رشد خلاقیت در محیط کلاس و مدرسه
نویسنده : میربلوک بزرگی،عباس
اغـلب تصور بر این است که «خلاقیت»۱آموزش‌پذیر نیست؛اما با نبود شاهد در مـورد ارثـی‌بودن آن،مـعلمان باید بپذیرند که این مهارت در محیط کلاس و سپس با تعمیم آن در محیط زندگی،قابل پرورش است.مـتأسفانه، معلمان ما با چگونگی فراهم‌آوردن جوّ مناسب در کلاس درس،به‌گونه‌ای که خلاقیت در آن شکوفا شـود،آشنایی کمتری دارند.عـده‌ای از آمـوزگاران با واداشتن دانش‌آموز به اطاعت زیاد از مقررات قراردادی و خشک،با دادن نمره بالا و تیز با امتناع از تحسین کودکی که می‌خواهد به ناشناخته‌ها دسترسی یابد، خلاقیت را در او خاموش می‌کنند.
ممکن است چنین تصور شـود که آموزگارانی که خود خلاق نیستند، نمی‌توانند به آسانی خلاقیت را در دانش‌آموزان برانگیزانند.ولی شواهد اندکی در خصوص تأیید این عقیده موجود است.هر آموزگاری می‌تواند کوشش کند و آموزش ببیند،خلاقیت را در دانش‌آموزان بـازشناسی و تـشویق کند و فرصت‌هایی برای ظهور آن فراهم آورد. ضرورت این امر در دانش‌آموزان امروزی کاملا آشکار است؛زیرا بقای فرد و جامعه به‌طور فزاینده‌ای به آن وابسته است.
در این مقاله،خلاقیت در کودکان به منزله کنجکاوی،اشـتیاق بـه کشف و آزمایش‌کردن،دادن پاسخ‌های نو به موقعیت‌های حل مسأله و حساسیت به مسائل و پدیده‌های محیط زندگی در نظر گرفته شده است.نویسنده،این پیشنهادهای زیر را برای رشد خلاقیت در محیط کلاس و مدرسه مـی‌دهد و امـیدوار است که مورد استفاده معلمان،مربیان و سایر دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت قرار بگیرد:
۱-راه‌حل‌های خود را به دانش‌آموزان تحمیل نکنید.در عوض برای آنان الگویی از شیوه تفکر باز فراهم آورید و علاقه بـه آزمـایش زمـینه‌های مناسب را در آنان تقویت کنید.بـا ارائه و پذیـرش نـظریه‌ها و تفسیرهای متفاوت درباره (به تصویر صفحه مراجعه شود)
تعلیم و تربیت عباس میر بلوک بزرگی رشد خلاّقیّت در محیط کلاس و مدرسه
موقعیت و مـسأله مـورد بـحث،نشان دهید تا چه اندازه برای کنجکاوی و جـستجوی راهـ‌حل‌های تازه آنان اهمیت قایل هستند.
۲-دانش‌آموزان را تشویق کنید اندیشه‌های خود را به‌گونه‌ای نظام‌دار آزمایش کنند.کار با اجسام و اندیشه‌ها را تـشویق کـنید و اعـمال و کارهای ابتکاری و اندیشه‌های جدید آنان را پاداش دهید.
۳-دانش‌آموزان را با اندیشه‌های نـاهماهنگ و آنچه به نظر متناقض می‌آید،به واکنش وادارید.به آنان تکالیف بحث‌انگیزی بدهید که پاسخ مشخص و روشنی نـداشته بـاشد.
۴-آنـان را تشویق کنید با بهره‌گیری از کتابچه یادداشت،فیش‌های مخصوص و نظایر آنها،وقـایع گـوناگون و افکار خود را دنبال کنید و به نتیجه برسانند.
۵-انتقاد سازنده و اثربخش را در آنان توسعه دهید،نه فقط انـتقادکردن و ایـراد گـرفتن را.
۶-یادگیری خودانگیخته را تشویق کنید.هنر معلم و مربی در این است که فراگیرندگان بـتوانند بـه تـدریج روی پای خود بایستند،به‌طور مستقل فکر کنند و تصمیم بگیرند.
۷-برای رسیدن به عقاید گـوناگون، مـنابع مـتفاوتی در دسترس آنان قرار دهید.کسب دانش در رشته‌های گوناگون را تشویق کنید.خلاقیت خودبه‌خود و در خلأ بـه دسـت نمی‌آید؛ بلکه باید دانش‌های مقدماتی و لازم را کسب کرد.
۸-ابتدای شعر یا داستانی را برای دانـش‌آموزان بـخوانید و از آنـ‌ها بخواهید پایان آن را حدس بزنند و بالعکس.
۹-افراد خلاق کلاس،مدرسه، شهر و کشور را در حکم سرمشق بـه آنـان معرفی یا به صورت زنده ارائه دهید.هیچ دلیلی وجود ندارد که نتوان افـراد خـلاق را بـه مدارس آورد تا درباره کار و زندگی خود صحبت کنند.گاهی باید دانش‌آموزان مدرسه را ترک کنند تـا مـکان‌هایی را که افراد خلاق و فراوده‌های آنها در آن هستند،ببینند.
