کتاب درسی به معنای اعم، بدون تردید از قرن‌ها پیش در ایران و جهان وجود داشته است، زیرا پس از پیدایش الفبا و انتقال اندیشه‌ها و تجربه‌ها و یافته‌های انسانی به صورت نوشته و بر روی مواد گوناگون از پوست جانوران تا انواع کاغذها، برای آموزش و یادگیری دیگران گردآوری و تهیه شده است و برای اهداف متعدد در سطوح مختلف مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
هم‌زمان با تکامل زندگی و پیشرفت تمدن انسان در زمینه‌های گوناگون، آموزش و پرورش نیز طی سده‌های متمادی تکامل یافته و در سده‌های اخیر به تدریج شکل رسمی و سازمان یافته‌ای به خود گرفته است.
برای آموزش رسمی الزاماً کتابهای درسی متناسب با شرایط هر کشور یا منطقه تهیه و در دسترس مردم گذاشته شده است.
|
رقیه قیاسی=جعفر خرازیدبیران زبان و ادبیات فارسی شهر تهران تاریخچه و سیر تطور کتابهای درسی زبان فارسی کتابهای درسی زبان و ادب مکتب‌خانه‌ای (از قدیم تا سال ۱۲۳۰ خورشیدی، سال تأسیس دارالفنون) تا زمان تاسیس دارالفنون، در ایران کتاب درسی به طور رسمی و دولتی وجود نداشته است. در زمانی طولانی (حدود هزار سال از تسلط اسلام تا تاسیس دارالفنون)، تدریس و آموزش ادبیات در مکتب‌خانه‌ها و مراکز و حوزه‌های دینی انجام می‌گرفته است. مهم‌ترین کتاب‌هایی که در طی این زمان طولانی، حتی تا چند دهه پیش به صورت غیررسمی در هزاران مکتب‌خانه تدریس شدهاند و نقش آموزش و گسترش زبان و ادب فارسی را در شهرها و روستاها و بخش‌های گوناگون سرزمین پهناور ایران داشته‌اند و به یاری معلم یا بدون معلم، راه به تاقچه‌ها، رف‌ها، صندوقچه‌‌ها، کاخ‌ها و کلبه‌های توده‌های مردم ایران و حتی راه به خانه‌های مردم خاورمیانه، آسیای میانه و شبه قاره هند پیدا کرده‌‌اند و آنها را طی سده‌های طولانی با زبان و ادب شیوا و دل‌انگیز فارسی آشنا ساخته‌اند، کتابهای درسی مکتب‌خانه‌ای هستند. ویژگی کتابهای درسی مکتب‌خانه‌ای: – دارای قطع و اندازه‌های گوناگون هستند. – با دست و به خط نستعلیق و یا نسخ نوشته شدهاند. – دارای تجلید مقوایی و پارچه‌ای هستند. – بیشتر به زبان فارسی و گاهی به عربی و ترکی، تألیف شدهاند. – شعر و نثر این زمان طولانی از نظر قالب و محتوا بسیار متنوع‌اند یعنی از نظر وزن و قافیه و روانی و شیوایی و پیچیدگی و دشواری فراز و نشیب بسیاری دارند. کتابهای درسی زبان و ادب فارسی دارالفنون و مدارس جدید التاسیس (از سال ۱۲۳۰ تاریخ تأسیس دارالفنون تا ۱۳۰۰) دارالفنون نخستین آموزشگاه و نخستین دانشگاه رسمی ایران است که به همت میرزا تقی‌خان امیرکبیر، به سبک جدید تأسیس شده و کتابهای درسی چاپی و یک دست در آن تدریس شده است. متأسفانه هیچ یک از کتابهای درسی زبان و ادب فارسی دارالفنون در مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی موجود نمی‌باشد. شاید با وجود انواع کتابهای خطی ادبی فارسی و متون قدیم احساس نیازی به این امر نشده یعنی چاپ کتابهای ادبی