ها خواسته از جلسه بعد این کتاب را همراه داشته باشند! شاید تا اینجای موضوع بحثی نباشد اما نکته مهم این کتاب ها، قیمت آن است مجموع کتاب های درسی حدود ۶ هزار تومان شد و مجموع کتاب های کمک آموزشی که تاکنون خریده ایم به حدود ۲۸ هزار تومان رسیده است و جالب این که در برخی از دروس که ۲ دبیر به کلاس معرفی شده هر دبیر کتاب کمک آموزشی خاص خودش را به دانش آموزان معرفی کرده است.
از پدر یک دانش آموز اول ابتدایی هم می پرسم شما در میان کتاب های کمک درسی به دنبال چه می گردید؟ و جواب می شنوم: خانم معلم کلاس اول پسرم یادداشتی را به کودکان داده تا برای کتاب «بخوانیم» و «بنویسیم» اول ابتدایی کتاب کمک آموزشی تهیه کنند تا در کلاس تدریس شود و…
آن سوتر ۲ دانش آموز در حال بررسی ۲ کتاب کمک آموزشی ریاضی اول دبیرستان هستند از آن ها درباره معیارهایی که در انتخاب کتاب کمک درسی موثر است می پرسم و جواب می شنوم: دبیرمان گفته هر کتاب کمک درسی که تعداد تست های بیشتری داشت مناسب تر است زیرا پایه ریاضی را در کنکور تقویت می کند.
با گشت و گذاری در بازار کتاب به خوبی می توان انتشاراتی های بزرگی را دید که فقط در زمینه چاپ و انتشارات کتاب های کمک درسی فعالیت می کنند و از قبل این بازار داغ گویا خوب هم نان درمی آورند .
از متصدی یک فروشگاه که کتاب کمک آموزشی اول ابتدایی تا سال آخر دبیرستان را در انواع مختلف و مولفان متعدد به خریداران عرضه می کند می پرسم ملاک خرید کتاب کمک درسی برای دانش آموزان چیست؟
او جواب می دهد: براساس معرفی دبیران معمولا کتاب خریداری می شود و البته در بسیاری از موارد زیبایی کتاب و حجم زیاد آن و تعداد سوال ها و تست های طراحی شده و جواب داده شده هم در انتخاب کتاب کمک آموزشی موثر است .
وی که سابقه ۲۴ ساله در کتاب فروشی دارد توضیح می دهد: در ۸- ۷ سال گذشته موضوع کتاب های کمک درسی مطرح شده و بازار گرمی دارد و پیش از آن کتاب های کمک آموزشی بسیار محدود و در تیراژ کم و فقط برای دروس تخصصی مانند فیزیک و ریاضی تدوین می شد اما در سال های اخیر حتی برای ورزش و نقاشی در دوران ابتدایی هم کتاب کمک آموزشی تالیف شده و از فروش آن می شود کاملا فهمید که توسط معلم مربوطه توصیه به خرید شده است وی با کنایه می گوید: تجارت خوبی است زیرا هر قیمتی که مولف بر این کتاب ها می گذارد دانش آموزان ناچار به خرید هستند و قیمت این کتاب ها در مقایسه با حجم یک کتاب غیرآموزشی تقریبا ۲ برابر است و این برای کتاب فروش و مولف هم بد نیست.
اگرچه جواب بسیاری از سوال هایی که قرار است از دبیران و مدیران بپرسم را از والدین و کتاب فروش دریافت کرده ام اما باز هم به نظر می رسد که دبیران نیز دفاعیه هایی دارند.
با دبیر زبان انگلیسی که ۲ کتاب کمک آموزشی را به دانش آموزان سوم دبیرستان معرفی کرده به گفت وگو می نشینم. او این کار را دلسوزی دانسته و در دفاع از خود می گوید: سطح علمی کتاب زبان انگلیسی در دوره دبیرستان متناسب با سطح تست های کنکور و حتی نیازهای دانش آموزان نیست لذا برای تقویت پایه زبان انگلیسی توصیه می کنیم که کتاب کمک آموزشی تهیه کنند و برخی از والدین نیز خواهان معرفی آموزشگاه های زبان انگلیسی برای تقویت زبان فرزندانشان حتی در فصل تحصیلی هستند که ما این کار را هم می کنیم.
