محرک های فشارزا در کار معلمی و استراتژی های مقابله با آنها

معرفی مقاله

محرک‏های فشارزا در کار معلمی و استراتژی‏های مقابله‏ با آنها

نوشتهء دکتر مصطفی نیکنامی

مهم‏ترین گام در راه روبه‏رو شدن با محرک‏های فشارزا در کار معلمی، شناخت چگونگی بروز آنها در کار تدریس است.تشخیص این‏که فشار روانی‏ یکی از علل ناراحتی‏های مختلف معلمان است،بسیار اهمیت دارد؛زیرا وقتی وی متقاعد شود بروز ناراحتی‏هایش به سبب فشارهای آشکار یا ناشناختهء روانی است در آن صورت بهتر می‏تواند با آنها مقابله کند.احساس‏ این‏که معلمی کار خود را درست انجام نمی‏دهد،ممکن است علت عمدهء فشار روانی باشد.این فشار روانی به اشکال مختلف ظاهر می‏شود و علل‏ گوناگونی دارد.

سه شیوه یا رویکرد اساسی برای درک ماهیت فشار روانی وجود دارد:

رویکرد اوّل به مطالعهء فشار روانی اعمال شده روی معلم می‏پردازد. رویکرد دوم به اشکال واکنش معلمان نسبت به فشارها مربوط می‏شود. رویکرد سوم فشارها،واکنش‏ها و نیز منابع مقابله با فشار روانی را مورد مطالعه‏ قرار می‏دهد.

عواملی که موجب بروز فشار روانی در معلمان می‏شود،متعدد و متنوع

است؛مانند مشکلات ناشی از نقش معلم،مشکلات ناشی از شرایط نامطلوب کاری معلم و مشکلات رفتاری دانش‏آموزان.با توجه به فشارهای‏ گوناگونی که از نواحی مختلف به معلم وارد می‏شود،می‏توان واکنش‏های‏ معلمان را به چهار طبقهء اساسی تقسیم‏بندی کرد:پاسخ‏های رفتاری،هیجانی- عاطفی،فکری-روانی و جسمانی.اجرای برنامه‏ها و روش‏های آموزشی‏ کاهش فشارهای روانی،فرد را قادر می‏سازد که از عهدهء حل مشکلات و فشارهای ناشی از آنها برآید.

در مقالهء حاضر جهت کاهش محرک‏های فشارزا در کار معلمی‏ پیشنهادهایی به دست‏اندرکاران تعلیم و تربیت داده شده است که توجه‏ خوانندگان محترم را به آن جلب می‏کنیم.

این مقاله را آقای دکتر مصطفی نیکنامی،عضو هیأت علمی دانشگاه‏ علامه طباطبایی تهیه کرده و در اختیار فصلنامه قرار داده است که به این‏ وسیله از ایشان قدردانی می‏شود.

«فصلنامه»

محرک‏های فشارزا در کار معلمی و استراتژی‏های مقابله با آنها

نوشتهء:دکتر مصطفی نیکنامی

مقدمه

اوّلین گام برای روبه‏رو شدن با فشارها،پذیرش و شناخت چگونگی بروز آنها در کار تدریس‏ است.پذیرش این‏که به خاطر داشتن ضعف شخصیتی و نقص در حرفهء خود دچار احساس‏ اضطراب و فشار شده از جانب خود او بسیار مشکل است.برای معلمان بسیار آسان‏تر است که‏ مشکلات کلاس را به جان بخرند؛با آن مواجه شوند؛در مقابل آن بایستند و با آن مبارزه کنند تا این‏که برچسب یک معلم بد به آنها زده شود.برای بسیاری از معلمان بسیار دشوار است که از مشکلات خود در برابر همکارانشان پرده بردارند و دربارهء آنها صحبت کنند؛زیرا ممکن است‏ آنان این معلمان را در حرفهء خود عاجز و ناتوان بپندارند.چنین معلمانی حتی از درخواست کمک‏ از جانب همکاران خود طفره می‏روند.

چنین طرز تلقی یا خودپنداری به وسیلهء معلمان،موجب بروز ناراحتی‏ها و اختلالات گوناگون‏ بدنی،روانی و روان-تنی‏۱در آنها می‏شود.تشخیص این‏که فشار روانی‏۲علل ناراحتی‏های

مختلف معلمان است،بسیار اهمیت دارد؛زیرا وقتی او متقاعد شود که علل بروز ناراحتی‏هایش‏ فشارهای آشکار یا ناشناخته است،در آن صورت بهتر می‏تواند با آنها مقابله کند.

دومین گام،آگاهی از معنای واژهء فشار روانی است.از دیدگاه‏های مختلف تعریف‏های‏ گوناگونی از این واژه شده است که خوشبختانه وجوه اشتراک زیادی باهم دارند.

اساسا فشار روانی واکنش‏های فیزیولوژیکی یا روان‏شناختی است که افراد در پاسخ به‏ روی‏دادهای محیطی از خود نشان می‏دهند.به تعبیر دانشمندان‏”فشار روانی نتیجهء فشارهای‏ فیزیولوژیکی است که به وسیلهء محرک‏های خارجی،بر سیستم داخلی فرد،اثر گذاشته است‏”(۱).

دانهام،روان‏شناس و مشاور انگلیسی تقریبا تعریفی جامع از فشار روانی ارائه کرده است.به‏ اعتقاد او فشار روانی‏”فرآیند واکنش‏های رفتاری،روانی،فکری و فیزیکی است که در اثر فشارهای طولانی و فزاینده یا فشارهای جدید به وجود آمده و به نحوی بارز بزرگ‏تر از آستانهء تحمل آن است‏”(۲).از بررسی مجموع تعریف‏هایی که دانشمندان در این‏باره ارائه داده‏اند، می‏توان گفت که فشار روانی یک فرآیند رفتاری،هیجانی و ذهنی با پی‏آمدهای فیزیکی است که‏ بر اثر فشارهای ممتد و طولانی به وجود می‏آید و به‏طور بارزی از منابع مقابله با آن بزرگ‏تر است.با این مقدمه،به بیان زمینه‏های بروز فشار روانی در معلمان و راه‏های مقابله با آن‏ می‏پردازیم.