فارسی در اولویت قرار نگرفته است. – کتاب علی از میرزا یحیی دولت‌آبادی (کمتر ادبی و بیشتر اخلاق و اصول و فروع دین) – تعلیم اطفال از میرزا محمودخان مفتاح‌الملک (الفبا و قرائت فارسی) – معلم الاطفاع از میرزا فتحعلی آخوند اوف (در قفقاز) – کتاب دستور سخن از میرزا حبیب اصفهانی – گلستان سعدی – فوائد الادب (دوره‌های مقدماتی اول و دوم و سوم) از میرزا عبدالعظیم خان (عبدالعظیم قریب.) – و کتابهای دیگر ویژگی‌های کتاب زبان و ادب فارسی این دوره: – دارای قطع و اندازه‌های گوناگون هستند. – دارای چاپ سنگی و حروف چینی یا خطی هستند. – خط کتاب‌ها نستعلیق یا نسخ‌اند. – تجلید یا صحافی کتاب‌ها مقوایی‌اند. – افراد موجه و دانشمند دست به تألیف و تدریس کتابهای ادبی زده‌اند. – کتاب‌ها از نظر رسم‌الخط و محتوا از برنامه و انسجام ویژه‌ای برخوردار نیستند. کتابهای زبان و ادب‌فارسی ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ با تصویب قانون اساسی «وزارت معارف» در سال ۱۲۸۹ و ۱۲۹۰ هجری شمسی به وسیله مشروطه‌خواهان، همه آموزشگاه‌های تعلیم و تربیت دولتی شده و تحصیلات ابتدایی برای کودکان هفت سال به بالا اجباری می‌شود. پس از کودتای ۱۲۹۹، در سال ۱۳۰۰ قانون «شورای عالی فرهنگ» نیز به تصویب رسیده و همه امور مدارس مانند سازمان مدارس، برنامه‌ها، امتحانات و استخدام معلم یکسان می‌شوند و مدارس خصوصی محدود می‌گردد. برای همه پایه‌های اول تا ششم ابتدایی و اول تا ششم متوسطه کتاب فارسی از نظر شکل و محتوا، یک دست تألیف می‌شود. ویژگی‌های کتابهای زبان و ادب‌فارسی این دوره: – برای نخستین بار کتابهای درسی زبان و ادب‌فارسی از نظر شکل ظاهری و محتوا یک دست می‌شوند. – موضوع و محتوای کتابهای درسی ادبیات تنوع و انسجام بیشتری پیدا می‌کنند. – کتاب‌ها از نظر کاغذ مرغوب و از تجلید مقوایی و پارچه‌ای محکم و بادوام برخوردار می‌شوند. – افراد دانشمند و متخصص و خارج دیده‌‌ای مانند: محمدتقی بهار، عبدالعظیم قریب، رشید یاسمی، بدیع‌الزمان فروزان‌فر، جلال همایی در تألیف کتاب‌ها شرکت می‌جویند. – متون کتابهای فارسی علاوه بر ادبیات فارسی موضوعات زیر را در برمی‌گیرند: صفحه نخست در ستایش یزدان و پیامبر، میهن دوستی، ذکر خصال نیک ملوک و اندرز دادن آنان به ارتباط با مردم و گسترش عدالت اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی و…، حکایاتی از متون قدیمی، مطالب بهداشتی، زیست شناسی و زندگی‌نامه دانشمندان بزرگ ایرانی و خارجی است. کتابهای درسی زبان و ادب‌فارسی از ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۱ با اشغال ایران در سال ۱۳۲۰ به وسیله نیروهای متفقین در طول جنگ جهانی دوم، دولت وقت توان ادامه تالیف و چاپ کتابهای یک دست را از دست می‌دهد. ناشران و چاپخانه‌داران از یک‌سو برای پرکردن جیب خود و از سوی دیگر مولفان و دبیران با سابقه برای انتقال تجربیات خود، به تألیف و چاپ کتابهای گوناگون دست