لادن بهتویی
فعالیتهای فوق برنامه،به فعالیتهایی غیررسمی گفته میشود که خارج از کلاس انجام میگیرد و جنبههای متعدد فرهنگی، اقتصادی،اجتماعی،ورزشی و…دارد.این فعالیتها،در کنار فعالیتهای رسمی،در شکلگیری مسئولیتپذیری دانشآموزان نقش مهمی دارد.از طریق فعالیتهای فوق برنامه،میتوان کار گروهی و احساس مسئولیت در مورد گروه را،به صورت غیر مستقیم، به دانشآموزان آموزش داد.
اهمیت این تحقیق در این است که با پرورش حس مسئولیتپذیری،میتوان در آینده،افرادی مسئولیتپذیر داشت و به پیشرفت جامعه امیدوار بود.اگر هرکس در مقابل کاری که به او واگذار میشود،احساس مسئولیت کند،کارها به بهترین نحو انجام خواهد شد،جامعه پیشرفت خواهد داشت و صاحب قدرت و فناوری خواهد شد؛زیرا،همه،خود را در مقابل مسائل جامعه مسئول میدانند و در برابر هرقدرتی میایستند و از نفوذ آن جلوگیری میکنند.فعالیتهای فوق برنامه،دریچهی کوچکی است که میتوان از آن، برای رسیدن به این هدف استفادهی زیادی کرد.
اشاره
فعالیتهای فوق برنامه،به فعالیتهایی غیررسمی گفته میشود که خارج از کلاس انجام میگیرد و جنبههای متعدد فرهنگی، اقتصادی،اجتماعی،ورزشی و…دارد.این فعالیتها،در کنار فعالیتهای رسمی،در شکلگیری مسئولیتپذیری دانشآموزان نقش مهمی دارد.از طریق فعالیتهای فوق برنامه،میتوان کار گروهی و احساس مسئولیت در مورد گروه را،به صورت غیر مستقیم، به دانشآموزان آموزش داد.
اهمیت این تحقیق در این است که با پرورش حس مسئولیتپذیری،میتوان در آینده،افرادی مسئولیتپذیر داشت و به پیشرفت جامعه امیدوار بود.اگر هرکس در مقابل کاری که به او واگذار میشود،احساس مسئولیت کند،کارها به بهترین نحو انجام خواهد شد،جامعه پیشرفت خواهد داشت و صاحب قدرت و فناوری خواهد شد؛زیرا،همه،خود را در مقابل مسائل جامعه مسئول میدانند و در برابر هرقدرتی میایستند و از نفوذ آن جلوگیری میکنند.فعالیتهای فوق برنامه،دریچهی کوچکی است که میتوان از آن، برای رسیدن به این هدف استفادهی زیادی کرد.
فعالیتهای فوق برنامه،جنبههای متفاوت اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی و…را در بر میگیرد.دانشآموزان،با توجه به علایق خود،فعالیتی را انتخاب میکنند و به آن میپردازند و ضمن آن،به فعالیتهای گروهی دست مییابند.
در فعالیتهای گروهی فوق برنامه،دانشآموزان،خود را نسبت به اعضای گروه مسئول میدانند؛در نتیجه،احساس مسئولیتپذیری شکل خواهد گرفت و آنان را برای پذیرفتن مسئولیتهای اجتماعی آماده خواهد کرد.در این تحقیق،موضوع اساسی،بررسی تأثیر فعالیتهای فوق برنامه بر مسئولیتپذیری دانشآموزان است.
اهداف تحقیق ۱٫هدف کلی
-بررسی تأثیر فعالیتهای فوق برنامه بر مسئولیتپذیری دانشآموزان دختر و پسر دورهی راهنمایی شهر تهران.
۲٫اهداف جزیی
-گسترش مسئولیتپذیری در قشرهای متفاوت جامعه.
-توجه به علایق و انگیزهی افراد در کارهای گوناگون.
-توجه به تفاوتهای فردی.
-افزایش انگیزهی شرکت در فعالیتهای فوق برنامه در قشرهای متفاوت جامعه.
-جهت دادن به فعالیتهای رسمی از طریق فعالیتهای غیررسمی(فوق برنامه)
-شناسایی و پرورش استعدادها و رغبتهای دانشآموزان،از طریق فعالیتهای فوق برنامه.
-پرورش نیروی جسمانی دانشآموزان از طریق فعالیتهای فوق برنامه.