رویکردهای شناخت و درک ماهیت فشار روانی در معلمان

احساس این‏که معلمی کار خود را درست انجام نمی‏دهد،ممکن است یک علت عمدهء فشار روانی باشد.این فشار روانی به اشکال مختلف ظاهر می‏شود و علل گوناگونی دارد.

رویکرد اوّل،به مطالعهء فشار روانی اعمال شده روی معلم می‏پردازد.این رویکرد معلمان را به صورت‏ انسان‏هایی می‏بیند که دارای ظرفیت‏های مشخصی هستند.مطابق این دیدگاه،هر انسانی ظرفیت‏ محدود و معینی دارد.معلمان نیز تا میزان مشخصی می‏توانند فشارهای روانی را تحمل کنند؛اما هنگامی که فشار روانی از حد ظرفیت و توانایی آنها فراتر برود،غیرقابل تحمل می‏شود و موجب‏ صدمات جسمانی،روانی یا هردو می‏گردد.

براساس این نظریه،فشار روانی مجموعه‏ای از علل است نه مجموعه‏ای از نشانه‏ها(۳).بنابراین‏ باید به جست‏وجوی علل بروز فشار روانی در معلمان پرداخت.با توجه به تفاوت‏های فردی‏ معلمان،واکنش آنها نسبت به فشارهای گوناگون متفاوت است؛به همین جهت ممکن است نشانه‏ها و علایم فشار روانی نیز به اشکال گوناگون ظاهر شود.عوامل یا محرک‏های فشارزا۳دامنهء

گسترده‏ای در معلمان دارند و از شخصیت خود معلمان گرفته تا عوامل درون و برون سازمانی را تشکیل می‏دهند.

شیوه یا رویکرد دوم،به اشکال واکنش معلمان نسبت به فشارها مربوط می‏شود.این اشکال ممکن است به‏ صورت بیماری‏هایی همچون سردرد،گرفتگی عضلانی،اضطراب،عدم توانایی برای ارتباط با دیگران،بیماری‏های روده‏ای و معده‏ای و ناراحتی‏های شدید بروز کند.این دیدگاه فشار روانی را به عنوان یک حالت روانی نامطلوب،مثل تنش،اضطراب،خستگی مفرط و ناکامی،تعبیر می‏کند(۴).براساس این نظریه،مفهوم فشار روانی برحسب میزانی که فرد سطحی از اضطراب یا تنش را تجربه می‏کند تعریف می‏شود و نشانه‏هایش در مواردی بدین ترتیب قابل تشخیص است: تهییج‏شدگی(بی‏تابی و بیقراری)۴،افسردگی‏۵،تحریک‏پذیری‏۶،عدم تمرکز۷،تنیدگی شدید۸، ماتم‏زدگی‏۹،احساس بیهودگی‏۱۰،و ناتوانی در کنترل خود۱۱.

رویکر سوم به مطالعهء فشارها،واکنش‏ها و نیز مطالعهء منابع مقابله با فشار روانی مربوط می‏شود که‏ معلمان از آنها برای روبه‏رو شدن با مشکلاتشان استفاده می‏کنند.براساس این دیدگاه،تأکید بر اهمیت شناخت عواملی است که معلمان آنها را فشارزا تلقی می‏کنند و نیز رفتارهایی که معلمان‏ برای مقابله با این محرک‏های فشارزا به کار می‏برند.دانشمندان الگو یا رفتار مقابله با فشار روانی‏ را کاربرد مهارت‏ها،روش‏ها و دانش اکتسابی فرد در تلاش برای درک و مطالعهء فشار روانی‏ تعریف می‏کنند(۵).بر این اساس،توجه بیش‏تر باید به رفتار حل مسأله و مقابله با فشار روانی‏ معطوف شود.مطالعه و شناخت عوامل فشارزا و نوع واکنش‏هایی که معلمان در مواجهه و مقابله با فشارها اتخاذ می‏کنند،می‏تواند در کاهش یا رفع آنها بسیار مؤثر باشد.

برمبنای این رویکرد،مقدار فشار روانی که یک معلم در موقعیت‏های مختلف در مدرسه‏ تجربه می‏کند،بستگی به سه عامل زیر دارد:

۱.ارزیابی محرک‏های فشارزا و روش‏های معلم برای مقابله با آنها.

۲.پیش‏بینی تقاضاهای آتی که موجب فشار روانی می‏شود و نیز حالت آمادگی برای مقابله با آنها.

۳.میزان آمادگی و تمرین مهارت‏های ضروری برای معلم،به منظور مقابلهء مؤثر با فشارهای‏ کاری(دانهام،۱۹۹۲).

محرک‏های فشارزا در کار معلم

عواملی که موجب بروز فشار روانی در معلمان می‏شود،متعدد و متنوع است.اما در این‏جا تنها به بحث در مورد چند مشکل که باعث بروز این فشارها می‏شود،می‏پردازیم:مشکلات ناشی

از نقش معلم،مشکلات ناشی از شرایط نامطلوب کاری معلم و مشکلات رفتاری دانش‏آموزان.

