مشارکت و مسئولیت پذیری در پرتو فعالیت های غیر رسمی

اشاره

فعالیت‏های فوق برنامه،به فعالیت‏هایی غیررسمی گفته می‏شود که خارج از کلاس انجام می‏گیرد و جنبه‏های متعدد فرهنگی، اقتصادی،اجتماعی،ورزشی و…دارد.این فعالیت‏ها،در کنار فعالیت‏های رسمی،در شکل‏گیری مسئولیت‏پذیری دانش‏آموزان نقش‏ مهمی دارد.از طریق فعالیت‏های فوق برنامه،می‏توان کار گروهی و احساس مسئولیت در مورد گروه را،به صورت غیر مستقیم، به دانش‏آموزان آموزش داد.

اهمیت این تحقیق در این است که با پرورش حس مسئولیت‏پذیری،می‏توان در آینده،افرادی مسئولیت‏پذیر داشت و به پیشرفت‏ جامعه امیدوار بود.اگر هرکس در مقابل کاری که به او واگذار می‏شود،احساس مسئولیت کند،کارها به بهترین نحو انجام خواهد شد،جامعه پیشرفت خواهد داشت و صاحب قدرت و فناوری خواهد شد؛زیرا،همه،خود را در مقابل مسائل جامعه مسئول می‏دانند و در برابر هرقدرتی می‏ایستند و از نفوذ آن جلوگیری می‏کنند.فعالیت‏های فوق برنامه،دریچه‏ی کوچکی است که می‏توان از آن، برای رسیدن به این هدف استفاده‏ی زیادی کرد.

فعالیت‏های فوق برنامه،جنبه‏های متفاوت اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی و…را در بر می‏گیرد.دانش‏آموزان،با توجه به علایق‏ خود،فعالیتی را انتخاب می‏کنند و به آن می‏پردازند و ضمن آن،به فعالیت‏های گروهی دست می‏یابند.

در فعالیت‏های گروهی فوق برنامه،دانش‏آموزان،خود را نسبت به اعضای گروه مسئول می‏دانند؛در نتیجه،احساس مسئولیت‏پذیری‏ شکل خواهد گرفت و آنان را برای پذیرفتن مسئولیت‏های اجتماعی آماده خواهد کرد.در این تحقیق،موضوع اساسی،بررسی تأثیر فعالیت‏های فوق برنامه بر مسئولیت‏پذیری دانش‏آموزان است.

اهداف تحقیق‏ ۱.هدف کلی

-بررسی تأثیر فعالیت‏های فوق برنامه بر مسئولیت‏پذیری‏ دانش‏آموزان دختر و پسر دوره‏ی راهنمایی شهر تهران.

۲.اهداف جزیی

-گسترش مسئولیت‏پذیری در قشرهای متفاوت جامعه.

-توجه به علایق و انگیزه‏ی افراد در کارهای گوناگون.

-توجه به تفاوت‏های فردی.

-افزایش انگیزه‏ی شرکت در فعالیت‏های فوق برنامه در قشرهای متفاوت جامعه.

-جهت دادن به فعالیت‏های رسمی از طریق فعالیت‏های‏ غیررسمی(فوق برنامه)

-شناسایی و پرورش استعدادها و رغبت‏های‏ دانش‏آموزان،از طریق فعالیت‏های فوق برنامه.

-پرورش نیروی جسمانی دانش‏آموزان از طریق فعالیت‏های فوق برنامه.

فرضیه‏های تحقیق

۱.بین مشارکت دانش‏آموزان در فعالیت‏های فوق برنامه‏ با میزان مسئولیت‏پذیری آن‏ها ارتباط وجود دارد.

۲.بین انواع فعالیت‏های فوق برنامه،در دختران و پسران، تفاوت وجود دارد.

۳.بین مسئولیت‏پذیری از طریق فعالیت‏های فوق برنامه، در دختران و پسران،تفاوت وجود دارد.

۴.بین مناطق متفاوت آموزشی،میزان مسئولیت‏پذیری، تفاوت دارد.

۵.بین پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان با میزان‏ مسئولیت‏پذیری آنها ارتباط وجود دارد.

۶.بین پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان با فعالیت‏های فوق‏ برنامه‏ی آن‏ها ارتباط وجود دارد.

۷.بین انتخاب نوع فعالیت‏های فوق برنامه،در دختران و پسران،تفاوت وجود دارد.

