- نشریه نگاه -نصراله کیالاشکی- فوق‌لیسانس ادبیات، دبیر آموزش و پرورش منطقه ۱۴ تهران
تردیدی نیست که املای فارسی دشواری‌های فراوان دارد و یقیناً حتی یک نفر نمی‌تواند ادعا کند که بر تمام املای فارسی اشراف دارد؛ هر چند آثار گوناگون ادبیات فارسی را خوانده و بررسی کرده باشد. بررسی علل بروز این مشکلات و ناهمگونی‌ها در این مقاله نمی‌گنجد ولی می‌توان گفت که گذشتگان ما در املای فارسی کمتر دچار تردید و چندگونه‌نویسی می‌شدند. با این حال به گواهی نوشته‌های برجای‌مانده، گاهی در دوره‌های گوناگون و حتی در میان افراد دوره‌ای واحد، اختلاف نظرهایی در مورد املا و رسم‌الخط وجود داشته است.
از زمانی که وزارت معارف سابق و آموزش و پرورش فعلی عهده‌دار امر خطیر آموزش املا به فرزندان این مرز و بوم شد، به دلیل تعمیم کتابهای درسی در تمام کشور و یکسانی متن دروس و کتاب‌ها، به نظر می‌رسید که علاوه بر گسترش سوادآموزی، مشکل چندگونه‌نویسی و ناهمگونی‌های املایی مرتفع گردد، اما چنین نشد.
در سال‌های اخیر به دلیل نگرش زبان‌شناسانه و دستوری به مقوله‌ی املای فارسی، تغییرات نسبتاً زیادی در املا و رسم‌الخط، خصوصاً در کتابهای درسی صورت گرفت. گاهی دامنه این تغییرات آن‌قدر وسیع است که میان شیوه‌ی املای دانش‌آموزان دهه‌ی اخیر و درس‌خواندگان پیش از آن تفاوت‌های اساسی وجود دارد.
برای اثبات این مدعا، به دو بیت زیر از مطلع و مقطع یک غزل معروف خواجه‌ی شیراز که از روی یکی از نسخ معتبر و به تصحیح دکتر خلیل خطیب رهبر انتخاب شده است، بنگریم.
سالها دل طلب جام جم از ما میکرد
وآنچه خود داشت ز بیگانه تمنا میکرد
گفتمش: سلسله زلف بتان از پی چیست؟
گفت: حافظ گله از دل شیدا میکرد
و املای امروزی بیت‌های بالا چنین است؟
سالها دل طلب جام جم از ما میکرد
و آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا میکرد
گفتمش: سلسله‌ی زلف بتان از پی چیست؟
گفت حافظ گله‌ای از دل شیدا میکرد
می‌بینیم که میان دو شیوه‌ی املایی قدیم و جدید، فقط در این دوبیت، هفت تفاوت وجود دارد، در حالی که حتی یک کلمه‌ی دشوار و غیرمعمول هم در ابیات بالا نیست.
اما نکته‌ی قابل تأمل این است که چنین ناهمگونی‌هایی در کتابهای گوناگون درسی و حتی در یک پایه‌ی تحصیلی به چشم می‌خورد؛ عجیب‌تر اینکه حتی معلمان را پریشان و سردرگم خواهد کرد.
بی‌تردید مهم‌ترین پایه‌های تحصیلی برای آموزش املا، پایه‌های اول و دوم ابتدایی هستند و از آنجا که در کتابهای پایه‌ی اول ابتدایی جملات بسیار کم و ساده هستند، کتابهای پایه‌ی دوم ابتدایی مورد استناد قرار گرفت.
دو کتاب هدیه‌های آسمانی و علوم به وسیله‌ی افسانه‌ی حجتی طباطبایی ویرایش شده و نام ویراستار کتابهای فارسی بخوانیم و بنویسیم درج نشده است. ویرایش و بازنویسی کتاب آموزش قرآن را افسانه شعبان‌نژاد انجام داده است. لازم است در اینجا به برخی از ناهمگونی‌های املایی در این کتاب‌ها اشاره شود؛ مثلاً در کتاب هدیه‌های آسمانی کلمه «بیشتر» به صورت جدا نوشته شده و در کتاب فارسی بخوانیم و بنویسیم به صورت «بیشتر». یا کلمه‌ی «خوشحال» را در کتاب فارسی بخوانیم و بنویسیم به صورت جدا و در کتاب قرآن «خوشحال» نوشته شده است.