۱۰-دانش‌آموزان را ترغیب کنید شـرح حـال و زنـدگی‌نامه‌های بزرگان و دانشمندان را مطالعه کنند.اطمینان یابید که دانش‌آموزان،افراد خلاق چون هنرمندان،نویسندگان،مخترعان را چـنان پرهـیبت و بـت نپندارند که قوه ابتکار در آنان از بین برود.احساس وحشت از شاهکارها را برطرف کـنید.
فـرآیند خلاّقیّت
به نظر می‌رسد که خلاقیت،در غالب موارد،مراحل قابل تشخیصی را طی می‌کند که این مـراحل دربـاره کارهای علمی و هنری بسیار مشابه است،به قرار زیر:
الف-مرحله آمادگی۲
در ایـن مـرحله،کودک با هدایت و تشویق مربی،مسأله‌ای را بـررسی و انـگیزه اولیـه پیدا می‌کند.ممکن است این انگیزه در خـود کـودک به سبب برخورد با مسأله یا مشکل به‌وجود آید.کنجکاوی، درک مشکل،علاقه و آمـادگی بـرای حل آن،مکالمه درونی با خـود یـا مکالمه خـیالی بـین خـود و یک فرد دیگر از خصوصیات این مـرحله اسـت.
ب-مرحله نهفتگی یا پختگی۳
در این مرحله،کودک درباره آنچه مطالعه کرده یـا آمـوخته است،تجزیه و تحلیل و روابط موجود را کـشف می‌کند. در این مرحله،آنـ قـسمت‌هایی که با مطلب موردنظر بـرای حـل آن ارتباط دارند،اهمیت پیدا می‌کند و بقیه کنار گذاشته می‌شوند.این مرحله حالت نـیمه هـوشیار و رؤیامانند دارد؛حالتی که انسان بـدون وجـود احـساس ذهنی به کـاری اشـتغال دارد و به بینش‌هایی دست مـی‌یابد.
ج-مـرحله جرقه فکری یا کشف و اشراق۴
در این مرحله،برق بصیرت و دانایی ناگهان به اندیشه مـی‌رسد کـه اگر با استدلال منطقی همراه گـردد،مـشکل حل مـی‌شود.در ایـن مـرحله،کودکان اندیشه‌های خود را در قـالب کلمات می‌ریزند.برای ظهور خلاقیت، معلمان و اولیا باید بر حسب نوع جنس کودک،حساسیت زنـانه و اسـتقلال فکری مردانه را بیشتر مورد تشویق و تـقویت قـرار دهـند.
د-مـرحله مـرور یا تکرار۵
در ایـن مـرحله،کودکان برای رسیدن به هدف نهایی با تمرکز شدید فکری، پشتکار و صرف انرژی فراوان مرتبا مـسأله را دنـبال مـی‌کنند و غالبا در خلوت به تنهایی کار می‌کنند.در ایـن مـرحله، مـمکن اسـت کـودکان بـا مشاهده هرگونه منع و ناملایمتی از اطرافیان،مقاومت و بدرفتاری از خود نشان دهند.همچنین امکان دارد لج‌باز و گوشه‌گیر شوند که باید به سلامت جسمی و روانی آنها از قبیل تغذیه و خواب،رسیدگی کـرد.
موانع رشد خلاّقیّت ۱-نحوه نگرش دانش‌آموزان
یک مانع اساسی بر سر راه خلاّقیّت، نحوه نگرش و تفکر دانش‌آموزان درباره خودشان است.«من ابتکار ندارم»،«من هرگز به‌جز کارهای عادی،کاری بـلد نـیستم».با دورکردن آنان از اینگونه ارزشیابی‌های منفی درباره خود و با واداشتن آنان به گفتن«من خلاقیت دارم»،«من درباره این‌که دیگران در مورد من چه فکر می‌کنند،نگران نیستم»، «من گرد کـارهای پیـش‌پاافتاده نمی‌روم» می‌توان خلاقیت را در آنان بالا برد. آگاهی از این واقعیت‌ها،بالابردن رشد خودپنداره۶و کاهش اضطراب در
۲-نحوه نگرش معلّمان
معلمان بـاید بـه خاطر داشته باشند که رفتار خلاقانه و عوامل محیطی مرتبط با آن را می‌توان تغییر داد.آنان ممکن است درباره بعضی از دانش‌آموزان،به‌ویژه دانش‌آموزان تیزهوش و بااستعداد احساس مـنفی داشـته باشند.به دلیل ایـن سـوگیری،معلمان برای درک خود و آنچه دانش‌آموزان خلاقشان برای پیشرفت در مدرسه به آن نیاز دارند،مسؤولیت سیگینی بر دوش دارند.