فرضیههای تحقیق
۱٫بین مشارکت دانشآموزان در فعالیتهای فوق برنامه با میزان مسئولیتپذیری آنها ارتباط وجود دارد.
۲٫بین انواع فعالیتهای فوق برنامه،در دختران و پسران، تفاوت وجود دارد.
۳٫بین مسئولیتپذیری از طریق فعالیتهای فوق برنامه، در دختران و پسران،تفاوت وجود دارد.
۴٫بین مناطق متفاوت آموزشی،میزان مسئولیتپذیری، تفاوت دارد.
۵٫بین پیشرفت تحصیلی دانشآموزان با میزان مسئولیتپذیری آنها ارتباط وجود دارد.
۶٫بین پیشرفت تحصیلی دانشآموزان با فعالیتهای فوق برنامهی آنها ارتباط وجود دارد.
۷٫بین انتخاب نوع فعالیتهای فوق برنامه،در دختران و پسران،تفاوت وجود دارد.
پیشینهی تحقیق
برای تبیین فعالیتهای فوق برنامه و مسئولیتپذیری، لازم است ابتدا به تعاریف این مفاهیم بپردازیم: بنابر تعریف«زنگوئی»،مسئولیت،احساس تعهدی برای اجرای دستورها،قوانین،مقررات دینی و رعایت معیارها و هنجارهای اجتماعی مطابق با مقررات دینی و عقل سلیم است.در حقیقت،مسئولیت،وظایف و کارهایی است که به افراد محول میشود و مسئولیتپذیری،انجام دادن کارهای محوله به نحو احسن است۱٫
فعالیتهای فوق برنامه،به فعالیتهایی گفته میشود که خارج از برنامهی درسی مدرسه است،حالتی غیر رسمی دارد و در کنار برنامههای رسمی مدرسه انجام میشود و فعالیتهای گوناگون اقتصادی،فرهنگی،علمی،ورزشی، امدادی و تعاونی و…را شامل میگردد.شرکت در این فعالیتها،باعث شناسایی استعدادها و تواناییهای دانشآموزان میشود.آنان با ذوق و علاقه،این فعالیتها را انتخاب میکنند،با آنها مشغول میشوند و عادتها و مهارتهای جدیدی به دست میآورند.این فعالیتها در رشد و پرورش شخصیت آنان تأثیر بسزایی دارد.
«باکر»و«بکی»دربارهی فعالیتهای فوق برنامهی دانشآموزان دبیرستانی و مسئولیتپذیری،تحقیقی انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که مقررات حاکم بر دبیرستانها،به گونهای است که دانشآموزان و کارکنان را به شرکت در فعالیتهای فوق برنامه تشویق میکند. زیرا فعالیتهای خارج از کلاس،زمینه را برای یادگیری مهارتهای رهبری آماده میسازد و به دانشآموزان کمک میکند تا مهارتهای لازم را برای آیندهی خود کسب کنند.
«باربارا مکوان»،در مورد فعالیتهای فوق برنامه و مسئولیت معلمان،به این نتیجه رسید که این فعالیتها به تثبیت نگرشهای قالبی،قومی و نژادی کمک میکند؛ بنابراین معلمان باید از دستهبندی اجباری اجتناب ورزند و بر مسئولیت فردی دانشآموزان تأکید کنند.
