گزارشی از افزایش جمعیت دانش‌آموزان ابتدایی و کمبود زیرساخت‌های مدارس
بازگشت کلاس‌های شلوغ
فهیمه طباطبایی ـ خبرنگارهمشهری
در برخی شهرهای بزرگ، کلاس‌های مدارس دولتی شلوغ و پرجمعیت شده، چیزی شبیه دهه ۶۰و ۷۰که در هر نیمکت ۳دانش‌آموز می‌نشستند و معلم توان آموزش ۳۰تا ۴۰کودک و نوجوان پر انرژی را نداشت و حتی در برخی مناطق محدود، مدارس دو‌شیفته برگزار می‌شدند. آنطور که هفته گذشته محمد صیدلو، مدیرکل آموزش و پرورش شهرستان‌های تهران در بیست و یکمین جلسه رسمی- علنی شورای اسلامی استان تهران گفته: «میانگین تراکم دانش‌آموزی در حاشیه تهران به ۳۲نفر رسیده درحالی‌که این میانگین در کل کشور ۲۴دانش‌آموز است.» پیش از این هم علی شهری، مدیرکل نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس استان تهران از خطر دو نوبته شدن مدارس به‌خصوص در حاشیه تهران خبر‌داده‌بود.
چرا کلاس‌های درس شلوغ شد؟
این اتفاق خیلی هم عجیب و دور از انتظار نبود؛ چرا که مهدی شرفی، سرپرست مرکز برنامه ریزی و فناوری اطلاعات وزارت آموزش‌وپرورش چند روز پیش آخرین آمار ثبت‌نام دانش‌آموزان (بر اساس اطلاعات ثبت‌شده در سامانه سناد) را تا ۲۳مهر ماه، ۱۵میلیون و ۱۳۸ هزار و ۵۲۳ نفر اعلام کرد؛ آماری که نسبت به تعداد دانش آموزانی که سال گذشته وزیر سابق آموزش و پرورش گفته بود حدود یک‌میلیون و۱۳۸هزار نفر افزایش پیدا کرده است. اواخر شهریور سال گذشته سید محمد بطحایی، وزیر سابق آموزش و پرورش در مراسم بزرگداشت یکی از خیرین مدرسه ساز اعلام کرده بود که تا چند روز دیگر ۱۴میلیون و ۷هزار و ۷۳۶ دانش‌آموز در سراسر کشور در کلاس‌های درس مشغول به تحصیل می‌شوند. بطحایی همچنین سال گذشته اعلام کرده بود که جمعیت دانش‌آموزی تا ۶ سال آینده، به حدود ۱۶میلیون و ۴۰۰هزار نفر خواهد رسید.
جالب اینکه بیشترین جمعیت دانش‌آموزان هم برای دوره ابتدایی است که ۸ میلیون و ۲۷۸هزار و ۲۸۲نفر هستند. این در حالی است که جمعیت دانش‌آموزان این دوره در اوایل دهه ۹۰، ۵ میلیون و ۳۰۰هزار نفر بود که طی اجرای سیاست‌های افزایش جمعیتی، در اواسط دهه ۹۰به ۷میلیون نفر افزایش یافت و امسال هم رکورد ۸میلیون دانش‌آموز در دوره ابتدایی را زده است و آنطور که مسئولان این وزارتخانه می‌گویند ممکن است تا ۹میلیون نفر هم تا سال ۱۴۰۰برسد.
چرا افزایش دانش‌آموزان مشکل‌زا شد؟
مشکل همان است که صیدلو، مدیرکل آموزش و پرورش شهرستان‌های استان تهران و علی شهری، مدیرکل نوسازی مدارس این استان گفتند؛ آماده نبودن زیرساخت‌ها برای کودکانی که به سن تحصیل و مدرسه می‌رسند. صیدلو گفته: «کیفیت آموزش و پرورش در کلاس ۴۳نفری کیفیت قابل توجه نیست و نمی‌توان آموزش و پرورشی را در آن کلاس انتظار داشت تا فردا شهروند با کیفیتی ببینیم و این تراکمی است که گرفتاری بزرگی برای شهرستان‌های تهران ایجاد می‌کند.» او این را هم توضیح داده که: «نسبت معلم به دانش‌آموز در کل کشور یک به ۱۴ است؛ یعنی به ازای هر ۱۴ دانش‌آموز یک همکار فرهنگی داریم؛ این در حالی است که این نرخ در شهرستان‌های تهران یک به ۱۹ است.» به جز صیدلو، مدیران آموزش و پرورش استان‌هایی همچون اصفهان، ایلام، کرمان، چهارمحال و بختیاری، مرکزی، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی هم از افزایش ۴ تا ۱۰درصدی جمعیت دانش‌آموزان استان خود خبر داده‌اند که نیاز به توسعه زیر ساخت‌ها دارد.