می‌یازند. وزارت فرهنگ آن زمان به همه کتاب‌هایی که ظاهراً با برنامه آن مطابقت داشته از جمله به کتابهای ادبیات اجازه انتشار می‌دهد. گفتنی است که از سال ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ کتابهای چهار پایه ابتدایی از جمله فارسی، به هزینه سازمان برنامه و بودجه و با مباشرت و بوسیله موسسه انتشارات فرانکلین یک دست و یک شکل، چاپ شده و به رایگان در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرند. ویژگی‌های کتاب درسی زبان و ادبیات این دوره: – کیفیت چاپ و کاغذ و تجلید و صحافی کتاب‌ها پایین می‌آید ولی به دلیل پیشرفت امر چاپ در بعضی از کتاب‌ها از رنگ استفاده می‌شود. – کتاب‌ها از نظر محتوا دارای ضعف و اشتباه چشم‌گیری می‌شوند. ولی خوشبختانه کتابهای زبان و ادبیات فارسی همچنان بوسیله افراد دانشمند و خُبره که اکثر آنها استاد دانشگاه بودند و به تعدادشان نیز افزوده شده بود، تألیف می‌شوند. – رقابت آزاد در چاپ کتاب‌ها، بازار کتاب درسی از نظر توزیع و فروش را دچار مشکل می‌کند. – در کتابهای فارسی ابتدایی علاوه بر ادبیات، حساب، نقاشی و رسم نیز آورده می‌شود. – مضمون و محتوای کتابهای ادبیات دبیرستان چندان فرقی با گذشته نمی‌کند. کتابهای درسی زبان و ادب‌فارسی از ۱۳۴۱ تا امروز در سال ۱۳۴۱ برای پایان بخشیدن به دوران آشفتگی کتابهای درسی به ویژه کتابهای درسی زبان و ادب فارسی، بنابر پیشنهاد وزیر و تصویب هیأت دولت، وزارت آموزش و پرورش برنامه‌ریزی و تألیف و نشر کتابهای درسی را بر عهده می‌گیرد. «سازمان کتابهای درسی ایران» تاسیس می‌شود. در آغاز «اداره کل مطالعات و برنامه‌ها» و بعدها «مرکز تحقیقات و برنامه‌ریزی رسمی» با سازمان کتابهای درسی ایران، همکاری می‌کنند. کمیسیون تعیین شده از سوی شورای عالی آموزش و پرورش، نخست بهترین کتابهای زبان و ادب‌فارسی موجود را برگزیده و به صورت یک دست چاپ می‌کنند، سپس با انجام بررسی‌های لازم، نظام آموزش و پرورش را دچار دگرگونی می‌کنند. با تغییر نظام آموزش و پرورش که از سال ۱۳۴۲ شروع می‌شود، برنامه‌ریزی و تألیف و چاپ همه کتاب‌ها، از جمله کتابهای درسی جدید زبان و ادب فارسی نیز آغاز می‌شوند. در آغاز سال ۱۳۵۵ کمبود انواع کتابهای درسی نه تنها در شهرستان‌ها بلکه در تهران نیز مشهود بود و نارضایتی عمومی را نیز به دنبال داشت که این وضع تا به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی ادامه داشت. در سال ۱۳۵۸ براساس ماده واحده‌ای که در شورای انقلاب به تصویب رسید عنوان «سازمان پژوهش و نوسازی آموزشی» به «سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی» تغییر یافت و به تبع آن بیشتر کتابهای درسی تغییر محتوایی پیدا کرد که از جمله آنها می‌توان به کتابهای درسی زبان و ادبیات فارسی اشاره کرد.
منابع و مأخذ: ۱- آرشیو کتابخانه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ۲- شماره ۱۶۲۵۳ روزنامه کیهان |