وی بر این باور است که در سایر دروس تخصصی نظیر ریاضیات و فیزیک نیز دانش آموزان نیاز دارند که حمایت علمی شوند تا بتوانند در رقابت با دانش آموزان سراسر کشور به ویژه دانش آموزان تهرانی که سطح امکانات آموزشی بالاتری دارند، موفق شوند بنابراین استفاده از کتاب های کمک درسی در دوران دبیرستان یک ضرورت است.
مدیر یک دبیرستان دخترانه اما نظری متفاوت دارد. او کتاب های کمک درسی را یک نیاز جانبی دانسته و می گوید: تنها در شرایطی خاص اجازه می دهیم که از کتاب های کمک آموزشی در کلاس ها استفاده شود و چنان چه دبیری شیوه تدریس خود را براساس کتاب های کمک درسی موجود در بازار تنظیم کند به نظر من خلاف کرده است.
وی ادامه می دهد: اگر دبیرها مایل هستند که دانش آموزان خود را با شیوه صحیح تست زدن آشنا کنند و یا قصد آموزش های بیشتری دارند باید خود این کتاب ها را تهیه کنند نه این که دانش آموزان را مجبور به خرید این کتاب ها کنند .
این دبیر دبیرستان کتاب های کمک آموزشی را موجب از دست رفتن تمرکز دانش آموزان و بی رغبتی دبیران دانسته و به دبیران توصیه می کند بخشی از ساعات تدریس را به شیوه استخراج تست و پیدا کردن جواب صحیح اختصاص دهند تا مجبور به استفاده از کتاب های کمک آموزشی نشوند.
عالی ترین مقام وزارت آموزش و پرورش کتاب های مورد تایید وزارت خانه تحت مدیریت خود را در ۳ بخش تقسیم می کند.
حاجی بابایی به کتاب های درسی، کتاب کار معلمان و دبیران و کتاب های کمک آموزشی مورد تایید وزارت آموزش و پرورش اشاره می کند و به ما می گوید: ترکیب کتاب های درسی در مقاطع مختلف تحصیلی متناسب با سن یادگیری و فراگیری دانش آموزان طراحی شده و چنان چه آموزه های آن به صورت مفهومی دریافت شود هیچ نیازی به کتاب های کمک آموزشی نیست.
وی دلیل چاپ برخی کتاب های کمک آموزشی در وزارت آموزش و پرورش را نیز توضیح می دهد: در شرایطی خاص که دانش آموز به دلایل مختلف به مدت طولانی در کلاس حاضر نشود (بیماری و…) و یا دانش آموزانی که سطح فراگیری دروس آنان از متوسط کلاس پایین تر است و یا دانش آموزانی که در خارج از کشور مشغول به تحصیل آزاد هستند و امتحانات را در داخل کشور می دهند، وزارت آموزش و پرورش شرایطی را به وجود آورده و کتاب هایی را به عنوان کتاب کار برای این گونه دانش آموزان به چاپ می رساند که در واقع موجب تحمیل نکردن کار اضافی به معلمان است بنابراین تنها در شرایط مشابهی که عنوان کردم می توان دانش آموز را به سمت استفاده از کتاب های کمک آموزشی استاندارد راهنمایی کرد.
وزیر آموزش و پرورش کتاب کار معلمان را متناسب تدریس ندانسته و توضیح می دهد: این کتاب ها صرفا برای راهنمایی دبیران و معلمان طراحی می شود و هیچ تناسبی برای تدریس در کلاس ها ندارد.
