مـعلم راهکارگرا (استراتژیست) در موفقیت دانش‌آموزان سهیم است
——————-
دکتر محمد رضا کرمی‌پور
عضو هیئت علمی دانـشگاه آزاد اسـلامی زنـجان
اشاره
رشد استانداردهای نوشته‌ها و موضوعات مورد بحث،مطالعه و یادگیری،استفاده از راهبردهای متنوع و اثربخش را در جهت پیـشرفت‌ها در سطوح جهانی،ملی و محلی ضروری ساخته است.
معلمان راهکارگرا(استراتژیست)برای کار بـا دانش‌آموزان در کلاس‌های گوناگون،راهـ‌حل‌های جـدیدی می‌یابند که نیازهای یادگیری را در قرن اطلاعات روشن می‌کند.ارائه‌ی راهکارهای خواندن،بحث کردن،نوشتن و تشکیل گروه‌های کوچک آموزشی،زمینه‌های تمرکز فکری و تمرین عملی را در یادگیری متون علمی،آموزشی و اجتماعی به‌گونه‌ای فراهم مـی‌آورد که یادگیرندگانی فعال،هدفمند و مستقل پرورش یابند و بتوانند موضوعات پیچیده‌ی علمی را به خوبی درک کنند
.
راهکار،کلید یادگیری فعال و معنی‌دار
معلمان اثربخش از مبتکران جدی راهکارها و عرضه‌ی آنها در کلاس‌های درس محسوب می‌شوند.آنان با وجـود آنـ‌که همیشه در جستجوی اندیشه‌های عالی،پرورش استعدادهای دانش‌آموزان و گسترش ظرفیت‌های بالقوه‌ی نونهالان‌اند، تاکنون در ارائه‌ی راهبردهای غیر کلیشه‌ای در کارگاه‌ها، سمینارهای آموزشی و مجلات حرفه‌ای،موفقیت چشمگیری به دست نیاورده‌اند.
با آن‌که امکان دارد راهکاری کـه کـارشناسان طراحی می‌کنند و ارائه می‌دهند،کارآیی۱زیادی داشته باشد،اما گاه سبب می‌شود که معلمان در عمل و هنگام کار با دانش‌آموزان در موقعیت‌های واقعی کلاس درس،دچار مشکل شوند.در چنین زمان‌هایی،به موجب تـحقیقات انـجام شده،سه مؤلفه به معلمان کمک می‌کند تا هنگام استفاده از راهکارهای مناسب در کلاس درس،نه تنها نومید نشوند،بلکه با امیدواری به موفقیت،آنها را دنبال کنند.
۱.آنچه دانش‌آموزان می‌آموزند،بـه مـراتب مـهم‌تر از خود راهکار است.زمانی کـه مـعلمان دربـاره‌ی آنچه که دانش‌آموزان باید یاد بگیرند،تصمیم می‌گیرند،می‌توانند چگونگی آموزش یا تدریس را طراحی و اجرا کنند.در نتیجه امکان دارد در کلاس درس،راهکار بـا تـوجه بـه اهداف کلی و مواد آمورشی، روند مثبت یادگیری را در بـرخورد بـا بیشتر دانش‌آموزان طی
رشد معلم » اسفند ۱۳۸۵ – شماره ۲۰۷ (صفحه ۴۷)
کند.اما در رویارویی با عده‌ی کمتری از آنان،ضعیف باشد. در این مورد،می‌توان در هنگام تدریس،راهکارها را بـا اهـداف یـادگیری هماهنگ کرد.
۲.راهکار،دانش‌آموزان را وادار به تفکر می‌کند و انگیزه‌ی یادگیری را در آنـان تقویت می‌کند.معلمان می‌دانند که منظور از ارائه‌ی راهکار،تدریس آن نیست؛بلکه فعال کردن ذهن و اندیشه‌ی دانش‌آموزان است کـه بـه یـادگیری معنی‌دار۲ منتهی می‌شود.راهکار،دانش‌آموزان را به مسیر خودفعالی۳ می‌کشاند،به تـفکر بـرای عمل وامی‌دارد،احساسات،اندیشه و عمل دانش‌آموزان را هماهنگ و نظریه را به عمل تبدیل می‌کند.
۳.معلم را در عرضه‌ی راهکارهای مـناسب در کـلاس درس، مـی‌توان به خیاطی تشبیه کرد که عمل و نتیجه‌ی کار دانش‌آموزان را با هدف‌ها هـماهنگ مـی‌سازد و بـا توجه به اهداف،متناسب با اندام دانش‌آموزان لباس می‌دوزد.با وجود آن‌که می‌توان راهـکار را در لابـه‌لای کـتاب‌ها،رساله‌ها و مجله‌های تخصصی آموزشی و پرورشی جستجو کرد،باید به این نکته توجه داشت کـه ایـجاد انگیزه‌ی تفکر در دانش‌آموزان،باید متناسب با هدف آغاز شود و ادامه یابد و از ارائه‌ی فـرمول‌های خـشک و خـسته‌کننده،که در افزایش بصیرتت دانش‌آموزان نقشی ندارد و به یادگیری مطلوب نمی‌انجامد،پرهیز شود.