تعارض وابهام نقش‏۱۲

به اعتقاد دانشمندان،مشکلات ناشی از تضاد و ابهام نقش از علل عمدهء فشار روانی معلمان‏ محسوب می‏شوند(۲).تدریس معلم هنگامی که با مسؤولیت‏های دیگر او توأم می‏شود،موجب‏ بروز فشار روانی می‏گردد؛حتی وقتی مسؤولیت تدریس معلم با مسؤولیت‏های اجتماعی او در مدرسه تلاقی می‏کند،فشار روانی به وجود می‏آورد.برای مثال،معلم در تدارک تدریس کلاس‏ درس خود است و مدیر مدرسه بدون اطلاع قبلی مسؤولیتی مهم و فوری از او می‏خواهد(تهیهء یک گزارش یا شرکت در یک مجمع علمی از سوی مدرسه)که معلم اطلاعات و وقت لازم را برای انجام آن در اختیار ندارد یا والدین یکی از دانش‏آموزان درست موقعی که معلم در کلاس‏ درس مشغول تدریس موضوع مهمی است،خواستار ملاقات با معلم دربارهء رفتار فرزند خود است(درحالی‏که معلم اعتقاد دارد این کار در حوزهء مسؤولیت‏ها و وظایف خود مدیر و مدرسه‏ است).هریک از این موقعیت‏ها از نظر معلم می‏تواند تضاد نقش او را آشکار کند.به‏طور کلی‏ انتظارات مختلف و متضاد والدین،دانش‏آموزان،مدرسه،همکاران،سازمان آموزش و پرورش،مطبوعات و سایر رسانه‏های گروهی و نیز تفسیرهایی که از عدم کارآیی و اثربخشی‏ مدارس و به ویژه معلمان می‏کنند،موجب بروز یا تشدید فشار روانی معلمان می‏گردد.زمانی که‏ در برنامه‏های آموزشی و درسی یا در خطمشی‏های آموزشی تغییراتی ایجاد می‏شود،درحالی‏که‏ این تغییرات خارج از اراده،کنترل،تصمیم،علاقه،پذیرش و آمادگی معلم است یا اجرای‏ تغییرات در توان معلم نیست اما درعین‏حال قدرت مخالفت با آنها را ندارد و یا مقاومت در مقابل‏ تغییرات موجب افت عملکرد آنها می‏شود،فشار روانی در معلم ایجاد یا تشدید می‏گردد.در بسیاری از موارد،انتظارات والدین در مورد پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان با انتظارات معلمان‏ در تضاد آشکار قرار دارد.این در حالی است که عدم موفقیت فرزندانشان ناشی از مؤلفه‏های‏ دیگری غیر از معلم است؛اما معلم مقصر اصلی شناخته می‏شود.

در مواقعی هم مدیران مدارس انتظارات فوق العاده یا خارج از چارچوب‏های معین سازمانی‏ دارند که انجام آنها با اصول و فلسفهء کاری معلمان مغایر است و در نتیجه،موجب فشار روانی‏ شدید در آنها می‏شود.اما از سوی دیگر،عدم اجابت دستورات مدیر پی‏آمدهای احتمالی‏ ناخوش‏آیند و پیش‏بینی نشدهء شغلی دیگری برای آنها دارد.هنگامی که حجم دروس موظف یک‏ معلم در مدت زمان تعیین شده از سوی آموزش و پرورش قابل اجرا نیست،اما از معلم انتظار می‏رود که محتوای دروس را به‏طور اثربخشی تدریس کند و به اتمام برساند،تضاد و ابهام ایجاد شده موجب بروز فشار روانی زیادی در معلم می‏شود.

اگر همهء افراد درک و برداشت یکسانی از نقش معلم داشتند و معلم در هر شرایط یا وضعیتی‏ می‏توانست انتظارات گوناگون افراد مختلف را برآورده سازد،شاید در آن صورت تضاد نقش‏ معلم کاهش می‏یافت.در حقیقت،تعریف نظری نقش معلم با زمینهء عملی کار او تفاوت بسیار زیادی دارد و به سختی می‏توان فاصلهء میان این دو را از بین برد.انتظارات متضاد از معلم و نقش‏های متضادی که او باید ایفا کند،همواره زمینه‏ساز فشار روانی در معلم می‏شود.تقاضاهای‏ روزافزون از نقش معلم،ارتباط و تعارض آن با اثربخش کردن هزینه‏های آموزش و پرورش، افزایش کارآیی معلم و گران شدن هزینه‏های مردمی آموزش و پرورش همه از محرک‏های‏ فشارزای کار معلم محسوب می‏شوند.به اعتقاد صاحب‏نظران تعلیم و تربیت،تفاسیر گوناگون از نقش معلمان و انتظارات کاملا متفاوتی که از نقش آنان وجود دارد و نیز تضاد میان آنها،موجب‏ بروز فشار روانی در معلمان می‏شود(۶).

به اعتقاد دانهام برای معلمانی که تجارب حرفه‏ای خود را در یک فرهنگ کاملا متفاوت با فرهنگ امروز کسب کرده‏اند،این تحولات بسیار ناخوش‏آیند است(۲).

شرایط نامطلوب کاری معلم

دستهء دوم از عوامل فشارزا ناشی از شرایط دشوار کار معلم است.وقتی که محیط فعالیت معلم‏ نامناسب و مشکل‏آفرین باشد،معنایش آن است که وی از سه جهت تحت فشارهای مختلف قرار گرفته است:فشارهای فیزیکی‏۱۳(ساختمانی)،فشارهای مالی‏۱۴،فشارهای سازمانی‏۱۵(دانهام، ۱۹۹۲).

