حسین حسن زاده- عضو کارگروه تخصصی هوشمند سازی و مسئول فناوری اطلاعات شورای عالی آموزش و پرورش-روزنامه اطلاعات
مقوله تحول در نظام آموزشی مبحث دیرپایی است و به کشور ما نیز ختم نمی‌شود. در تعریف تغییر گفته شده است: تغییر، دگرگونی هر چیزی است که با گذشته‌اش تفاوت داشته باشد و نوآوری، اتخاذ ایده‌هایی برای سازمان جدید است .
بنابراین تمام نوآوری‌ها می‌تواند منعکس‌کننده یک تغییر باشند؛ اگرچه تمامی تغییرها نوآوری نیستند. (آقایی فیشانی، ۱۳۷۷) تحول یعنی فرایند ذوب شدن اندیشه‌ها، باورها و رفتارهای سنتی و تثبیت ارزشهای نوین و استقرار نظام‌های جدید. یعنی منطبق کردن سازمان‌ها با آخرین پدیده‌های روز.(انصاف،۱۳۸۸)
از سال ۱۹۰۰که وسایل سمعی و بصری در مدارس آمریکا با هدف نمایش عینی وملموس موضوعات آموزشی و یادگیری بهتر، مورد استفاده قرار گرفت تا سال ۱۹۶۰ تحولات محتوایی آنچنان سریع انجام گرفت که فناوری آموزشی به عنوان یک نیاز، راه به دنیای آموزش و پرورش بازکرد.
در قرن گذشته از اواخر دهه و پنجاه میلادی تحولی در جهان آغاز شد که بعدها آن را موج سوم نام نهادند.
موجی که در پی آن برخی ازکشورها به دنبال ایجاد ساختارهایی در جهت همراهی نظام آموزشی با جامعه شتابنده و تحولات فزاینده آن بوده‌اند و به فکر بازکاوی، بازسازی، تغییرات و تحول اساسی در نظام‌های آموزشی خویش افتادند.
از آن زمان تاکنون فناوری اطلاعات به عنوان راهبرد هدایت گر این موج پیشگام پیوسته ابداعات نوینی را برای بشر به ارمغان آورده است.
فناوری اطلاعات و ارتباطات را می‌توان به عنوان ابزاری نیرومند برای ارتقا کیفیت و کارایی آموزش مورد استفاده قرار داد. تلفیق فناوری اطلاعات و ارتباطات با آموزش و سیستم یادگیری یک فرایند چندوجهی و پیچیده است. یگانه امر مداوم ثابت دراین فرایند تغییر است.
بالاترین میزان موفقیت در امر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در یادگیری زمانی حاصل می‌شود که ازسردرگمی و بهت زدگی درمورد فناوری اطلاعات و ارتباطات خارج شویم و ذهن و احساس خود را بر شگفتی‌های یادگیری متمرکز کنیم.
فناوری با ارائه مجموعه متنوعی شیوه‌های آموزشی و یادگیری دانش آموز را برای کسب آگاهی در زمینه مورد علاقه شان تشویق می‌کند و یادگیری معنی دار را میسر می‌سازد.
( افخمی ۱۳۸۵ص ۱۰)
مدارس هوشمند از دستاوردهای مهم توسعه فناوری اطلاعات دربرنامه‌های آموزش و پرورش است که فواید وآثار ونتایج آن نه فقط درمحیط آموزشی تاثیرات خود را خواهد داشت بلکه تحولی نوین همراه باتجارب واقعی محیط زندگی دانش آموزان و فردای آنها خواهد بود،تاسیس مدارس هوشمند می‌تواند گامی موثر در راستای تحول بنیادین نظام آموزشی کشورمان باشد.
اما این امر نیازمند توجه دقیق سیاستگذاران و مسئولان اجرایی به نکاتی است که در این مقاله بدان پرداخته می‌شود.
کلیات:
۱- تعریف مدرسه هوشمند
– مدرسه هوشمند مدرسه‌ای فیزیکی است و کنترل و مدیریت آن، مبتنی بر فناوری کامپیوتر و شبکه انجام می‌گیرد و محتوای بیشتر دروس آن الکترونیک و سیستم ارزشیابی و نظارت آن هوشمند است.
در چنین مدرسه‌ای یک دانش‌آموز هوشمند، با صرف وقت بر روی موضوعات به شکل مستمر، منابع و قابلیت‌های اجرایی خود را توسعه و تغییر می‌دهد و این نکته‌ای است که به مسئولان مدرسه اجازه می‌دهد تا با توجه به تغییرات به وجود آمده و افزایش سطح اطلاعات دانش‌آموزان، آنها را برای کسب اطلاعات جدید آماده کنند.