کمبود فضای آموزشی
مسعود ثقفی، سخنگوی آموزش و پرورش شهر تهران هم از دو نوبته شدن مدارس برخی مناطق تهران به همشهری خبر داد و گفت: «به‌علت افزایش جمعیت دانش‌آموزی برخی مدیران مناطق مجبور به دو نوبته کردن تعدادی از مدارس شده‌اند. به‌طور مثال در منطقه ۴تهران تعدادی از مدارس دو‌نوبته شد.» ثقفی آمار دقیق‌تری از مدارس دو‌نوبته در شهر تهران نداد و به همین صحبت کوتاه کفایت کرد. ظاهرا این محدودیت در ارائه آمار مدارس دو نوبته برای کل مدیران استانی وجود دارند. آنها نمی‌خواهند رقم دقیقی از این پدیده که در دهه ۸۰پرونده آن با سر و صدا و تبلیغات فراوان مدیران آموزش و پرورش بسته شده بود، ارائه دهند.
کمبود معلم
به جز کمبود فضای آموزشی و دو‌نوبته شدن برخی مدارس در استان‌های پرجمعیت اتفاق دیگری نیز کارشناسان آموزشی را نگران کرده و آن همزمانی بازنشسته شدن جمعیت بزرگی از معلمان با افزایش جمعیت دانش‌آموزی است. اتفاقی که اسفندیار چهاربند، مدیرکل سابق مرکز برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات وزارت آموزش و پرورش از آن به‌عنوان سونامی بازنشستگی نام برده و نسبت به آن هشدار داد. او در این‌باره به همشهری گفت:«درطول دو دهه اخیر یعنی از سال ۸۰تا سال۹۹حدود ۶۴۰هزار نفر معلم بازنشسته در آموزش و پرورش خواهیم داشت که تا به الان ۳۲۰هزار نفر بازنشسته شده‌اند و از سال ۹۶تا سال ۹۹، ۳۲۰هزار نفر دیگر بازنشسته خواهند شد.»
چهاربند این نکته را اضافه کرده بود که «تعداد کارکنان آموزشی وزارت آموزش و پرورش با خروج بازنشستگان از ۷۵۸هزارنفر در سال ۹۷به ۴۲۸هزارنفر در سال ۱۴۰۱کاهش خواهد یافت که این تعداد فقط ۵۵درصد نیاز این وزارتخانه را تأمین خواهد کرد.»
کارشناسان آموزشی چه می‌گویند؟
مهدی بهلولی، معلم و کارشناس آموزشی درباره خطرات افزایش جمعیت دانش‌آموز در کلاس درس به همشهری گفت: «این خطر بزرگی است که همواره مدارس دولتی را تهدید می‌کند و در کنار کاهش کیفیت آموزش در کلاس‌های شلوغ، میزان تحرک و نشاط کودکان در مدرسه را می‌گیرد. هم‌اکنون استاندارد سرانه هر دانش‌آموز از فضای آموزشی کاهش پیدا کرده که این جلوی بازی و ورزش دانش‌آموزان را می‌گیرد.»
