درس آشنایی با مقدمات حرفه و فن
نام این درس بعدا به شناخت حرفه و فن تغییر یافته است.و اهداف تدریس این درس را موارد زیر ذکر کردهاند:
۱-آشنا ساختن دانشآموزان با انواع حرفه و فنون.
۲-تشخیص میزان رغبت دانشآموزان به کارهای فنی و حرفهای.
۳-فراهم آوردن فرصتهای آموزشی مناسب به نحوی که دانشآموزان بتوانند استعدادهای خود را در رشتههای مختلف فنی و حرفهای نشان دهند.
۴-کمک به تشخیص و پرورش ذوق و استعداد دانشآموزان به منظور راهنمایی آنان جهت انتخاب رشتههای مختلف؛در مراحل بعدی.
برای اجرای این برنامه باتوجه به اهداف فوق،رعایت اصول متعددی مورد تأکید قرار گرفته است از جمله:
آموزش با عمل توأم باشد و تاآنجا که موردنیاز این برنامه است از کارگاه و مزرعه و ابزار و ادوات و وسایل سمعی و بصری استفاده شود.
ساعات اختصاص یافته به این برنامه در هر هفته ۴ ساعت و رشتههای آموزشی شامل
۱۶ رشته در ۳ بخش خدمات،صنعت و کشاورزی ذکر شده است.
جدول شماره ۴-رشتههای آموزشی برنامه شناخت حرفه و فن
(به تصویر صفحه مراجعه شود) مقرر شده است که در سال اول ۱۶ رشته به همه دانشآموزان معرفی گردد و در سال دوم و سوم ۵۰ درصد از رشتههای ۳ بخش بهطوری که از هر بخش حداقل ۲ رشته را شامل باشد مطرح گردد.
این درس از رشتههای هر بخش،نحوهء انتخاب رشته،محتوای برنامه و کتاب،ساعات درسی هفتگی از سال ۵۱-۱۳۵۰ تا ۷۲-۱۳۷۱،تغییرات قابلملاحظهای یافته است.
تحولات برنامههای دوره راهنمایی تحصیلی از سال تحصیلی ۵۱-۱۳۵۰ تا سال تحصیلی ۷۲-۱۳۷۱:
طبق رأی جلسه ۹۰ و ۹۱ تیرماه ۱۳۵۱ دروس دورهء راهنمایی شامل ۱۱ ماده درسی به شرح جدول شمارهء ۵ بوده است.
جدول شماره ۵-مواد درسی و ساعات برنامه درسی دوره راهنمایی در سال
(۱۳۵۷-۱۳۵۱)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) جدول فوق نشان میدهد که:
۱-درس اخلاق در تعلیمات اجتماعی و اخلاقی منظور شده است.
۲-عربی در سال اول نیز مطرح شده است.
۳-درس تاریخ و جغرافی جداگانه تدریس گردیده است.
۴-ساعات تدریس در طی هر هفته با اولین جدول مواد درسی این دوره تفاوتی نیافته است.
۲-در سال ۱۳۵۷،جدول مواد درسی از ۱۱ ماده به ۱۰ ماده تقلیل یافته و به شرح زیر اعلام شده است.
جدول شماره ۶-مواد درسی دوره راهنمایی تحصیلی در سال ۱۳۵۷ و دورهء هشت ساله تعلیمات عمومی(راهنمایی و ابتدایی)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) طبق جدول فوق:
۱-به درس زبان و ادبیات فارسی در سال اول یکساعت اضافه شده است.
۲-عربی از سال اول حذف شده است.
۳-درس تاریخ و جغرافیا و تعلیمات اجتماعی باهم مطرح شده است.
۴-دانشآموزان دورهء ابتدایی از ۱۰ ماده درسی دوره راهنمایی ۷ ماده درسی داشتهاند.
۵-از ۷۷۴۴ ساعت دوره ۸ ساله،۴۴۸۰ ساعت آن به ابتدایی و ۳۲۶۴ ساعت آن به دوره راهنمایی اختصاص یافته است.
۶-از ۳۲۶۴ ساعت برنامه ۳/۳۳ درصد در سال اول و ۳/۳۳%در سال دوم و ۳/۳۳%در سال سوم تدریس شده است.
۷-مواد درسی دوره راهنمایی تحصیلی از ۱۱ ماده تا سال تحصیلی ۱۳۵۶ به ۱۰ ماده تقلیل یافته است.
تحول برنامههای درسی دوره راهنمایی تحصیلی بعد از انقلاب اسلامی
بعد از انقلاب اسلامی با تأکید بر اصل ۱۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۵۸ شمسی،درس عربی در هر ۳ پایه تحصیلی به مدت ۲ ساعت در هفته مطرح گردید و به میزان ساعات و درس تعلیمات دینی و قرآن افزوده شد.