«کاظمی»،تأثیر فعالیتهای فوق برنامه بر میزان مسئولیتپذیری دانشآموزان دختر و پسر دبیرستانهای شهرستان دماوند را مورد بررسی قرار داد.نتایج این پژوهش،حاکی از آن است که:بین شرکت دانشآموزان در فعالیتهای فوق برنامه و مسئولیتپذیری آنان، رابطهی معنیداری وجود دارد؛میان جنسیت و میزان مسئولیتپذیری دانشآموزان،تفاوت معنیداری نیست و بین متغیرهای مستقل شرکت در فعالیتهای فوق برنامه و مسئولیتپذیری آنان تفاوت معنیداری وجود دارد؛پژوهشگر در پایان،نتیجه گرفته است افرادی که مسئولیتپذیرترند،بیشتر اوقات فراغت خویش را صرف فعالیتهای فوق برنامه میکنند۲٫
«صدیق حقیقت»،در پژوهشی با عنوان«میزان تأثیر فعالیتهای فوق برنامه در مشارکت و مسئولیتپذیری اجتماعی دانشآموزان دورهی متوسطهی شهر تهران»به این نتیجه رسید که بین نگرش دانشآموزان به فعالیتهای فوق برنامه و مشارکت آنان ارتباط معنیداری وجود دارد.بین مشارکت دانشآموزان در فعالیتهای فوق برنامه و مسئولیتپذیری آنها ارتباط وجود دارد؛بین مشارکت دانشآموزان و فعالیتهای فوق برنامهی متنوع ارتباط وجود دارد؛و بین میزان افزایش مسئولیتپذیری دانشآموزان و تنوع فعالیتهای فوق برنامه ارتباطی وجود ندارد۳٫
روش
آزمودنیهای این پژوهش،۴۸۰ نفر از دانشآموزان (۲۵۰ دختر و ۲۵۰ پسر)دورهی راهنمایی مشغول به تحصیل در نیمسال تحصیلی ۸۲-۸۱ بودند.برای انتخاب گروه نمونه،از روش نمونهگیری تصادفی خوشهای استفاده شد.ابتدا از مناطق نوزدهگانهی آموزش و پرورش،بر اساس پراکندگی،۸ منطقه انتخاب و سپس در هرمنطقه، دو مدرسهی راهنمایی(یکی دخترانه و دیگری پسرانه)به طور تصادفی در نظر گرفته شد و از هرپایه ۲۰ نفر مشخص شدند.به این صورت که در هرمدرسه،دانشآموزان بر اساس شمارههای زوج یا فرد انتخاب شدند و به پرسشنامه پاسخ دادند.
ابزار پژوهش
برای جمعآوری دادهها،از پرسشنامهی استفاده خرده آزمون مسئولیتپذیری آیزنگ استفاده شد که دارای ۳۰ سؤال با جواب بلی،تا حدودی،خیر و ۸ سؤال با جواب خیلی زیاد،متوسطه،کم،خیلی کم و اصلا است.به منظور اندازهگیری روایی صوری و محتوایی در این تحقیق، هردو پرسشنامه در اختیار استادان راهنما و مشاور و سایر استادان صاحبنظر در رشتهی علوم تربیتی دانشکده روانشناسی و علوم اجتماعی دانشگاه آزاد،واحد تهران مرکزی،قرار گرفت و پس از دریافت و اصلاح برخی موارد،از روایی صوری و محتوایی برخوردار شد.
پایایی ابزار تحقیق
اعتبار این پرسشنامه را،در سال ۱۳۷۷،کاظمی ۹۳% محاسبه کرده است که نشاندهندهی ثبات و پایایی زیاد آن است.اعتبار ابزار پژوهش نیز از طریق ضریب همسانی به دست آمده است که برای مسئولیتپذیری ۶۷% و برای مشارکتپذیری ۶۷% است.
نتایج
(به تصویر صفحه مراجعه شود)نتایج تحقیق نشان داد که احساس مسئولیت دانشآموزانی که در فعالیتهای فوق برنامه مشارکت داشتند،در مقایسه با سایر دانشآموزان،بیشتر است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)انواع فعالیتهای فوق برنامه(ورزشی،علمی، فرهنگی،هنری،گروههای اجتماعی،تعاون و امداد)در رشد مسئولیتپذیری تأثیر دارد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)پرورش مسئولیتپذیری از طریق فعالیتهای فوق برنامه،در دختران و پسران تفاوت دارد و در هرجنس به صورت متفاوتی شکل میگیرد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)میزان مسئولیتپذیری دانشآموزان،در مناطقی که از نظر امکانات آموزشی وضعیت بهتری دارند(مناطق شمال و شرق)،در مقایسه با سایر مناطق بیشتر است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)دانشآموزانی که فعالیتهای فوق برنامه داشتند،در مقایسه با سایر دانشآموزان،از نظر تحصیلی بیشتر پیشرفت کردند.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)پیشرفت تحصیلی دانشآموزانی که فعالیتهای فوق برنامه زیادی دارند و در مقایسه با دانشآموزانی که کمتر به این فعالیتها میپردازند،بیشتر است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)انتخاب نوع فعالیتهای فوق برنامه در دختران با پسران تفاوت دارد؛پسران به ورزش و دختران به هنر گرایش بیشتری دارند.در فعالیت علمی و فرهنگی و امداد، تمایل هردو گروه به یک اندازه است.