بهلولی معتقد است که مدیران آموزش و پرورش به‌دنبال برنامه‌ریزی برای ایجاد زیربنای آموزشی نیستند؛ «یک بخشی از این بی‌توجهی به کسری مداوم بودجه این وزارتخانه و نبود منابع کافی برای استخدام معلم و ساخت مدرسه برمی‌گردد و بخش دیگر به اعتقاد مدیران به‌خصوصی‌سازی آموزش مربوط است. در واقع آنها به‌دنبال این هستند که خانواده‌ها هزینه تحصیل فرزندان خود را در مدارس خصوصی بپردازند و بار آموزش رایگان را از روی دوش آموزش و پرورش بردارند. اتفاقی که هم‌اکنون رخ داده و در سال‌های بعد هم شدت بیشتری می‌گیرد. در این میان خانواده‌های فقیر و طبقه متوسط، بیشترین آسیب را خواهند خورد.»
دومین موضوعی که بهلولی درباره آن صحبت کرد، آسیب مدارس دو نوبته بود: «آموزش در مدارس دو‌نوبته فشرده، با عجله و با کمترین مشارکت اجتماعی والدین صورت می‌گیرد. در واقع این شیوه اداره مدرسه فرصت برنامه‌های جانبی و مهم را از معلمان و مدیر مدرسه می‌گیرد. هم‌اکنون در دنیا مدارس اجتماعی وجود دارند که در ادامه روز به خانواده‌ها خدمات تربیتی و آموزشی ارائه می‌دهند که اگر مدارس دو نوبته باشد این فرصت را نخواهند داشت.»
او ادامه داد: «استاندارد ساعت آموزشی از ۸.۵ یا ۹صبح تا ۳.۵ ظهر است، بنابراین نوبت دوم مدرسه که به شب منتهی می‌شود، برای آموزش کودکان و نوجوانان اصلا مفید نخواهد بود.»
به جز بهلولی، طاهره میاندوآبی، معلم دوره ابتدایی که ۸سال معلم نوبت دوم یک مدرسه ابتدایی بوده است، در این‌باره حرف‌های زیادی برای گفتن دارد: «شرایط آموزش در نوبت دوم مدارس بسیار سخت است. دانش‌آموزان در ساعت‌های اولیه خواب‌آلود هستند؛ به‌خصوص در فصل بهار و یادگیری‌شان به‌شدت کاهش می‌یابد. همچنین چون ساعت کلاس‌ها محدود است و باید طبق بودجه بندی کتاب‌ها را تدریس کنیم، انعطاف کمی برای تغییر برنامه‌ها وجود دارد و مجبوریم بدون رصد دقیق دانش‌آموزان محتوا را تدریس کنیم.»
او می‌گوید که کلاس‌های شلوغ به ضرر دانش‌آموزانی خواهد شد که یادگیری آنها سرعت پایین‌تری دارد: «بچه‌ها از هوش متفاوتی برخوردار هستند که این در هر درس تفاوت دارد. در کلاس‌های با جمعیت کم، معلم توانایی شناسایی استعداد دقیق تک به تک دانش‌آموزان را دارد و فرصت یادگیری را به‌صورت عادلانه برای بچه‌ها فراهم می‌کند اما وقتی کلاس درس بالای ۳۰نفر باشد، معلم این امکان را ندارد و یادگیری دانش‌آموزان مختل می‌شود.»
در حالی طی یک دهه گذشته جامعه جوان ایران به افزایش نسل و بچه دار شدن تشویق شده است که هیچ نقشه آمایشی سرزمینی از نیاز روستاها، شهرستان‌ها و شهرهای کشور به فضای آموزشی، معلم و… وجود ندارد و حاصل نبود برنامه توسعه آموزشی در سال‌های آینده خود را به‌شدت نشان خواهد داد. به اعتقاد کارشناسان اگر زنگ خطر کمبودهای آموزشی که امروز به صدا درآمده در تامین زیر ساخت‌ها، جبران کمبود معلم و… جدی گرفته نشود، در سال‌های آینده آموزش و پرورش کشور با چالش‌های جدی و بحران روبه‌رو خواهد شد.
تعداد کل دانش‌آموزان کشور امسال حدود یک‌میلیون و۱۳۸هزار نفر نسبت به سال‌گذشته افزایش یافته است
تعداد کارکنان آموزشی آموزش و پرورش با خروج بازنشستگان از ۷۵۸هزارنفر در سال ۹۷به ۴۲۸هزارنفر در سال ۱۴۰۱کاهش می‌یابد