در تعداد مواد درسی و ساعات بعضی از مواد درسی در هفته نیز تغییراتی به وجود آمد. جداول زیر مواد درسی و تعداد ساعات دروس در هفته را در سالهای ۱۳۶۳ و ۷۲-۱۳۷۱ و درصد اختصاص یافته به هر درس را نشان میدهد.
جدول شماره ۷-مواد درسی و تعداد ساعات برنامه درسی و درصد آنها در دوره راهنمایی در سال تحصیلی(۶۴-۱۳۶۳)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) جدول فوق نشان میدهد که:
دانشآموزان دورهء راهنمایی در سال تحصیلی ۶۴-۶۳،هر هفته ۳۶ ساعت و در هر سال ۱۲۰۰ ساعت و در طی ۳ سال ۳۶۰۰ ساعت درس داشتهاند.
ساعات دروس تعلیمات دینی و قرآن،ادبیات فارسی،ریاضی،علوم تجربی یکسان بوده است.پس از پیشنهادهای مختلف در مورد کاهش ساعات درسی دورهء راهنمایی،
سرانجام شواریعالی آموزش و پرورش مواد درسی و ساعات تدریس دوره راهنمایی تحصیلی را به شرح جدول بعد تصویب نمود.
جدول شماره ۸-مواد درسی و تعداد ساعات برنامه درسی دورهء راهنمایی تحصیلی
(۱۳۷۳-۱۳۶۶)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) جدول فوق و مصوبات شورایعالی آموزش و پرورش نشان میدهد که تغییرات زیر در مواد درسی و جدول ساعات درسی صورت گرفته است.
۱-از درس قرآن و تعلیمان دینی در هر هفته یکساعت کسر شده است.
۲-از تاریخ و جغرافیا در هفته یکساعت کسر شده است.
۳-زبان خارجه از کلاس اول حذف شده است و در کلاسهای دوم و سوم ۴ ساعت منظور شده است.
۴-از علوم تجربی در هر سال یکساعت کسر شده است.
۵-از درس شناخت حرفه و فن در هر سال یکساعت کسر شده است.
۶-به هنر در سال اوّل یکساعت اضافه شده است.
۷-درس آموزش آمادگی دفاعی در سال سوم یکساعت برای پسران تعیین شده است.
۸-دو مورد زیر که در جدول اصلی نبوده به ساعات کار این دوره اضافه شده است:
الف.به درس امور پرورشی درسال اوّل دو ساعت و در پایههای دوّم و سوّم یک ساعت اضافه شده است.(این درس نمره ندارد)
ب.در سال اول چهار ساعت و در سالهای دوّم و سوّم هرکدام سه ساعت کلاسهای جبرانی به ساعات جدول فوق اضافه گردیده است که طبق دستورالعملهای مربوط برای دانشآموزان ضعیف در بعضی از دروس در نظر گرفته شده است.
طرح سقف مطلوب ساعات هفتگی دورهء راهنمایی تحصیلی
بهمنظور تدوین جدول ساعات هفتگی برای دانشآموزان دوره راهنمایی متناسب با ویژگیهای ذهنی،عاطفی و اجتماعی و جسمانی آنان،مطالعاتی از طریق کمیسیون دوره راهنمایی تحصیلی همراه با تشکیل سمیناری از کارشناسان و صاحبنظران مواد درسی دوره راهنمایی و نمایندگان گروههای آموزش(استانها)و نظرخواهی از مناطق مختلف آموزشی کشور صورت گرفته و طرحی تحت عنوان طرح سقف مطلوب ساعات هفتگی دورهء راهنمایی تحصیلی در سال ۱۳۷۳ با تعیین ۳۰ ساعت در هفته برای هر پایه تحصیلی تدوین گردیده است.در صورت تصویب این طرح،دانشآموزان دوره راهنمایی در هر هفته در هر پایه ۳۰ ساعت درس رسمی خواهند داشت.
نگاه اجمالی به تحول برنامههای درسی دوره راهنمایی تحصیلی
۱-در سال ۱۳۰۷-۱۳۰۶ دانشآموزان دوره اول متوسطه در سال اول ۲۸ ساعت و در سالهای دوم و سوم هریک ۳۰ ساعت در هفته درس رسمی داشتهاند.نیم ساعت ورزش همهروزه مطرح بوده است و ۹ ماده درسی آموزش داده شده است:
۲-در سال ۱۳۱۰،در سال اول متوسطه ۳۰ ساعت،سال دور ۳۲ ساعت و سال سوم نیز ۳۲ ساعت درس رسمی در هفته داده شده است.
۳-در سال ۱۸-۱۳۱۷ در سالهای اول و دوم و سوم ۳۴ ساعت درس رسمی در هفته مطرح گردیده است.