۱.فشارهای فیزیکی(ساختمان مدرسه):جنبه‏های فیزیکی شرایط کاری نامناسب معلم شامل مدارسی‏ می‏شود که اصولا و از ابتدا برای این منظور ساخته نشده‏اند؛ویژگی‏های یک مدرسهء خوب را ندارند و به هیچ‏وجه برای فعالیت‏های آموزش و پرورش مناسب و شایسته نیستند.فشارهای‏ فیزیکی به‏طور عمده عواملی هستند که در کلاس درس موجب آزار و اذیت معلم می‏شوند. مدارس کوچک و قدیمی که فاقد هرگونه تجهیزات و تسهیلات آموزشی و پرورشی هستند؛ کلاس‏های بی‏قواره که از اندازهء مناسب،نور و روشنایی و وسایل کمک آموزشی یا سایر استانداردها برخوردار نیستند؛راهروها و کریدورهای باریک و بی‏رنگ و رو؛میز و نیمکت‏های‏ کهنه و کثیف و شکسته؛سر و صدای زیاد سایر کلاس‏ها و صداهای بی‏وقفه و غیرقابل کنترل‏ خارج مدرسه و سر و صدای ناشی از ورزش و بازی کودکان در زنگ‏های ورزش همه از محرک‏های فشارزای کار معلم محسوب می‏شوند.بعضی از معلمان با سر و صداهای گوناگون که‏ پارازیت‏های آموزشی‏۱۶محسوب می‏شوند،خیلی زود از کوره در می‏روند و عصبانی، برافروخته و ناراحت می‏شوند؛اما برخی دیگر نسبت به این وضع کاملا بی‏توجه و بی‏تفاوت

هستند،به طوری که کلاس خودشان نیز با سایر سر و صداهای مدرسه همسو و هماهنگ می‏شود و از این بابت مورد سرزنش سایر هم‏قطاران خود قرار می‏گیرند.این مشکلات محرک‏های‏ فشارزایی هستند که در کلاس درس موجبات آزار و اذیت معلم را فراهم می‏کنند و موانع‏ آموزشی بسیار مهمی به شمار می‏آیند که مقابله با آنها در اکثر موارد در اختیار یا در توان معلم‏ نیست.هرچند اهمیت محیط کار معلم و نقش آن می‏تواند بر فرآیند آموزش و نتایج حاصل از آن‏ تأثیری به‏سزا داشته باشد،اما در محیطهای آموزشی ما تاکنون به این نوع مسائل اهمیت چندانی‏ داده نشده است و آنها را جزء مسائل پیش‏پاافتاده،کم‏اهمیت یا در رده‏های بسیار بی‏اهمیت قرار داده‏اند.

۲.مشکلات مالی:مشکلات اقتصادی روزبه‏روز بزرگ‏تر می‏شوند و از اهمیت و حساسیت بیش‏تری‏ برخوردار می‏گردند.به رغم افزایش بودجهء آموزش و پرورش-به علت رشد سریع جمعیت‏ دانش‏آموزان-بودجهء مدارس کاهش می‏یابد.کاهش بودجهء مدارس به معنای کاهش تجهیزات و امکانات فعلی مدارس است و این کاهش‏ها ارزش و اعتبار مدارس را به دنبال دارد.تخصیص‏ بودجه‏های کم و ناکافی برای حفظ و نگهداری و نوسازی مدارس از نظر معلمان به معنای کم شدن‏ فرصت‏های پیشرفت حرفه‏ای برای آنان و محدود شدن چشم‏اندازهای امیدوارکننده است.از سوی دیگر،وجود تورم فزاینده برای قشر معلمان با حقوق و مزایای ثابت و عدم تعادل بین‏ درآمدها و هزینه‏های آنها و فشارهای ناشی از آن موجب بروز فشار روانی در معلمان می‏شود و زمینه‏های ظهور امراض جسمانی،رواین یا روان-تنی را در آنها فراهم می‏آورد.در کشور ما اگرچه در سال‏های اخیر هم برای توسعه،نوسازی و تجهیز مدارس و هم برای افزایش حقوق‏ معلمان اقداماتی به عمل آمده است،اما این اقدامات آن قدر مؤثر نبوده است که باعث کاهش‏ فشارهای معلمان شود؛زیرا هنوز مشکلات مالی از جنبه‏های دیگر هم موجبات ناراحتی معلمان‏ را فراهم می‏کند.

مشکلات اقتصادی بسیاری از خانواده‏ها به معنای صرف هزینه‏های ناکافی برای تغذیهء درست‏ دانش‏آموزان در سنین رشد است.تغذیهء نامناسب،رشد نامناسب با سن دانش‏آموزان را در پی‏ دارد که همین عامل اثرات ناخوش‏آیندی بر قوای ذهنی دانش‏آموزان می‏گذارد.تعویق رشد جسمانی بر فرآیند رشد فکری و روانی کودکان اثر می‏گذارد و این به نوبهء خود در پیشرفت‏ تحصیلی دانش‏آموزان تأثیر دارد.دانش‏آموزانی که از لحاظ سن و سال آمادگی‏های لازم را برای‏ یادگیری کسب نکرده‏اند،یعنی در فرآیند رشد به مرحلهء آمادگی برای یادگیری و انجام تکالیف‏ نرسیده‏اند،برای معلمان مشکل‏آفرین و اضطراب‏آور می‏شوند.معلمان باید طی یک زمان معین، میزان قابل توجهی از دروس را به خوبی به این دسته از شاگردان تفهیم نمایند؛در غیر این صورت، نتایج خوبی عاید آنان نخواهد شد و معلمان تصویر ذهنی ضعیف و ناخواسته‏ای از خود ارائه

خواهند داد.مسائل و مشکلات مالی از ابعاد مختلف سازمانی،شخصی و دانش‏آموزی موجب‏ آزار روانی و فکری معلمان می‏شوند.بدیهی است ادامهء این مشکلات ناراحتی‏های معلمان را نیز تشدید و تقویت می‏کند.