پیشینه‏ی تحقیق

برای تبیین فعالیت‏های فوق برنامه و مسئولیت‏پذیری، لازم است ابتدا به تعاریف این مفاهیم بپردازیم: بنابر تعریف«زنگوئی»،مسئولیت،احساس تعهدی برای‏ اجرای دستورها،قوانین،مقررات دینی و رعایت معیارها و هنجارهای اجتماعی مطابق با مقررات دینی و عقل سلیم‏ است.در حقیقت،مسئولیت،وظایف و کارهایی است که به‏ افراد محول می‏شود و مسئولیت‏پذیری،انجام دادن کارهای‏ محوله به نحو احسن است‏۱.

فعالیت‏های فوق برنامه،به فعالیت‏هایی گفته می‏شود که‏ خارج از برنامه‏ی درسی مدرسه است،حالتی غیر رسمی‏ دارد و در کنار برنامه‏های رسمی مدرسه انجام می‏شود و فعالیت‏های گوناگون اقتصادی،فرهنگی،علمی،ورزشی، امدادی و تعاونی و…را شامل می‏گردد.شرکت در این‏ فعالیت‏ها،باعث شناسایی استعدادها و توانایی‏های‏ دانش‏آموزان می‏شود.آنان با ذوق و علاقه،این فعالیت‏ها را انتخاب می‏کنند،با آن‏ها مشغول می‏شوند و عادت‏ها و مهارت‏های جدیدی به دست می‏آورند.این فعالیت‏ها در رشد و پرورش شخصیت آنان تأثیر بسزایی دارد.

«باکر»و«بکی»درباره‏ی فعالیت‏های فوق برنامه‏ی‏ دانش‏آموزان دبیرستانی و مسئولیت‏پذیری،تحقیقی‏ انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که مقررات حاکم بر دبیرستان‏ها،به گونه‏ای است که دانش‏آموزان و کارکنان‏ را به شرکت در فعالیت‏های فوق برنامه تشویق می‏کند. زیرا فعالیت‏های خارج از کلاس،زمینه را برای یادگیری‏ مهارت‏های رهبری آماده می‏سازد و به دانش‏آموزان کمک‏ می‏کند تا مهارت‏های لازم را برای آینده‏ی خود کسب‏ کنند.

«باربارا مک‏وان»،در مورد فعالیت‏های فوق برنامه و مسئولیت معلمان،به این نتیجه رسید که این فعالیت‏ها به تثبیت نگرش‏های قالبی،قومی و نژادی کمک می‏کند؛ بنابراین معلمان باید از دسته‏بندی اجباری اجتناب ورزند و بر مسئولیت فردی دانش‏آموزان تأکید کنند.

«کاظمی»،تأثیر فعالیت‏های فوق برنامه بر میزان‏ مسئولیت‏پذیری دانش‏آموزان دختر و پسر دبیرستان‏های‏ شهرستان دماوند را مورد بررسی قرار داد.نتایج این‏ پژوهش،حاکی از آن است که:بین شرکت دانش‏آموزان‏ در فعالیت‏های فوق برنامه و مسئولیت‏پذیری آنان، رابطه‏ی معنی‏داری وجود دارد؛میان جنسیت و میزان مسئولیت‏پذیری دانش‏آموزان،تفاوت معنی‏داری نیست‏ و بین متغیرهای مستقل شرکت در فعالیت‏های فوق‏ برنامه و مسئولیت‏پذیری آنان تفاوت معنی‏داری وجود دارد؛پژوهشگر در پایان،نتیجه گرفته است افرادی که‏ مسئولیت‏پذیرترند،بیش‏تر اوقات فراغت خویش را صرف‏ فعالیت‏های فوق برنامه می‏کنند۲.

«صدیق حقیقت»،در پژوهشی با عنوان«میزان تأثیر فعالیت‏های فوق برنامه در مشارکت و مسئولیت‏پذیری‏ اجتماعی دانش‏آموزان دوره‏ی متوسطه‏ی شهر تهران»به‏ این نتیجه رسید که بین نگرش دانش‏آموزان به فعالیت‏های‏ فوق برنامه و مشارکت آنان ارتباط معنی‏داری وجود دارد.بین مشارکت دانش‏آموزان در فعالیت‏های فوق‏ برنامه و مسئولیت‏پذیری آنها ارتباط وجود دارد؛بین‏ مشارکت دانش‏آموزان و فعالیت‏های فوق برنامه‏ی متنوع‏ ارتباط وجود دارد؛و بین میزان افزایش مسئولیت‏پذیری‏ دانش‏آموزان و تنوع فعالیت‏های فوق برنامه ارتباطی وجود ندارد۳.

