بایدها و نبایدهای تشویق و تنبیه
س . حسینی
تقویت کننده یا همان پاداش به صورت ” یک چیز خوب” یا ” مطبوع” یا چیزی که فرد آن را دوست دارد توصیف نمیشود؛ چرا که ممکن است ما از چیزی به عنوان پاداش استفاده کنیم و بعد متوجه شویم فرد به قدر کافی آن را دوست ندارد که برای به دست آوردنش تلاش کند
باید به این نکته اساسی توجه کرد که در تربیت باید تاکید بر استفاده از تشویق و ترغیب باشد نه تنبیه و تهدید، به عبارت دیگر تشویق مقدم بر تنبیه است
در میان اصول تربیتی، تشویق و تنبیه جایگاه ویژهای دارد. این دو شیوه از جمله الگوهای تربیتی است که برای آگاه کردن فرد نسبت به کارهای مثبت یا منفیاش انجام میشود. همچنین در شکل گیری رفتار مطلوب، افزایش و نگهداری رفتار مطلوب و حذف و کاهش رفتار نامطلوب نیز نقش مهمی دارد. آنچه بسیاری از والدین نمیدانند این است که تنبیه و تشویق باید طبق اصول انجام گیرد تا اثربخش باشد. همچنین باید به این نکته اساسی توجه کرد که در تربیت باید تاکید بر استفاده از تشویق و ترغیب باشد نه تنبیه و تهدید، به عبارت دیگر تشویق مقدم بر تنبیه است. سعی بر این است در این شماره و چندین شماره بعدی روزنامه آفتاب یزد، اصول صحیح به کار گیری تشویق و تنبیه و بهترین شیوههای آن در اختیار شما خوانندگان عزیز قرار گیرد. شما نیز میتوانید سوالات خود را در این زمینه مطرح نمایید.
به کارگیری تشویق باید مبتنی بر اصول باشد. در غیر این صورت نه تنها تاثیر مورد انتظار را ندارد بلکه میتواند منجر به شکل گیری رفتار نامناسب شود. برای نمونه : چندی پیش یک گرافیست خوش قریحه در یکی از طرحهایش تصویر دو پسر بچه را نشان داده بود که یکی دست خالی است و دیگری یک آبنات چوبی بزرگ به دست دارد. پسر بچهای که چیزی ندارد از پسر بچه دوم میپرسد:
“هی! آن آبنات را از کجا آوردی؟”
” مامانم آن را به عنوان جایزه برای گریه کردن به من داد. “
” منظورت این است که مامانت دوست دارد گریه کنی؟ “
” این طور حدس میزنم، چون من هر وقت گریه میکنم یک آب نبات چوبی به من میدهد.”
” ای جان! من هم از این به بعد یک عالمه گریه میکنم تا مامانم همیشه بهم آب نبات چوبی بدهد. “
همانطور که ملاحظه نمودید مادر این کودک به طور ناخواسته باعث شد، این رفتار را به کودکش بیاموزد که برای رسیدن به خواستهاش گریه کند. برای اینکه دچار چنین مشکلاتی نشوید آگاهی از اصول به کارگیری تشویق و تنبیه لازم است.
برای اینکه تشویق بیشترین موفقیت را به بارآورد رعایت نکات زیر ضروری است:
۱-انتخاب رفتار آماج و رفتار نهایی: منظور رفتاری است که میخواهید، از طریق برنامه آن را به کودک خود یاد دهید و یا آن رفتار را در او افزایش دهید. برای این منظور رفتارهای کلی را به رفتارهای جزئی و دقیق تجزیه کنید. مثلاً اگر میخواهید به بزرگترها احترام بگذارد برخاستن هنگام وارد شدن یک بزرگتر در جمع، سلام کردن به او، دراز نکشیدن جلوی بزرگتر و غیره را وارد برنامهتان کنید.
۲- انتخاب تقویت کنندههای مناسب (پاداش مناسب): تقویت کننده یا همان پاداش به صورت ” یک چیز خوب” یا ” مطبوع” یا چیزی که فرد آن را دوست دارد توصیف نمیشود؛ چرا که ممکن است ما از چیزی به عنوان پاداش استفاده کنیم و بعد متوجه شویم فرد به قدر کافی آن را دوست ندارد که برای به دست آوردنش تلاش کند (در شماره بعدی راجع به انواع تقویت کنندهها بحث خواهیم کرد.)
۳- فوریت تقویت : برای اثر گذاری تقویت لازم است بلافاصله پس از انجام رفتار مطلوب از سوی فرد به او داده شود. و اگر امکان این که بلافاصله به او پاداش داده شود نیست برای او زمان دادن آن را بگویید مثلاً به خاطر اینکه اتاقت را مرتب کردهای عصر به پارک خواهیم رفت.
۴-مقدار تقویت: اشاره به تعداد دفعات پاداش دادن به فرد یا مقدار پاداش که در هر دفعه به کودک داده میشود، دارد.
۵-تازگی و تنوع تقویت کنندهها یا پاداشها : یعنی باید والدین در هر بار از پاداشهای گوناگونی استفاده کنند تا به اندازه کافی جذاب باشد. چیزهای تکراری برای فرد خسته کننده است و باعث دلزدگی او میشود.
۶-اجرای روش تقویت مثبت : بعد از در نظر گرفتن مراحل فوق نوبت به عملی کردن آن میشود. والدین باید برنامه کار خود را به فرزند توضیح دهند. مثلا مادر به فرزندش میگوید اگر اتاقت را هر روز صبح مرتب کنی روزی هزار تومان به پول توجیبی تواضافه میکنم. همچنین هنگام دادن پاداش به او دلیل دریافت این پاداش را به او گوشزد کنید مثلا بگویید چون اتاقت را مرتب کردی این پول را
به تو میدهم.
ادامه دارد…
منبع روزنامه آفتاب یزد