۳.مشکلات سازمانی:این دسته از مشکلات به‏طور عمده ناشی از مسائل سازمانی آموزش و پرورش،مدرسه و سبک‏های مدیریت و رهبری مدیران است.تعارض و کشمکش میان مسؤولان‏ آموزش و پرورش و مدیران مدارس،مدیران مدارس و معلمان،معلمان و سایر همکاران که در نتیجهء صدور بخشنامه‏ها و دستور عمل‏های فراوان و مکرر و تدوین خطمشی‏ها و رویه‏های‏ مختلف سازمانی به وجود می‏آید،معلمان را دچار فشار روانی می‏کند؛به ویژه هنگامی که مشاهده‏ می‏شود مدیران و معلمان مدارس مختلف براساس تفسیرهای گوناگون شخصی اقدام به انجام‏ کاری کرده‏اند.نبود ارتباطات مفید و حرفه‏ای میان کارکنان آموزش و پرورش که موجب تسهیل‏ و پیشبرد کار معلمان می‏شود؛دسترسی نداشتن به مراجع حرفه‏ای و تخصصی در مدارس که بتواند پاسخ‏گوی مسائل و مشکلات مربوط به حرفهء معلمان باشد؛عدم صلاحیت یا ناتوانی مدیریت‏ مدارس در شناخت و حل مشکل معلمان و پیروی کادر آموزشی از کادر اداری در سلسله مراتب‏ سازمان(یعنی پیروی سطح فنی مدرسه از سطح اداری)و تضاد دائم بین این دو سطح سازمانی؛ دور بودن معلمان از مراکز تصمیم‏گیری؛فقدان اتحادیه‏های حرفه‏ای و صنفی و سرانجام نبودن‏ افرادی که بتوانند در مدرسه مکمل فعالیت‏های آموزشی یا نقش معلمی بشوند(از قبیل‏ روان‏شناسان تربیتی،مشاوران تحصیلی و شغلی،مددکاران اجتماعی یا روان‏شناسان‏ آموزشگاهی)،فشارهایی را بر معلمان وارد می‏کند که بیش‏تر اوقات کنترل این منابع فشار از قدرت آنان خارج است و بنابراین راه‏های مقابله با آنها نیز بسیار پیچیده و مشکل و در پاره‏ای از موارد حتی غیرممکن می‏باشد.

مشکلات رفتاری دانش‏آموزان

مشکلات رفتاری دانش‏آموزان از جمله مهم‏ترین محرک‏های فشارزا در کار معلمان محسوب‏ می‏شود.مشکلات رفتاری دانش‏آموزان به هر علتی که باشد(علل شخصی،خانوادگی،اقتصادی، اجتماعی یا اجتماعی-آموزشگاهی)به نوبهء خود مشکلات فراوانی را برای معلمان به وجود می‏آورد؛نظم کلاس را بر هم می‏زند؛روال کار معلم را آشفته می‏کند؛رشتهء افکار معلم را مختل‏ می‏سازد و تدوام کار و فعالیت کلاسی را به‏طور ثمربخشی غیرممکن می‏کند.این‏که معلمی نتواند کلاس درسش را اداره کند یا نظم را به کلاس برگرداند و یا دانش‏آموزی را وادار به اطاعت سازد، برای او بسیار زجرآور است؛زیرا این طرز فکر یا نگرش دانش‏آموزان نسبت به معلم به تدریج به‏ صورت پیش‏گویی یا باوری در میان آنها رایج می‏شود و معلم را به صورت فردی سست و

ضعیف النفس می‏نمایاند که به دانش‏آموزان اجازه می‏دهد هرطور که می‏خواهند با او رفتار کنند. برای بسیاری از معلمان پذیرش یک مورد یا مواردی از اخلال یا بی‏نظمی مقطعی بسیار آسان‏تر است تا پذیرش این نوع نگرش تعمیم یافته در مورد خودش.

دانشمندان و پژوهشگران بسیاری مشکلات رفتاری دانش‏آموزان در مدارس و مقاطع‏ مختلف تحصیلی را مورد مطالعه و تحقیق قرار داده‏اند.جونز طی تحقیقی به رفتار دانش‏آموزانی‏ که موجب بروز فشارهایی در میان معلمان شده و معلمان آنها را به عنوان مختل‏کننده،پردردسر و مزاحم،پرخاشگر،ناسازگار،بی‏میل و بی‏قرار توصیف کرده‏اند،اشاره می‏کند(۷).به اعتقاد معلمان،این رفتار دانش‏آموزان به وسیلهء اختلالات روانی یا رفتاری به وجود آمده است(۸). نسبت به دانش‏آموزانی که آشکارا با معلمان و سایر دانش‏آموزان پرخاشگری می‏کنند، دانش‏آموزانی که از همکاری با معلمان امتناع می‏ورزند و در کلاس هیچ‏گونه کار و تکلیفی‏ انجام نمی‏دهند و از کار طفره می‏روند بیش‏تر شامل این عناوین یا برچسب‏ها می‏شوند.طیف‏ گسترده‏ای از این‏گونه رفتارهای دانش‏آموزان در بسیاری از مدارس دیده شده و موجب احساس‏ اضطراب و ناراحتی در معلمان گردیده است.تحقیقی که به وسیلهء لارنس،استید و یانگ در مدارس متوسطهء انگلستان انجام شده است،نشان می‏دهد رفتارهای دانش‏آموزانی که موجب‏ اختلال در کار معلم-و در نتیجه فشار روانی-می‏شوند شامل مواردی از این قبیل است:تأخیر عمدی در آمدن به کلاس،اخلال در دروس،بددهنی،امتناع از همکاری،حرف زدن و خودداری از پذیرش دستورات مشروع معلم(۹).اشکال دیگر رفتارهای دانش‏آموزان که موجب‏ بروز مزاحمت و دردسر در کلاس معلمان می‏شود،در تحقیقات پژوهشگران دیگری گزارش‏ شده است.برای مثال،خشونت،پرخاشگری،خسارت به اموال مدرسه،دزدی و تهدید به‏ خشونت،از جملهء این رفتارهاست.این رفتارها فشارهایی بر معلمان وارد می‏کند که برخی اوقات‏ از حد توان و ظرفیت آنها برای مقابله با این‏گونه رفتارهای مختل‏کننده خارج است.نمونه‏های‏ مشخصی از ناهنجاری‏های رفتاری دانش‏آموزان که فشارهای مختلفی بر معلمان تحمیل می‏کند، به وسیلهء مک مانوس به صورت زیر ارائه شده است:

دیر رسیدن به کلاس،کتک زدن سایر دانش‏آموزان،تقاضاهای مکرر برای رفتن به‏ دست‏شویی،فرار از درس،سیگار کشیدن در دست‏شویی،سرپیچی از انجام تکالیف، شوخی‏های گستاخانه با معلم،دعوا کردن با دیگران در کلاس،پرتاب کردن مداد از آن طرف‏ کلاس،صحبت کردن به هنگام تدریس معلم،برداشتن اموال دانش‏آموزان،انجام ندادن تکالیف‏ درسی،خطخطی کردن راهروها،آسیب رساندن به اثاثیهء کلاس،پوشش و آرایش ناهنجار،تاب‏ خوردن روی صندلی توأم با بی‏اعتنایی به مقررات،دعوا کردن در حیاط مدرسه،تهدید کردن‏ معلم،فحش دادن به دانش‏آموزان در کلاس،امتناع از تنبیه شدن،ترک کلاس زودتر از وقت

مقرر(۱۰).

در تحقیقات دیگری به رفتارهایی چون خارج از نوبت صحبت کردن،مانع انجام کار سایر دانش‏آموزان شدن،صداهای غیرضروری درآوردن،طفره رفتن از انجام تکالیف،به موقع در کلاس حاضر نشدن و بدون اجازه از صندلی خارج شدن اشاره شده است(۱۱).در مقام مقایسه با مسائل بسیار مهم و مشکل‏آفرین،از قبیل خشونت فیزیکی نسبت به معلمان،دعوا کردن،فحش‏ دادن،آزار و اذیت کردن و تخریب کردن،شاید موارد بالا تقریبا ناچیز و حتی کم‏اهمیت به نظر برسند.دانشمندان و پژوهشگران مرکز مطالعات کودک دانشگاه بیرمنگام طی تحقیقاتی به این‏ نتیجه رسیدند که به‏طور کلی معلمان خیلی بیش‏تر نگران و متوجه رفتارهای بد،جزیی و پایدار هستند تا مواجهه و مقابله با رفتارهای نابهنجار،موردی و زودگذر(۱۲).

تعداد زیادی از معلمان این رفتارهای جزیی اما پیوسته و پایدار در دانش‏آموزان را مخل کار و تدریس خود در کلاس درس می‏دانند.برای بسیاری از معلمان نیز این رفتارها موجب احساس‏ ناکامی و شکست از یک سو و مشاجره و درگیری در مدرسه از سوی دیگر می‏شود.دستهء دیگری‏ از معلمان ادعا می‏کنند که برای سر و سامان دادن به مسائل انضباطی دانش‏آموزان در کلاس‏ درس،جریان تدریس آنها بارها متوقف می‏شود یا به تأخیر می‏افتد و خود این مشکلات به عنوان‏ محرک‏های فشارزا،فشار روانی را در آنها تشدید می‏کند.در تحقیق دیگری که در مورد فشار روانی شغلی در میان معلمان انجام گرفته است،ده منبع بالای فشار بر روی معلمان به شرح زیر مشخص شده است:عدم حمایت دولت از معلمان،تغییرات پیوسته،عدم وجود اطلاعات در مورد این تغییرات،فقدان احترام به معلمان،برنامهء درسی ملّی کشور،حقوق نامتناسب با مقدار کار،ارزیابی از دانش‏آموزان،مشکلات رفتاری دانش‏آموزان،فقدان وقت لازم برای‏ ملاقات‏های ضروری و عدم وجود رابطه میان مهارت تدریس(معلمی)و ارتقای شغلی(۱۳).

یکی از مسائل مهم دیگری که معلمان درگیر آن هستند،بعد مسافت رفت و برگشت به مدرسه‏ است که در طول روز باعث اتلاف وقت زیاد می‏شود.حمل کتاب‏ها و لوازم زیاد،بدون داشتن‏ وسیلهء ایاب و ذهاب بسیار خسته‏کننده و فشارزا است.معلمانی که باید هر روز صبح در ساعتی‏ معین و بدون تأخیر در مدرسه حاضر شوند،درحالی‏که راه آنها بسیار دور و مستلزم تعویض چند وسیلهء نقلیه است و همواره دغدغهءخاطر دارند که آیا به موقع خواهند رسید یا باید منتظر صورت‏ اخم‏آلود و سرد مدیر خود باشند،همواره در معرض کم‏خوابی،خستگی و ترس و اضطراب ناشی‏ از تأخیر خود هستند.