راهکار اثـربخش و یـادگیری متعالی۴
راهکارهای اثربخش سبب مشارکت طیف وسیعی از دانش‌آموزان در یادگیری متعالی می‌شود.این راهـکارهای را مـی‌توان بـه شرح زیر طبقه‌بندی کرد:رشد دامنه‌ی لغات بارش مغزی،(هم‌اندیشی مستقیم و غیر مستقیم)،یادگیری تـعاونی، تـنظیم بحث‌های آزاد و کنترل شده،خواندن تعاملی،نگارش تشویقی و ارائه‌ی اطلاعات تصویری و مهارت‌های مـطالعه.
بـرای مـثال،راهکار شبکه‌ی بحث آزاد،که پنج دانش‌آموز آن را سازمان‌دهی می‌کنند،قدرت تجزیه‌وتحلیل و تبیین و تفسیر را با اشتراک مـساعی مـعلمان در راهـنمایی نکات کلیدی،افزایش می‌دهد.کلاس را از حالت رکود و فرمول‌های خشک و بی‌روح خارج مـی‌کند،سـبب تمرین دانش‌ها،اطلاعات و اصطلاحات علمی می‌شود و دانش‌آموزان به تبادل نظر بمعنی‌دار،هدایتگر۵ و هدفمند نایل می‌شوند.
راهـکارهای انـدیشه‌برانگیز
راهکارهای اندیشه‌برانگیز،راهکاهایی هستند که موجب سرگرمی دانش‌آموزان از طریق به کار انـداختن ذهـن آنها می‌شود،شناخت دانش‌آموزان را در درک مشکلا زندگی و حـل بـهینه‌ی آنـها اعتلا می‌بخشد و به تحقق خودانگاری آنان مـساعدت مـی‌کند.این نوع راهکار،با سه نوع آموزش ارتباط پیدا می‌کند:
۱.دانش‌آموزان را قبل از انـجام دادن فـعالیت‌های خواندن،با محتوای جدید مـواج مـی‌سازد.
۲.دانش‌آموزان را در فـرآیند یـادگیری در حـین فعالیتهای خواندن راهنمایی می‌کند.
۳.یادگیری را سـازمان مـی‌دهد و سبب افزایش آن،بعد از فعالیتهای خواندن می‌شود.
معلمان دانش‌آموزان را به انواع متفاوت فـکر کـردن،اعم از محتوایی یا فرآیندی،ترغیب مـی‌کنند و سبب انسجام یادگیری در حـافظه‌ی آنـان می‌شوند.
فعالیت شناختی یادگیری اثـربخش در طـول بخش‌های یادگیری آماده کردن برای یادگیری
(به تصویر صفحه مراجعه شود) فرآیندهای شـناختی دانـش‌آموز
رفتارشناختی،که از راهکار مناسب نـشأت مـی‌گیرد،سـه مؤلفه‌ای را که در نـمودار آمـده است،با هم تـرکیب مـی‌کند. یادگیری موضوع جدید،پردازش آن در هنگام خواندن یا تثبیت آن در حافظه،از مراحل مهم یادگیری به حساب مـی‌آید و سـبب یادگیری اثربخش می‌شود.به این تـرتیب،یـادگیری دانش‌آموزان قـبل از خـواندن مـحتوا،درباره‌ی آنچه از متن مـی‌دانند، فعال می‌شود و با دقت،بر یادگیری با هدف معینی متمرکز می‌شوند.فراگیرندگان اثربخش در طول مـراحل یـادگیری،متنی را که مهم می‌دانند،انتخاب و بـه طـور فـعال اطـلاعات دریـافتی از متن را با روش مـناسبی سـازمان‌دهی و در حافظه ثبت می‌کنند. یادگیرندگان مؤثر از راهکارهایی استفاده می‌کنند که زمینه‌ی انسجام اطلاعات جدید را با معلومات قـبلی فـراهم مـی‌آورد.
همچنین در جستجوی راه‌هایی هستند که بتوانند اطـلاعات تـازه را در مـوقعیت‌های مـعنی‌دار بـه کـار ببرند.
آماده کردن دانش‌آموزان برای یادگیری معلومات جدید و تمرکز دقیق بر پرسش‌های کلیدی،آنان را به خواندن معنی‌دار و سازمان‌دهی اطلاعات مهم تشویق می‌کند.حل تمرین به شکل نـوشتاری،به انسجام مفاهیم جدید با عرضه‌ی اطلاعات(دانش قبلی)به دانش‌آموزان در درک شخصی یادگیری مساعدت می‌کند و به نوبه‌ی خود،راه خلاقه‌ای است که آنچه را یاد گرفته‌اند،به کار برند و زمینه‌ی یادگیری مـستقل را فـراهم آورند.