حال ببینیم نظر مسئولان آموزش کشور درباره این کتاب ها چیست؟
«محمدیان» معاون پژوهش و برنامه ریزی درسی وزارت آموزش و پرورش به بخش خبری ۲۰ و ۳۰ شبکه ۲ سیما گفت: متاسفانه برخی از معلمان برای کم و آسان کردن کار خود در کلاس از کتاب های کمک درسی استفاده می کنند که تخلف آشکار است .
وی کتاب های درسی را دارای «مطالب مناسب و لازم برای دانش آموزان هر پایه» و کتاب های کمک آموزشی را غیراستاندارد معرفی می کند و می افزاید: بازار آشفته و به دور از اهداف آموزشی کتاب های کمک آموزشی غیراستاندارد و نیازهای کاذب ناشی از آزمون سراسری دانشگاه ها، دانش آموزان را هر چه بیشتر برای استفاده از کتاب های کمک درسی ترغیب کرده است و الزام دانش آموزان به خرید کتاب های کمک درسی و تدریس آن در ساعات رسمی مدارس غیرقانونی است.
«محمدیان» راهکار استفاده از کتاب های کمک درسی را نیز توضیح داد: تدریس کتاب های کمک درسی باید در ساعات های غیررسمی انجام و فقط از کتاب های کمک درسی استاندارد که در پایان کتاب های درسی معرفی شده اند، استفاده شود.
این مقام مسئول به طور غیرمستقیم از رسانه ها گلایه کرد و ادامه داد: ۵۰ درصد از کتاب های کمک درسی موجود در بازار به ویژه کتاب های ناشرانی که تبلیغات گسترده ای در رسانه ها نیز می کنند، غیراستاندارد است و موجب رواج حفظ کردن به جای یادگیری و رکود ذهن دانش آموزان می شود و کتاب های کمک درسی غیراستاندارد موجود در بازار مفاهیم اضافی به دانش آموزان تحمیل می کند که متناسب با سطح رشد دانش آموزان نیست و موجب اختلال در فرآیند تربیتی و آموزشی می شود.
«جمالی فر» سرپرست دفتر برنامه ریزی و تالیف سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی کشور نیز با بیان این که کتاب هایی که با عنوان کتاب های کمک آموزشی در بازار توزیع می شود، مورد قبول آموزش و پرورش نیست، گفت: کتاب های کار در آموزش و پرورش تعریف ویژه ای دارد .
به گزارش سایت خبری خبرآنلاین وی از ارائه کتاب های کمک آموزشی تحت عنوان کتاب کار در بازار اظهار نگرانی کرده و ادامه داد: این کتاب ها تک بعدی است در حالی که کتاب های کار آموزش و پرورش، مجموعه ای از دانش، مهارت، تعلق و خلاقیت دانش آموزان را تقویت می کند .
جمالی فر با ارائه تعریفی از «کتاب کار» ادامه داد: کتاب کار مجموعه ای از فعالیت های متنوع برگرفته از کتاب های درسی در حوزه های شناختی، مهارتی و نگرشی و در راستای اهداف برنامه درسی ملی است. این کتاب ها برای مقاطع مختلف تحصیلی آموزش و پرورش بر مبنای برنامه های درسی تالیف شده که مکمل کتاب درسی بوده و با آن چه که تحت عنوان کتاب های کار در بازار توزیع می شود متفاوت است.
به هر حال واقعیت این است که در بازار کتاب، کتاب هایی تحت عنوان کتاب کار و کتاب کمک آموزشی منتشر می شود و در پاره ای موارد که در سال های اخیر نیز روبه گسترش رفته، دبیران و معلمان به شیوه های مختلف دانش آموزان را وادار به تهیه این کتاب ها کرده و علاوه بر تحمیل هزینه ای بر خانواده ها، موجب افت تحصیلی و آشفتگی ذهنی و سطح معلومات دانش آموزان می شوند که با اظهارنظر مقام های مسئول به نظر می رسد که باید حد و مرز استفاده از این گونه کتاب ها معین و مشخص شود تا سیستم آموزش در مجرای طبیعی خود قرار بگیرد.