واکنش‏های معلمان نسبت به فشارهای روانی

با توجه به فشارهای گوناگون که از نواحی مختلف به معلم وارد می‏شود،می‏توان واکنش‏های‏ معلمان را به چهار طبقهء اساسی تقسیم‏بندی کرد:پاسخ‏های رفتاری،پاسخ‏های هیجانی-عاطفی، پاسخ‏های فکری و روانی و پاسخ‏های جسمانی‏۱۷.با توجه بیش‏تر به اطراف خود می‏توان معلمانی‏ را مشاهده کرد که زیاد سیگار می‏کشند؛بی‏وقفه صحبت می‏کنند؛سریع رانندگی می‏کنند؛همیشه‏ احساس می‏کنند که کارشان سنگین‏تر از آن است که از عهده‏اش برآیند؛در یک جا نمی‏توانند آرام بگیرند و بنشینند؛همواره رفتار شتابزده دارند و احساس سردردهای مدام و بدخوابی‏ می‏کنند.چنین واکنش‏های درونی و بیرونی باید به عنوان تجلی فشارهای روانی فرد مورد توجه‏ قرار بگیرند.این دسته از واکنش‏ها را می‏توان به صورت لیست بلندی که توسط معلمان اظهار شده‏ است،مورد ارزیابی قرار داد:حساسیت بیش از اندازه نسبت به انتقاد،احساس عدم امنیت،دادن‏ پاسخ‏های نامناسب به کودکان،احساس افسردگی در مقابل فشارها،احساس بی‏لیاقتی،احساس‏ عدم اطمینان و آرامش،احساس تنیدگی،سخت‏گیری بیش از اندازه در دروس،خستگی مفرط، عصبی بودن،پریدن از خواب و اندیشیدن به مشکلات خود،بی‏میلی زیاد برای درگیر شدن با هر گونه کارهای مشاوره و راهنمایی،ناکامی،به تأخیر انداختن تصمیمات(بی‏تصمیمی و تردیدهای‏ بی‏جا)،تلاش برای راضی نگاه داشتن همهء افراد در تمامی اوقات،احساس گناه،احساس بیزاری و خستگی،طرح مشکلات کاری در منزل،عدم علاقه به زمان کاری در مدرسه و حتی ترس از آن‏ مدت زمان،بدخلقی(در شرایطی که کاری به او تحمیل می‏شود)،سردرد،احساس تلف کردن‏ وقت و عمر،احساس عدم توانایی(مقابله)در انجام مسؤولیت‏هایی که شخص فکر می‏کند بیش از اندازه سخت است،آرزوی به دست آوردن یک شغل دیگر،تحریک‏پذیری و بی‏قراری، عصبانیت از افراد خانواده یا خرده فرمایشات همکاران،بی‏خوابی به خصوص بعد از تعطیلات‏ آخر هفته و روزی که باید در کلاس حاضر شوند،درس دادن‏های ضعیف و بی‏مایه و خارش‏ها و جوش‏های پوستی(۲).

در ابتدا شخص سعی می‏کند این عوامل را تحت کنترل خود درآورد یا آنها را کاهش دهد؛اما گاهی موفق نمی‏شود و تظاهرات بدنی رو به افزایش می‏گذارد و مشکلات کاری و خانوادگی فرد فزونی می‏یابد.

نظریه‏های مختلفی برای درک موقعیت‏های فشارآفرین وجود دارد؛نظریه‏هایی که فرآیند واکنش‏های بدنی را در مقاب موقعیت پرفشار یا تداوم این موقعیت توضیح می‏دهند و مراحل‏ مختلف اختلالات فکری و تحلیل قوای جسمانی را ارزیابی می‏کنند.

نظریه‏های دیگر نیز از نظر روان‏شناختی،واکنش‏های هیجانی رفتار انسان را در موقعیت‏های

ناگوار می‏سنجد.در مراحل ازدیاد فشار،پاسخ‏های فرد در محیطهای آموزشی مورد توجه است. ممکن است فرد در مواجهه با شرایط اضطراب‏آور،ابتدا خود را کاملا تطبیق دهد و مسأله مهمی‏ برایش روی ندهد؛اما در اثر استمرار محرک‏های پرفشار و عدم موفقیت در مواجهه با مشکل‏ جدید،به آستانهء سرکوبی پاسخ‏ها نزدیک می‏شود.پس از گذر از این مرحله و به نتیجه نرسیدن‏ وسایل دفاعی روانی مناسب،فرد دچار اضطراب شدید می‏گردد و با رشد مسائل و مشکلات، علایم و نشانه‏های روان-تنی در او ظاهر می‏شود و در مراحل آخر دچار بی‏رمقی و از هم‏ گسیختگی روانی می‏گردد(۱۴).

نظریهء دیگری،رابطهء عملکرد و وظایف فرد را در ضمن کار و هیچنین فشارهایی که افراد تجربه می‏کنند و واکنش‏های آنها را مورد بررسی قرار می‏دهد.براساس این نظریه،دانشمندان‏ اعتقاد دارند که وظایف سهل و آسان موجب عملکرد ضعیف فرد می‏شود.تقاضاهای بیش‏تر کاری محرکی برانگیزنده و نیروزا تلقی می‏شود؛اما چنانچه دشواری‏های کاری خارج از توانایی‏های فرد باشد،منجر به اضطراب شدید،عدم تمرکز و کاهش اثربخشی در کار او می‏شود. تداوم تقاضاهای کاری بدون افزایش منابع مقابله با آنها ممکن است منجر به خستگی،فرسودگی، بی‏رمقی و از هم پاشیدگی روانی فرد گردد(۱۵).شکل زیر رابطهء بین فشارها،عملکرد کاری و واکنش‏ها نسبت به فشار روانی را نشان می‏دهد(۲).

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

در اکثر موارد،فرد خود را با بیش‏شدن فشارها در محیط آموزشی وفق می‏دهد و هرچه کار مشکل‏تر می‏شود،فرد بالغ یا کسی که از لحاظ روانی مشکل خاصی ندارد تجارب و مهارت‏های‏ بیش‏تری کسب می‏کند و به فردی متکی به نفس و پرتجربه تبدیل می‏گردد؛آنچنان‏که شاید خود او نیز در ابتدا باور نمی‏کرده و بدان خوش‏بین نبوده است.مسائل مختلف آموزشی در افراد گوناگون واکنش‏های مختلفی ایجاد می‏کند و این خود معلمان هستند که باید شخصیت خود را برای به عهده گرفتن این مسؤولیت‏ها محک بزنند.ویژگی‏های شخصی معلمان و راه‏های مقابله با فشارها،از جمله کنترل فرد بر محیط و شرایط کار و خانه،تعهد و پای‏بندی به هدف و تلقی فشارها به عنوان چالش‏ها،از اهمیت قابل ملاحظه‏ای برای مقابله با محرک‏های فشارزا برخوردارند(۱۶).