روش

آزمودنی‏های این پژوهش،۴۸۰ نفر از دانش‏آموزان‏ (۲۵۰ دختر و ۲۵۰ پسر)دوره‏ی راهنمایی مشغول به‏ تحصیل در نیم‏سال تحصیلی ۸۲-۸۱ بودند.برای انتخاب‏ گروه نمونه،از روش نمونه‏گیری تصادفی خوشه‏ای استفاده‏ شد.ابتدا از مناطق نوزده‏گانه‏ی آموزش و پرورش،بر اساس پراکندگی،۸ منطقه انتخاب و سپس در هرمنطقه، دو مدرسه‏ی راهنمایی(یکی دخترانه و دیگری پسرانه)به‏ طور تصادفی در نظر گرفته شد و از هرپایه ۲۰ نفر مشخص‏ شدند.به این صورت که در هرمدرسه،دانش‏آموزان بر اساس شماره‏های زوج یا فرد انتخاب شدند و به پرسش‏نامه‏ پاسخ دادند.

ابزار پژوهش

برای جمع‏آوری داده‏ها،از پرسش‏نامه‏ی استفاده‏ خرده آزمون مسئولیت‏پذیری آیزنگ استفاده شد که دارای‏ ۳۰ سؤال با جواب بلی،تا حدودی،خیر و ۸ سؤال با جواب خیلی زیاد،متوسطه،کم،خیلی کم و اصلا است.به‏ منظور اندازه‏گیری روایی صوری و محتوایی در این تحقیق، هردو پرسش‏نامه در اختیار استادان راهنما و مشاور و سایر استادان صاحب‏نظر در رشته‏ی علوم تربیتی دانشکده‏ روان‏شناسی و علوم اجتماعی دانشگاه آزاد،واحد تهران‏ مرکزی،قرار گرفت و پس از دریافت و اصلاح برخی‏ موارد،از روایی صوری و محتوایی برخوردار شد.

پایایی ابزار تحقیق

اعتبار این پرسش‏نامه را،در سال ۱۳۷۷،کاظمی ۹۳% محاسبه کرده است که نشان‏دهنده‏ی ثبات و پایایی زیاد آن‏ است.اعتبار ابزار پژوهش نیز از طریق ضریب همسانی به‏ دست آمده است که برای مسئولیت‏پذیری ۶۷% و برای‏ مشارکت‏پذیری ۶۷% است.

نتایج

(به تصویر صفحه مراجعه شود)نتایج تحقیق نشان داد که احساس مسئولیت دانش‏آموزانی‏ که در فعالیت‏های فوق برنامه مشارکت داشتند،در مقایسه‏ با سایر دانش‏آموزان،بیشتر است.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)انواع فعالیت‏های فوق برنامه(ورزشی،علمی، فرهنگی،هنری،گروه‏های اجتماعی،تعاون و امداد)در رشد مسئولیت‏پذیری تأثیر دارد.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)پرورش مسئولیت‏پذیری از طریق فعالیت‏های فوق‏ برنامه،در دختران و پسران تفاوت دارد و در هرجنس به‏ صورت متفاوتی شکل می‏گیرد.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)میزان مسئولیت‏پذیری دانش‏آموزان،در مناطقی که از نظر امکانات آموزشی وضعیت بهتری دارند(مناطق شمال و شرق)،در مقایسه با سایر مناطق بیشتر است.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)دانش‏آموزانی که فعالیت‏های فوق برنامه داشتند،در مقایسه با سایر دانش‏آموزان،از نظر تحصیلی بیشتر پیشرفت‏ کردند.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزانی که فعالیت‏های فوق‏ برنامه زیادی دارند و در مقایسه با دانش‏آموزانی که کمتر به‏ این فعالیت‏ها می‏پردازند،بیشتر است.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)انتخاب نوع فعالیت‏های فوق برنامه در دختران با پسران تفاوت دارد؛پسران به ورزش و دختران به هنر گرایش بیشتری دارند.در فعالیت علمی و فرهنگی و امداد، تمایل هردو گروه به یک اندازه است.