پیشنهادها
با توجه به نتایج به دست آمده از این پژوهش،برای اینکه بتوان از اجرای فعالیتهای فوق برنامه در مدارس، نتایج مفید و مطلوبی به دست آورد،پیشنهادهایی به شرح زیر ارائه میگردد: (به تصویر صفحه مراجعه شود)آموزش و پرورش برای فعالیتهای فوق برنامه، امکانات و شرایط تقریبا یکسانی را در تمام مناطق فراهم آورد و این نوع فعالیتها،در کنار فعالیتهای رسمی مدرسه،به صورت مکمل اجرا شود.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)در برنامهریزی و اجرای فعالیتهای فوق برنامه،از نظریات و همکاری دانشآموزان استفاده شود.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)(به تصویر صفحه مراجعه شود)در فعالیتهای فوق برنامه،به علایق و تفاوتهای فردی دانشآموزان توجه شود.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)فرصت بیشتری برای اجرای فعالیتهای فوق برنامه در نظر گرفته شود و تعداد این فعالیتها افزایش یابد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)فعالیتهای فوق برنامه تنوع داشته باشد و دانشآموزان در انتخاب نوع این برنامهها آزاد باشند.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)در تحقیقات بعدی توصیه میشود که این بررسی در دورههای دیگر تحصیلی نیز انجام شود تا تأثیر فعالیتهای فوق برنامه در مسؤولیتپذیری دانشآموزان این دورههای نیز مشخص گردد.(به تصویر صفحه مراجعه شود)
پینوشت
(۱)-اسد اللّه،زنگویی،چگونگی حس مسئولیتپذیری نوجوانان،پایاننامهی کارشناسیارشد،تهران،دانشگاه تربیت مدرس،۱۳۷۰).
(۲)-کاظمی،محسن،بررسی تأثیر فعالیتهای فوق برنامه بر میزان مسئولیتپذیری دانشآموزان دختر و پسر دبیرستانهای شهرستان دماوند،پایاننامهی کارشناسی ارشد برنامهریزی آموزشی(رودهن:دانشگاه رودهن،۱۳۷۷).
(۳)-فاطمه،صدیق حقیقت،میزان تاثیر فعالیتهای فوق برنامه در مشارکت و مسئولیتپذیری اجتماعی دانشآموزان دورهی متوسطه شهر تهران،پایاننامهی کارشناسیارشد،(تهران:بینا،۱۳۷۷).
منابع فارسی
۱٫بیابانگرد،اسماعیل،روانشناسی نوجوانان،چاپ چهارم،تهران:نشر فرهنگ اسلامی،۱۳۷۹٫
۲٫پارسا،محمد،روانشناسی تربیتی،چاپ پنجم،تهران:علمی،۱۳۷۸٫
۳٫پاشا شریفی،حسن نجفیزند،جعفر،روشهای آماری در علوم رفتاری،چاپ نهم،تهران:انتشارات سخن،۱۳۷۸٫
۴٫خورشیدی،عباس،قریشی،سید حمید رضا،راهنمای تدوین رساله،پایاننامهی تحصیلی،تهران:یسطرون،۱۳۸۱٫
۵٫دلاور،علی،احتمالات و آمار کاربردی در روانشناسی و علوم تربیتی،تهران: رشد،۱۳۷۵٫
۶٫دهخدا،علی اکبر،لغتنامه.
۷٫ریاحی،غلامحسین،روانشناسی در خدمت اولیاء،و مربیان،نشر اشرافیه،چاپ دوم،۱۳۶۸٫
۸٫سرمد،غلامعلی،روابط انسانی در سازمانهای آموزشی،تهران:سمت،۱۳۷۸٫
۹٫شعارینژاد،علی اکبر،نقش فعالیتهای فوق برنامه در تربیت نوجوانان،چاپ چهارم،تهران:اطلاعات،۱۳۷۳٫
۱۰٫شفایینیک،محمود،بررسی تأثیر فعالیتهای فوق برنامه بر افزایش آگاهیهای علمی،اجتماعی،سیاسی و دینی دانشآموزان پسر دبیرستانهای شهرستانهای شهرستان دماوند،پایاننامهی کارشناسیارشد برنامهریزی آموزشی،۱۳۸۰٫
۱۱٫عمید،حسن،لغتنامه.
۱۲٫لوبین رینو،هریس کلمز،آموزش مسئولیتپذیری به کودکان،ترجمهی پروین علیپور،چاپ دوم،مشهد:انتشارات آستان قدس رضوی،۱۳۷۵٫
منابع اینترنتی
hamnewns/1381/810228/ejtem.htm.
WWW.linvxran.org/modules..2
php?name News