علاوه بر این، ناهمگونی‌های دیگری را هم در املای این کتابهای می‌توان مشاهده کرد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱- در همه‌ی کتابهای درسی آوردن نقش نمامی «ی» بر شکل کوچک آن «ء» ترجیح دارد. اما در فهرست ابتدای کتاب علوم به‌وفور ترکیب‌هایی مانند: حوزه زبان‌شناسی، مجموعه جهان و دهکده سبز را حتی بدون نقش نمای اضافه می‌بینیم. علاوه بر این در کتاب آموزش قرآن هم ترکیب‌هایی مانند: «لوحه درس» و «همه صفحات» نقش نما ندارند.
۲- درج علامت تشدید « » تقریباً در تمام کتاب‌ها رعایت شده است ولی در صفحات ۸۴، ۹۵، ۹۶، و… کتابهای آموزش قرآن کلماتی نظیر: تشکر، موفقیت، دقت و تهیه به همین صورت و بدون تشدید آمده‌اند.
۳- علامت جمع «ها» در تمام کتاب‌ها به صورت جدا از کلمه قبل نوشته می‌شود، اما در صفحات گوناگونی در اواخر کتاب علوم کلمه‌ی «آنها» درج شده است.
علاوه بر این به نظر می‌رسد که این کتاب‌ها از جهات دیگری هم باید مورد بررسی قرار گیرند که به حوزه‌ی ویرایش زبانی مربوط می‌شود و فقط برای خالی نبودن عریضه به چند مورد اشاره می‌شود.
۱- در صفحه‌ی ۳۲ کتاب علوم به جای «تا نیمه‌ی لیوان آب بریزید» یا «نصف لیوان را از آب پر کنید»، آمده است «لیوان را تا نیمه آب کنید»؛ که کاملاً گفتاری و دور از زبان معیار است.
۲- در صفحه‌ی ۹۰ از کتاب فارسی بخوانیم در جمله‌ی « اینجا ارگ بم کرمان است» ترکیب «بم کرمان» حشو است. یا لااقل باید گفت، «اینجا ارگ بم در استان کرمان است».
۳- در صفحه ۳۹ از کتاب آموزش قرآن آمده است «پیامبر از او تشکر کردند. آن‌گاه رسول خدا خوشه‌ی انگوری برداشتند» که در این جمله ترکیب «رسول خدا» حشو است و برای دانش‌آموز پایه‌ی دوم ابتدایی این تصور پدید می‌آید که شاید صحبت از دو نفر است.
با توجه به اینکه تشخیص ناهمگونی‌های فوق، طی یک بررسی چند ساعته به عمل آمده است، یقیناً با بررسی‌های دقیق‌تر و کارشناسانه‌تر، ابعاد دیگری از این ناهمگونی‌ها پدیدار خواهد شد و این نکات تقریباً در تمام کتابهای درسی قابل مشاهده است. ناگفته پیداست که چنین مواردی می‌تواند منشأ بسیاری از غلط‌های املایی، حداقل براساس املای معیار امروز در نظام آموزش و پرورش باشد.
بنابراین بر مسوولان آموزش و پرورش و خصوصاً دفتر تألیف کتب درسی واجب است که برای رفع چنین نقایص ساده‌ای تصمیمات و اقدام‌های عاجل و درستی را اتخاذ نمایند تا ان‌شاءا… دیگر شاهد ناهمگونی در متن کتابهای درسی نباشیم و قدم کوچکی برای رفع برخی مشکلات املایی برداریم.
منابع:
۱- دیوان شمس‌الدین محمد حافظ، به تصحیح و شرح دکتر خلیل خطیب رهبر، انتشارات صفی علیشاه، ص۱۹۳