کمبود پشتکار و تحمّل اندک دانش‌آموزان
ما باید به دانش‌آموزان کمک کنیم اندیشه‌های جدید،یـگانه و حـتی عجیب را تحمل کنند.آنها باید با صبر و پشتکار فراوان به بررسی و آزمایش افکار جدید خود بپردازند و مشقت‌های احتمالی راه را به جان بخرند.بدیهی است معلمان، مربیان و اولیا نیز باید اسباب و لوازم مـورد نـیاز آنان را در اخـتیارشان قرار دهند.
۴-محدودکردن کنجکاوی کودکان
کودکان خردسال تمایل شدیدی به تجسس اشیا دارند که به‌نظر می‌رسد ایـن گرایش پایه و اساس کنجکاوی و خلاقیت بیشتر باشد.بنابراین باید به آنـان اجـازه داد تـا حدی که برای سلامتشان خطری نداشته باشد،در موضوعات و اشیای گوناگون کندوکاو کنند.
۵-سرکوب خیال‌بافی کودکان
بسیاری از والدیـن و مـعلمان خیال‌بافی کودکان را نشانه بیماری می‌پندارند.در صورتی که باید خیال‌بافی‌هایی همچون بازی در نقش خـیالی،گـفتن داسـتان‌های خیالی، کشیدن تصاویر غیرمعمول را با جنبه‌های طبیعی تفکر کودک تلقی کرد.
۶-تأکید زیاد بر نـمره امتحانی
تأکید زیاد معلم بر موفقیت و ارزشیابی،تحت فشار قرار دادن آنها برای هـم‌نوایی با جمع،استهزا و مـسخره کـردن آنان برای پاسخ‌های غیرمعمول و کلیشه‌ای سد راه خلاقیت دانش‌آموزان خواهد شد.
۷-تأکید زیاد بر مهارت‌های کلامی
تأکید بیش از حد مدارس به مهارت‌های کلامی و اهمیت ندادن به توانایی حل مسأله را نیز باید از جـمله موانع فراگیری رشد توان‌های تفکر خلاق به شمار آورد.
۸-تأکید زیاد بر پیشگیری
تعدادی از تحقیقات نشان داده است که این فکر که باید از به وجود آمدن وضعیت ناگوار پیشگیری کرد،چنان ذهن بـسیاری از دانـش‌آموزان را به خود مشغول کرده است که دیگر به راه‌حل‌های ممکن برای آن مشکل یا بن‌بست نمی‌اندیشند. این امر قوه تصور بسیاری از آنان را از رشد بازمی‌دارد.آموزش و پرورش معمولا به کودکان می‌آموزد که چـگونه تـنها به موفقیت چشم بدوزند نه به دست و پنجه نرم‌کردن با ناکامی و شکست احتمالی.
۹-تأکید بیش از حد بر نقش جنسیّت
اهمیت فرهنگی‌ای که اجتماع برای جنسیت قایل است،منشأ تـعارض‌های بـسیاری از افراد خلاق است.تفکر خلاق مستلزم حساسیتی بیش از حد است که در جامعه ما خصلتی کاملا زنانه تلقی می‌شود و از سویی ناوابستگی به غیر خصلتی کاملا مردانه به شمار می‌آید. از هـمین‌رو،یـک پسـر بسیار خلاق نسبت به سـایر هـمجنسان هـمسال خود دارای صفاتی زنانه و دختری بسیار خلاق در مقایسه با همسالان خود دارای صفاتی مردنه است.
۱۰-تأکید زیاد بر دروس نظری
یکی از مـشکلات بـزرگی کـه در آموزش و پرورش ما وجود دارد، بی‌توجهی به دروس عملی و کاربرد عـملی آمـوزش‌های مدرسه‌ای است که به نوبه خود باعث شکوفا نشدن قوه ابتکار و خلاقیت در دانش‌آموزان می‌شود.
زیرنویس:
۱. creativity
۲. preparation
۳. incubation
۴. illomination
۵. repetition
۶. self-concept
منابع:
۱.آناستازی.آن.تفاوت‌های فـردی.تـرجمه جـواد طهوریان،چاپ سوم،تهران:آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱.
۲.شکلتون.ویویان و فـلچرکلیو.تفاوت‌های فردی.ترجمه یوسف کریمی و فرهاد جمهری، تهران:انتشارات فاطمی،۱۳۷۱.
۳.گیج.نیت.ل‌وبرلاینر.دیوید.سی. روان‌شناسی تربیتی.تـرجمه غـلامرضا خـوئی‌نژاد و همکاران،تهران:حکیم فردوسی،۱۳۷۴.
۴.لفرانکویس.گای.آر.روان‌شناسی برای آموزش.ترجمه مـنیجه شـهنی‌ییلاق،تهران:رشد، ۱۳۷۰.
۵.میلانی‌فر.بهروز.روان‌شناسی کودکان و نوجوانان استثنایی.چاپ هشتم،تهران:قومس، ۱۳۷۸.
۶. harigharst.r.j.development . tasks and education,longmans inc 1959.
رشد معلم » آذر ۱۳۸۱ – شماره ۱۶۹