در تحقیقی که طی سال ۱۹۸۹ به وسیلهء مؤسسه علوم و تکنولوژی در انگلستان،اسکاتلند، ایرلند شمالی و ویلز شده،ارتباط بسیار بالای فشار روانی بر روی بیماری‏های گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته است.براساس این تحقیقات،۲۳ درصد معلمان با علایم مشخص کولیت، میگرن،مشکلات قلبی،حملات اضطرابی و دردهای ماهیچه‏ای گزارش شده‏اند.معلمان زن و مرد نسبت به حدّ متوسط جامعه به‏طور قابل ملاحظه‏ای سطوح بالاتری از اضطراب و افسردگی‏ دارند و میزان و درصد این علایم تقریبا مساوی آن حدی است که در بیماران سرپایی‏ بیمارستان‏های روانی مشاهده می‏شود.معلمان مرد علایم مشخص بیماری‏های روان-تنی‏ بارزتری ظاهر می‏کنند.۱۳ درصد معلمان مورد آزمایش،همیشه و ۱۵ درصد آنها گاهی از داروهای ضد افسردگی استفاده می‏کنند(۱۳).به اعتقاد این پژوهشگران،حرفهء معلمی از بسیاری‏ مشاغل دیگر،مانند پزشکی،دندان‏پزشکی،پرستاری و مأمور مالیاتی فشارزاتر است؛حتی آنها پیش‏بینی می‏کنند که در سال‏های ۱۹۹۰ مشاغل معلمی و پزشکی از مرحله خیلی فشارزا به مرحله‏ بی‏نهایت فشارزا خواهند رسید.

برطبق نظر دانهام چهار گروه اصلی از واکنش‏های افراد نسبت به فشار روانی به این ترتیب‏ اهمیت پیدا می‏کنند:واکنش‏های جسمانی،هیجانی،روانی و رفتاری.۱۰۰ درصد افراد گروه‏ آزمایش او به دفعات مختلف از خستگی و تحریکات عصبی شکایت داشته‏اند.۵۰ درصد افراد از سردردهای عصبی،تنش‏های عضلانی،مثل پشت‏درد،ضربان شدید قلب،از بین رفتن هیجان و …رنج می‏برند.۳۳ درصد افراد به دفعات از ترس‏های بی‏پایه و اساس سخن می‏گویند.۲۵ درصد به دردهای ناحیهء معده،افسردگی و عدم قدرت تمرکز دچار هستند و بسیاری از آنها نیز از میگرن، اختلال در بینایی و سرگیجه صحبت می‏کنند.در واقع،مشکلاتی که به آنها اشاره شده است بسیار فراتر از دامنهء واقعی آنهاست؛تا حدی که از آستانهء تحمل،خستگی مفرط و از هم پاشیدگی‏ روانی نیز می‏گذرد.این مطلب در گزارش‏هایی که از معلمان و مدیران به دست می‏آید به چشم

می‏خورد.

یکی از روشن‏ترین توضیحات در مورد بی‏رمقی روانی توصیفی است که پاینز و ماسلاچ‏ ارائه می‏دهند(۱۷).به اعتقاد آنها بی‏رمقی روانی نشانه‏ای از فرسودگی هیجانی و جسمانی است‏ که ناشی از رشد خود-پنداری منفی(مانند احساس ضعف نسبت به موفقیت و پیشرفت شخصی)، نگرش منفی نسبت به شغل خود(مانند یأس و دلسردی و افسردگی در مورد کار)،فقدان توجه و بی‏علاقگی و عدم احساس نسبت به مردم است.به عبارت دیگر،بی‏رمقی روانی یک شکل از واکنش نسبت به فشار روانی است که وقتی شروع می‏شود معمولا بازگشت به حالت اوّل فرد را دشوار می‏سازد.نشانه‏های بی‏رمقی روانی شامل نشانه‏های جسمانی،مانند فرسودگی مزمن، مقاومت کم نسبت به بیماری و نشانه‏های روانی همچون بدگمانی عمیق و مؤثر در مورد کار، همکاران،کودکان و نظام آموزشی است و علائم رفتاری در غیبت‏های طولانی و ترک خدمت‏ معلمی پس از یک دورهء بیماری متجلّی می‏شود.

پروژهء تحقیقاتی که در مؤسسه علوم و تکنولوژی منچستر در سال ۱۹۹۰ انجام گرفت،نشان‏ می‏دهد که ۶۶ درصد معلمان مورد تحقیق به شدت مایل بوده‏اند که در پنج سال آخر خدمت خود کارشان را ترک نمایند؛۲۸ درصد آنها دنبال شغل بهتری بودند و ۱۳ درصد آنان نیز زودتر از موعد خواهان بازنشستگی بودند(۱۳).

و سرانجام یک مطالعهء تحقیقاتی که در مورد سیصد معلم دبیرستان انجام شد،نشان داد که‏ نیمی از این گروه در شروع کار معلمی مشغول انتخاب پست‏های جدید بودند و بقیهء معلمان قصد ترک کار معلمی را داشتند.معلمانی که اشتیاقی برای ماندن در آموزش و پرورش ندارند،بهای‏ فشار روانی آن را خیلی بیش‏تر و سنگین‏تر از مزایای بالقوهء آن رقم می‏زنند و معتقدند که‏ روش‏های بهتری هم برای امرار معاش و گذران زندگی وجود دارد و نیازی به فشارهای جسمی و روانی فراوانی این حرفه ندارند(۱۸).

از این مطالعات و تحقیقات می‏توان نتیجه گرفت که فشارهای روانی ناشی از کار معلمی، تأثیری به‏سزا در سلامت جسمی و روانی آنها دارد.با توسعهء روزافزون آموزش و پرورش و تغییرات سریعی که در آن اتفاق می‏افتد،انتظارات گوناگون از آموزش و پرورش بیش‏تر می‏شود و فشارهای مضاعفی بر معلمان وارد می‏گردد که اگر از آستانهء تحمل و قدرت مقابلهء آنها خارج‏ باشد،پی‏آمدهای ناگواری برای آنها خواهد داشت.با توجه به مباحث فوق،اکنون به توضیح‏ برخی راه‏هایی که به کاهش میزان فشارها در معلمان یاری می‏رساند می‏پردازیم.