۴-در سال ۲۲-۱۳۲۱ سالهای اول،دوم،سوم در هر سال ۳۰ ساعت درس هفتگی در هفته داشتهاند.
۵-در سال ۱۳۳۴،در سالهای اول،دوم و سوم در هر هفته ۳۵ ساعت درس در هفته داده شده است.
۶-در سال ۵۱-۱۳۵۰،در سالهای اول،دوم و سوم ۲۴ ساعت درس رسمی در هفته منظور شده است.تعداد مواد درسی ۱۰ ماده بوده است.
۷-در سال ۱۳۵۱،تعداد مواد درسی ۱۱ ماده بوده و در هر هفته ۳۴ ساعت درس رسمی ارائه شده است.
۸-در سال ۱۳۵۷،تعداد ۱۰ ماده درسی و در هر هفته ۳۴ ساعت درس ارائه شده است.
۹-در سال ۶۴-۱۳۶۳،تعداد ۱۱ ماده درسی با ۳۶ ساعت درس رسمی در هر هفته.
۱۰-در سال تحصیلی ۱۳۶۶،تعداد ۱۴ ماده درسی مطرح گردیده و در سال اول هفتهای ۳۰ ساعت،سال دوم ۳۲ و سال سوم ۳۶ ساعت درس رسمی ارائه شده است.
۱۱-تا سال تحصیلی ۷۲-۱۳۷۱،تعداد ۱۴ ماده درسی ارائه گردیده و در سال اول هفتهای ۳۰ ساعت و سال دوم هفتهای ۳۲ ساعت و در سال سوم نیز هفته ۳۲ ساعت برای دختران و ۳۳ ساعت برای پسران تعیین گردیده است و به مواد ۱۴ گانه،درس امور پرورشی نیز اضافه شده است.
دقت نظر در موارد فوق مبین این امر است که:
۱-برنامههای درسی دوره اول متوسطه قدیم و دوره راهنمایی تحصیلی از نظر تعداد مواد درسی هفتگی همواره بین ۱۰ تا ۱۴ ماده در نوسان بوده است.دروس تعلیمات اجتماعی و تاریخ و جغرافیا.دروس تعلیمات دینی و قرآن و عربی،گاه باهم و گاه جدا از هم مطرح گردیده.دروس فیزیک و شیمی و طبیعی ابتدا جدا از هم و سپس باهم ارائه شده است.
۲-میزان ساعات درسی هفتگی نیز همواره از ۳۰ ساعت در هفته تا ۳۶ ساعت در هفته در پایههای مختلف دوره راهنمایی و از ۲۸ تا ۳۵ در دوره اول متوسطه در نوسان بوده است.
۳-میزان ساعات هفتگی در بعض از سالها در تمام پایهها مساوی و در بعضی از زمانها متفاوت بوده است.این تفاوت بین ۲ تا ۳ ساعت تعیین گردیده است.معمولا میزان ساعات هفتگی پایه اول از پایههای دیگر کمتر شده است.
۴-درس زبان خارجه،در برنامههای دوره اول متوسطه در تمام پایهها وجود داشته است.در دوره راهنمایی نیز تا سال ۱۳۶۶ هفتهای ۴ ساعت در هر پایه مطرح گردیده است.از این سال از پایهء اول حذف گردیده است.
۵-درس آمادگی دفاعی اولین بار در سال ۱۳۶۶ مطرح گردیده است.
۶-ساعات مواد درسی دوره راهنمایی تحصیلی اکثرا کم و زیاد شده است.از جمله: درس عربی از ۱ تا ۲ ساعت،درس تعلیمات اجتماعی،تاریخ و جغرافی بین ۳ تا ۴
ساعت،ریاضیات از ۴ تا ۵ ساعت،علوم تجربی از ۴ تا ۵ ساعت،شناخت حرفه و فن از ۳ تا ۴ ساعت،هنر از ۱ تا ۲ ساعت در هر هفته در تغییر بوده است.
۷-میزان ساعات درسی تعلیمات دینی و قرآن از ۲ تا ۵ ساعت نوسان داشته است.
۸-پسران در پایه سوم یکساعت بیشتر از دختران درس رسمی دارند.
۹-درس امور پرورشی خارج از برنامه رسمی در پایه اول ۲ ساعت و در پایههای دوم و سوم هفتهای یکساعت ارائه گردیده است.
استنباطهای کلی
۱-به نظر میرسد که همواره جدول مواد درسی از نظر میزان ساعات درسی،ادغام بعضی از دروس باهم یا جدا بودن دروس از هم مورد توجه بوده و اصلاحات و تغییرات، بیشتر در یک قالب مشخص یا ظرف معینی صورت گرفته است.