پرورش فراگیرندگان مستقل
معلمان با ارائه‌ی راهکارهای آموزشی کوشش می‌کنند دانش‌آموزان را فراگیرندگان ما دام العمری بار آورند که با درک عمیق،به یادگیری موضوعات ادامه دهند.به‌کارگیری راهکارهای متوالی در هـنگام تـدریس نظیر فعالیت،تمرکز، انتخاب،تنظیم،انسجام و کاربست،مطالب یادگیری را به دانش‌آموزان می‌آموزد،به رشد انفرادی و هدفمند شدن فراگیرندگان منتهی می‌شود و دانش‌آموزانی مستقل بـار مـی‌آورد.به عبارت دیگر،شناخت طـراحی و عـرضه‌ی راهکارهای تدریس به فهم،یادسپاری و به کار بردن اطلاعات و مفاهیم کلیدی دانش‌آموزان کمک بسیار بزرگی می‌کند و چنانچه به نحو مطلوب اعمال شود،به افـزایش تـدریجی خود مسئولیتی فراگیرندگان مـنجر خـواهد شد.
درک چهارچوب متن
خوانندگان مؤثر با نگرشی هدفمند و فعال،قرائت متن نوشتاری را آغاز می‌کنند.آنها به خوبی می‌دانند چرا آن متن را انتخاب و چه رمزی را در متن جستجو می‌کنند.سپس یک چـهارچوب ذهـنی از آن متن می‌سازند و سعی می‌کنند به سؤال‌های مربوط به آن،که مستقیما به هدف و موضوع بستگی دارد،پاسخ دهند.آنها از واژه‌ی چهارچوب برای توصیف یک رشته از پرسش‌هایی که انتظار پاسخ آنها را دارند،اسـتفاده مـی‌کنند.
چهارچوب،سـاختار،طرح،حدود و شکل آن را در ذهن رسم می‌کند.نویسندگان کتاب‌ها و مقالات آموزشی و علمی با تنظیم چهارچوب متن،انتخاب و سـازمان‌دهی اطلاعات و دانش مناسب،یادگیرندگان را برای فعال کردن ذهن راهنمایی می‌کنند.ایـن رهـنمودها شـامل تنظیم اطلاعات، تطبیق،مقایسه،مفهوم،تعریف،علت و معلول حل مسئله، پیشنهاد،حمایت،عمل و بازده است.
زمانی کـه دانـش‌آموزان با رمزی مواجه می‌شوند،مسئله‌ای به ذهن می‌آورند و چهارچوب حل آن را تنظیم می‌کنند. سـپس بـه تـحقیق در زمینه‌ی کلیدها،گمانه‌ها،حرکات و دلایل لازم می‌پردازند.
برای مثال،هنگامی که بخش ورزشی روزنامه‌ای را هرروز بـرای مطالعه انتخاب می‌کنند،به چهارچوب دلیل و محدوده‌ای می‌رسند که سؤالاتی درباره‌ی آخرین رویـ‌دادهای ورزشی به ذهن آنـان مـتبادر می‌شود:چه کسی در بازی برنده شد؟چه روی‌دادهایی به پیروزی تیم منتهی گردید؟آیا اجرای وظایف فردی جالب بود؟چگونه بازی بر مقاومت‌کنندگان تأثیر گذاشت و…
دانش‌آموزان از طریق کشف رمز روی‌دادها در صفحات ورزشی،به چگونگی موفقیت پی می‌برند.تـجربیات یادگیری اولیه و برخورداری از معلومات عمومی یا درک راز و رمز داستان‌ها یا نمایش‌نامه‌ها از تلویزیون،فراگیرندگان را برای طرح پرسش‌های مشابهی،که برای مطالعه‌کنندگان پیش می‌آید،آماده می‌کند.
اما دانش‌آموزان در کتاب‌های درسی با چه نوع نـگارشی روبـه‌رو می‌شوند؟چهارچوب ذهنی آنها هنگام قرائت یک متن زیست‌شناسی درباره‌ی موجودات زنده ذره‌بینی یا بخش جلوگیری از اعتیاد به دخانیات،چگونه تنظیم می‌شود؟ برای یادگیری فصلی از علوم اجتماعی درباره‌ی امپراتوری روم،از چه چهارچوبی می‌توان اسـتفاده کرد؟
سـؤالات برجسته‌ای که در هریک از این متن‌های گوناگون به ذهن خطور می‌کند،چه چیزهایی هستند؟ حدود چهارچوب‌هایی که در علوم طبیعی،علوم اجتماعی، ریاضی و متحواهای علمی دیگر ارائه می‌شود،چه چیزهایی هستند؟
رشد معلم » اسفند ۱۳۸۵ – شماره ۲۰۷
زیرنویس
(۱). Perfect efficiency
(۲). meaningful learning
(۳). self-activity
(۴). interactive learning
(۵). directive
منابع
۱.Buehl,Doug(1995).Classroom strategies for interactive learning,Madison,w1:Wisconsin State Reading Association.
۲.Buehl,D.(2000).ááBreaking it down:Understanding the ques- tion leads to a better answer””,WEAC News and Views,35(6).
۳.John,B.et al(1987).Strategic Teaching and LearningááCogni- tive instruction in the content areas””.VA:Association for super- vision and curriculum develompent.
۴.Klein,M.(1988).Teaching reading comprehension and vo- cabulary:A guide for teachers,N.Y:Englewood Cliffs Prentic Hall.
——————