– مدرسه هوشمند مدرسه‌ای است که برای ایجاد محیط یاددهی ـ یادگیری و بهبود نظام مدیریتی مدرسه و تربیت دانش‌آموزان پژوهنده طراحی شده است.
– مدرسه هوشمند مؤسسه آموزشی است که در جهت فرآیند یادگیری و بهبود مدیریت به صورت سیستمی نظام یافته بازسازی شده تا کودکان را برای عصر اطلاعات آماده سازد.
دانش‌آموزان در مدرسه هوشمند نقش یاددهنده و یادگیرنده را برعهده دارند. در این مدرسه، برنامه درسی محدودکننده نیست و به دانش‌آموزان اجازه داده می‌شود از برنامه‌های درس خود فراتر گام بردارند.
در این مدرسه روش تدریس براساس دانش‌آموز محوری است. تأکید بر مهارت فکر کردن و فراهم ساختن محیط یاددهی ـ یادگیری از راهبردها و خط مشی‌های مدرسه هوشمند است.
هفت اصل کلیدی در مدارس هوشمند عبارتند از:
۱)دانش خلاق ۲)استعداد یادگیری ۳)توجه به فهم مطالب
۴) آموختن با هدف تسلط و انتقال آن ۵) ارزیابی آموخته‌ها به شکل متمرکز ۶) غلبه بر مشکلات ۷) مدرسه به عنوان یک سازمان آموزشی.
۲- ملاحظات نظام آموزشی در مواجهه با هوشمند سازی
۱-۲- اصولا در رویارویی با پدیده‌های نوظهور سه گونه رفتار قابل پیش بینی است:
الف )تسلیم: جریانی که با ورود هرپدیده جدید، بسوی آن رفته و به گذشته خود پشت می‌کنند.
ب) تقابل: جریانی که فقط حافظ ارزشهای خود است و با هر پدیده جدیدی به‌مقابله و مخاصمه می‌پردازد.
ج) تعامل: این رفتار با پاسداشت ارزشهای خود، در جهت ارتقا و بهبود کیفیت ارزشهای خود از هر پدیده جدیداستقبال می‌کند.
بر همین وزن، در برابر ترویج و توسعه مدارس هوشمند نیز واکنش‌های سه گانه فوق قابل تصور بود و باید سیاستگذاران، هدف خود را به روشنی ارائه کنند، تسلیم،تقابل با تعامل؟
هرچند که به نظر می‌رسد درایت مدیران نظام آموزشی تعامل را پیشه کرده اما این گونه رفتار هزینه‌ها و پیش نیازهایی دارد که مستلزم توجهی جامع گرا و همه جانبه است.
۲-۲-?مختصات و مشخصات مدارس هوشمند:
الف) بخش عمده‌ای از نیازهای دانش آموزان با توجه به رفتارهای فردی آنها برآورده می‌شود.
ب) قید زمان ومکان مشخص، از تحصیل و آموزش برداشته می‌شود و در هر زمان مورد دسترس می‌گیرند.
ج) نقش معلم و محصل متحول شده و به گونه‌ای تعامل گرایانه می‌شود.
د) فناوری اطلاعات و ارتباطات، ایده‌ها و داده‌ها را قابل دسترس می‌کند وفراگیر می‌تواند با فشردن یک کلید حجم انبوهی از اطلاعات را کسب کند.
۲-۳- پیش نیازهای ورود به دنیای فناوری ارتباطات واطلاعات
«لری کوبن» – استاد دانشگاه استانفورد- در نقد گذشته فناوری می‌گوید: سیاستگذاران آموزش و پرورش،مدام فناوری عوض کرده اند، اسلاید، فیلم، آزمایشگاه زبان،کامپیوتر و اکنون اینترنت.
هردفعه گمان کرده‌اند که طلای آموزش را کشف کرده‌اند، نهایتا درخشش این طلا از بین می‌رود و در دستانمان چیزی به جز سولفید آهن نمی‌بینیم.(کوبن،۱۹۹۹)
ولی به واقع، آنچه به دنبالش هستیم بویژه دردنیای معاصر، که امواج رسانه‌ها همه جا ما را در سیطره خود آورده، فناوری نیست که به راحتی بتوان در یک لوح فشرده خرید و فروش کرد، بلکه طلا آن چیزی است که برای یافتن آن باید در وجود خودمان جستجوکنیم.
تعریف مدرسه هوشمند و مدرسه مجازی این نیست که نرم‌افزارهای حاوی کلام معلم و نوشته‌های کتاب را در روی کامپیوتر پخش کرد و دانش آموزان در دنیای تنهایی خویش به تماشای آن بنشینند، که این عمل به یک بازی شبیه است که مدتی او را سرگرم کند.