پیشنهادها

با توجه به نتایج به دست آمده از این پژوهش،برای‏ این‏که بتوان از اجرای فعالیت‏های فوق برنامه در مدارس، نتایج مفید و مطلوبی به دست آورد،پیشنهادهایی به شرح‏ زیر ارائه می‏گردد: (به تصویر صفحه مراجعه شود)آموزش و پرورش برای فعالیت‏های فوق برنامه، امکانات و شرایط تقریبا یکسانی را در تمام مناطق فراهم‏ آورد و این نوع فعالیت‏ها،در کنار فعالیت‏های رسمی‏ مدرسه،به صورت مکمل اجرا شود.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)در برنامه‏ریزی و اجرای فعالیت‏های فوق برنامه،از نظریات و همکاری دانش‏آموزان استفاده شود.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)(به تصویر صفحه مراجعه شود)در فعالیت‏های فوق برنامه،به علایق و تفاوت‏های‏ فردی دانش‏آموزان توجه شود.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)فرصت بیش‏تری برای اجرای فعالیت‏های فوق برنامه‏ در نظر گرفته شود و تعداد این فعالیت‏ها افزایش یابد.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)فعالیت‏های فوق برنامه تنوع داشته باشد و دانش‏آموزان‏ در انتخاب نوع این برنامه‏ها آزاد باشند.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)در تحقیقات بعدی توصیه می‏شود که این بررسی در دوره‏های دیگر تحصیلی نیز انجام شود تا تأثیر فعالیت‏های‏ فوق برنامه در مسؤولیت‏پذیری دانش‏آموزان این دوره‏های‏ نیز مشخص گردد.(به تصویر صفحه مراجعه شود)

پی‏نوشت

(۱)-اسد اللّه،زنگویی،چگونگی حس مسئولیت‏پذیری نوجوانان،پایان‏نامه‏ی‏ کارشناسی‏ارشد،تهران،دانشگاه تربیت مدرس،۱۳۷۰).

(۲)-کاظمی،محسن،بررسی تأثیر فعالیت‏های فوق برنامه بر میزان مسئولیت‏پذیری‏ دانش‏آموزان دختر و پسر دبیرستان‏های شهرستان دماوند،پایان‏نامه‏ی کارشناسی‏ ارشد برنامه‏ریزی آموزشی(رودهن:دانشگاه رودهن،۱۳۷۷).

(۳)-فاطمه،صدیق حقیقت،میزان تاثیر فعالیت‏های فوق برنامه در مشارکت و مسئولیت‏پذیری اجتماعی دانش‏آموزان دوره‏ی متوسطه شهر تهران،پایان‏نامه‏ی‏ کارشناسی‏ارشد،(تهران:بی‏نا،۱۳۷۷).

منابع فارسی

۱.بیابانگرد،اسماعیل،روان‏شناسی نوجوانان،چاپ چهارم،تهران:نشر فرهنگ‏ اسلامی،۱۳۷۹.

۲.پارسا،محمد،روان‏شناسی تربیتی،چاپ پنجم،تهران:علمی،۱۳۷۸.

۳.پاشا شریفی،حسن نجفی‏زند،جعفر،روش‏های آماری در علوم رفتاری،چاپ‏ نهم،تهران:انتشارات سخن،۱۳۷۸.

۴.خورشیدی،عباس،قریشی،سید حمید رضا،راهنمای تدوین رساله،پایان‏نامه‏ی‏ تحصیلی،تهران:یسطرون،۱۳۸۱.

۵.دلاور،علی،احتمالات و آمار کاربردی در روان‏شناسی و علوم تربیتی،تهران: رشد،۱۳۷۵.

۶.دهخدا،علی اکبر،لغت‏نامه.

۷.ریاحی،غلامحسین،روان‏شناسی در خدمت اولیاء،و مربیان،نشر اشرافیه،چاپ‏ دوم،۱۳۶۸.

۸.سرمد،غلامعلی،روابط انسانی در سازمان‏های آموزشی،تهران:سمت،۱۳۷۸.

۹.شعاری‏نژاد،علی اکبر،نقش فعالیت‏های فوق برنامه در تربیت نوجوانان،چاپ‏ چهارم،تهران:اطلاعات،۱۳۷۳.

۱۰.شفایی‏نیک،محمود،بررسی تأثیر فعالیت‏های فوق برنامه بر افزایش آگاهی‏های‏ علمی،اجتماعی،سیاسی و دینی دانش‏آموزان پسر دبیرستان‏های شهرستان‏های‏ شهرستان دماوند،پایان‏نامه‏ی کارشناسی‏ارشد برنامه‏ریزی آموزشی،۱۳۸۰.

۱۱.عمید،حسن،لغت‏نامه.

۱۲.لوبین رینو،هریس کلمز،آموزش مسئولیت‏پذیری به کودکان،ترجمه‏ی پروین‏ علی‏پور،چاپ دوم،مشهد:انتشارات آستان قدس رضوی،۱۳۷۵.

منابع اینترنتی

http://WWW.hamshahri.net/.1

hamnewns/1381/810228/ejtem.htm.

WWW.linvxran.org/modules..2

php?name News

http://WWW.ui.ac.ir/grd-stslabstracts/edu/maino.htm .۳