فناوری ارتباطات و اطلاعات،بیش از هرچیز، یک دیدگاه است، که نگرش مدیران را به منصه قضاوت بگذارد، بنابراین باید در جهت تغییر نگاه سنتی به آموزش، قبل از اجرای هر طرحی، اقدام کرد. و این نقد گذشته، و تغییر نگرش، در همه جا و همه کشورها، وجه مشترک توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات است.
۲-۴- موانع وچالش‌های پیش رو:
«پلگروم» – محقق حوزه فاوا- در ۲۶ کشور دنیا ۱۰ مانع اصلی کاربردفناوری اطلاعات و ارتباطات را این چنین برشمرده است:« ۱- تعداد کم رایانه، ۲- دانش و مهارت اندک معلمان، ۳- دشواری تلفیقICT با آموزش، ۴-زمان‌بندی استفاده از رایانه، ۵- کمبودلوازم جانبی، ۶-کمبود نسخه‌های نرم افزاری، ۷- وقت کم معلم، ۸-کافی نبودن زمان دسترسی همزمان،
۹-کمبود بازرس و ۱۰- کمکهای فنی».بنابراین بایدابتدا فرضیه‌های مساله را به درستی انتخاب کرد و مدبرانه درجهت شناسایی و رفع این محدودیتها اقدام کرد.(پلگروم،۲۰۰۱)
با نگاهی به مدارس ایران می‌توان موارد دیگری نیز مورد اشاره قرار داد:
۱۱-زیر ساخت‌ها، فضای کوچک کلاسها، حفظ و نگهداری دستگاهها و لوازم جانبی آن،که هردو نیازمند منابع مالی است که به علت فقدان اعتبارات خاص مانع اصلی توسعهICTدر آموزش و پرورش بویژه در مناطق دور از مرکز است.
۱۲- نیروی انسانی، مهارت نداشتن معلمان در بخش تولید محتوای الکترونیک و مسلط نبودن بر انگلیسی.
۱۳- نرم افزارهایی که در بازار تولید و عرضه شده اند، کیفیت مناسب آموزش راندارند.
شلوغی کلاسها مانع استفاده درست از رایانه در مدارس است.حجم کتاب، فرصت استفاده نوآوری و خلاقیت را از معلم گرفته و قیمت بالای نرم افزار، خارج از توان دانش آموزان است.
۳- پیشینه، اهداف و سیاست‌ها
استفاده از فناوری در سیستم آموزش ایران به زمان بهره‌گیری از ابزارهای کمک آموزشی سمعی بصری شامل نمایش اسلاید و فیلم‌های آموزشی در کلاس درس باز می‌گردد.
پس از آن، تلویزیون به عنوان رسانه آموزشی مورد توجه قرار گرفت و تلویزیون آموزشی ملی ایران به طور رسمی به امر آموزش همگانی در سراسر کشور پرداخت.
پس از ورود صنعت رایانه به ایران و رشد و نفوذ رایانه‌های شخصی در میان اقشار مختلف فعالیت در زمینه آموزش مبتنی بر رایانه نیز آغاز شد و بیش از ده سال است که در این زمینه فعالیت می‌شود و این امر با تولید لوح‌های فشرده آموزشی آغازشده است.
به طور کلی، از نیمه دوم سال ۱۳۸۰ به بعد، رویکرد به این مقوله جدی‌تر و فعالیتهای عملیاتی در زمینه آموزش اینترنتی و بهره‌گیری از پهنای باند مخابراتی برای ارائه دوره‌های آموزشی در گوشه و کنار کشور آغاز شد تا اینکه طبق مصوبات شورای فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش وپرورش در سال تحصیلی۱۳۸۴-۱۳۸۳، پایلوت مدارس هوشمند به سازمان آموزش و پرورش شهر تهران محول گردید.
پس از طرح موضوع در شورای راهبری فناوری اطلاعات و ارتباطات تعداد ۴ دبیرستان در ۴ منطقه تهران انتخاب و از سال تحصیلی بعد اجرای آزمایشی طرح در این مدارس آغاز شد.
برای اجرای طرح، وضعیت موجود مدارس از لحاظ تجهیزات و وضع نیروی انسانی مورد بررسی قرار گرفت.
مطابق برنامه عملیاتی وزارت آموزش و پرورش برای اجرای برنامه پنجم توسعه کشور، تمامی مدارس کشور باید تا پایان سال ۱۳۹۴ در یکی از مراحل پنج‌گانه هوشمند‌سازی قرار گیرند.
طبق آمار ثبت شده مهرماه ۱۳۹۰ در پایگاه‌داده آماری مرکز آمار و فناوری اطلاعات وزارت آموزش و پرورش، بالغ بر ۱۲۰هزار مدرسه فعال در سطح کشور وجود دارند و حدود نیمی از آنها در قالب مجتمع‌های آموزشی فعالیت می‌کنند.
اهداف
مهمترین اهداف عبارتند از:
۱- تحول در نظام آموزشی از یادگیری حافظه مداربه یادگیری متفکرانه و خلاق
۲- تربیت دانش آموزان دیگرخواه
۳- ایجاد فرصتهای دسترسی برای همه
سیاست‌ها
سیاست‌های حاکم بر مدرسه هوشمند شامل سیاست‌های قانونگذاری و مقرّرات مدرسه هوشمند و همچنین عملکرد مؤثّر آن‌‌هاست تا فرآیند عملیات که به شکل زیراست، با موفقیت انجام گیرد.
شکل ۱- سیاست‌های حاکم بر مدرسه هوشمند
به منظور عملیاتی کردن طرح هوشمند‌سازی مدارس سیاست‌های خاصی را باید اعمال نمود که در برگیرنده اهداف و آرمان‌های مدرسه هوشمند و سیاست‌ها و مقررات آموزشی موجود باشند.
علاوه بر این برای اطمینان از اجرای موفقیت‌آمیز طرح، تغییر در سیاست‌ها و مقررات موجود برای انطباق آن با مدارس هوشمند و سازماندهی سیاست‌ها و مقررات جدید در جهت بالا بردن میزان موفقیت مدارس هوشمند ضروری است.
در عملیاتی کردن این سیاست‌ها، هریک از حیطه‌های طرح مدرسه هوشمند شامل «فرایند یاددهی – یادگیری»،
« مدیریت»، «مردم، مهارت‌ها و مسئولیت‌ها» و «فناوری» مورد بحث قرار می‌گیرند:
* فرایند یاددهی ویادگیری
یاددهی و یادگیری، ارزشیابی، انتخاب وتصویب مواد یاددهی- یادگیری.
* مدیریت
امور مدیریتی مدرسه، امور دانش‌آموزی، منابع آموزشی، منابع خارجی، امورمالی، تجهیزات، منابع انسانی، امنیت و فناوری.
* مردم، مهارت‌ها و مسئولیت‌ها
معلمان، کارکنان اداری، کارمندان فنی، پرسنل سیستم آموزشی، پشتیبان عملیات مدرسه هوشمند، والدین و جامعه.
هوشمند سازی مدارس در اسناد تحولی نظام آموزشی
در سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش که به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده و مورد تأیید مقام معظم رهبری نیز قرار گرفته است در موارد متعددی بر استفاده هوشمندانه از فناوری تاکید شده است.
یکی از موارد قابل اشاره هدف عملیاتی هفدهم این سند است که بر ارتقای کیفیت فرآیند تعلیم و تربیت با تکیه بر استفاده هوشمندانه از فناوری‌های نوین اشاره می‌کند.
راهکار ۱/۱۷- توسعه ضریب نفوذ شبکه ملی اطلاعات وارتباطات (اینترانت) در مدارس با اولویت پرکردن شکاف دیجیتالی بین مناطق آموزشی و ایجاد ساز وکار مناسب برای بهره‌برداری بهینه و هوشمندانه توسط مربیان ودانش‌آموزان در چارچوب نظام معیار اسلامی.
راهکار ۲/۱۷- تولید و بکار گیری محتوا ی الکترونیکی متناسب با نیاز دانش‌آموزان و مدارس با مشارکت بخش دولتی و غیردولتی و الکترونیک کردن محتوای کتاب‌های درسی
بر اساس برنامه درسی ملی (با تأکید بر استفاده از ظرفیت چند رسانه‌ای) تا پایان برنامه پنجم توسعه کشور.
راهکار ۳/۱۷- اصلاح و به روز آوری روش‌های تعلیم و تربیت با تأکید بر روش‌های فعال، گروهی و خلاق با توجه به نقش الگویی معلمان.
راهکار ۴/۱۷- گسترش بهره‌برداری از ظرفیت آموزش‌های غیر حضوری و مجازی در برنامه‌های آموزشی و تربیتی ویژه معلمان، دانش‌آموزان و خانواده‌های ایرانی در خارج از کشور بر اساس نظام معیار اسلامی و با رعایت اصول تربیتی از طریق شبکه ملی اطلاعات وارتباطات.