شاید علل این امر موارد زیر باشد:
-بینش و اعتقاد و حساسیت هریک از کارشناسان برنامهریزی در مورد دروسی که مسئولیت آن را برعهده داشتهاند.
-طرز نگرش اعضای شورایعالی آموزش و پرورش.
-دیدگاههای مسئولان وزارت آموزش و پرورش.
-پیشنهادهای گروهی از معلمان درس هریک از مواد درسی موردنظر.
-شرایط خاص سیاسی،اجتماعی کشور.
-تأکید بر تدریس بعضی از دروس در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و قوانین دیگر نظیر درس عربی و درس آموزش آمادگی دفاعی.
-مردودی قابلملاحظه در دورهء راهنمایی تحصیلی بهویژه در سال اول.
۲-به نظر میرسد که در تعیین،تغییر،یا اصلاح مواد درسی و ساعات هریک از مواد درسی از تحقیقات و ارزشیابیهای همهجانبه،کمتر استفاده شده باشد.
۳-برنامههای درسی از شرایط اجرایی نیز متأثر شده و به تدریج در بعضی از دروس از اهداف تعیین شده برای هر درس دور شده است.
۴-به نظر میرسد که به همهء مواد درسی از نظر ساعات و محتوا(ظروف و مظروف) یکسان توجّه نشده است و نگرش سیستمی بر برنامهها بهخوبی حاکم نبوده است.
۵-برنامههای درسی از نظر جدول مواد درسی و محتوا برای دانشآموزان شهری و روستایی یکسان ارائه شده است.
۶-برنامهریزی درسی،همواره متمرکز طراحی شده است.
۷-در مواد درسی و محتوا،تفاوت چشمگیری بین دختران و پسران مشاهده نمیشود.
۸-در برنامهریزی درسی معمولا توجه اساسی برنامهریزان به مدارس تماموقت و
امکان بهرهوری از زمانهای تعیین شده در برنامه و بودجهبندی برنامهها بوده است و معمولا مدارس دونوبته کمتر مورد عنایت بوده است.
۹-در برنامهریزی درسی،زمان اجرای برنامهها از اول مهر تا پایان خردادماه پیشبینی گردیده و شرایط آبوهوایی در ارائه برنامه در نظر گرفته نشده است.
پیشنهاد
۱-باید برنامههای درسی دوره راهنمایی براساس چهار رابطه زیر تعیین شده و نظام یابد:
-برقراری ارتباط مؤثر دانشآموزان این دوره با خداوند،
-برقراری ارتباط مؤثر دانشآموزان این دوره با خود،
-برقراری ارتباط مؤثر دانشآموزان این دوره با جامعه،
-برقراری ارتباط مؤثر دانشآموزان این دوره با تاریخ و با طبیعت.
۲-در تعیین و نظام مواد درسی و امکان انتقال عناصر فرهنگی به دانشآموزان این دوره باید معیارهای فلسفی،علمی،اجتماعی و اداری مورد توجه قرار گیرد.
۳-در تعیین و نظام مواد درسی،اصل توالی برنامه و ارتباط عمودی و افقی محتوا،از دورهء دبستان تا پایان دانشگاه بهخوبی مورد توجه قرار گیرد و برنامهریزی درسی دورهء راهنمایی باتوجه به برنامهریزی درسی دورهء ابتدایی و متوسطه صورت گیرد.
۴-اگر برنامههای درسی را مجموعه فرصتهای تجربی مناسبی بدانیم که غالبا برای تحقیق امکانات بالقوه دانشآموزان ترتیب داده میشود باید هر درس برای تحقق منظور خاصی در جدول مواد درسی گنجانیده شود و در هر مادهء درسی به هدفهای پرورشی و اخلاقی نیز از طریق روش عرضه مطالب توجه گردد.
۵-برنامهریزی درسی دورهء راهنمایی تحصیلی باید باتوجه به دورهء نوجوانی و ویژگیهای این دوره و امکانات آنان و باتوجه به طبیعت مواد درسی و نسبتی که هریک از مواد درسی،تحقق امکانات بالقوه نوجوانان را ممکن میسازد صورت گیرد.
۶-در برنامهریزی درسی دوره راهنمایی تحصیلی به حقوق نوجوانان بهویژه از دیدگاه اسلام باید توجه گردد از جمله(حق تعلیم و تربیت،حق آزادی،و حق اشتغال و زمینهسازی استقلال.
۷-در تعیین و نظام مواد درسی،به عناصر عمومی،اختصاصی و انتخابی فرهنگی باید توجه شود و لذا برنامه دورهء راهنمایی باید در ۲ قسمت تنظیم گردد.قسمت مربوط به تربیت عمومی و قسمت مربوط به تربیت حرفهای و در انتخاب مواد درسی میزانهای زیر مورد توجه قرار گیرد:
-میزانها مربوط به هدفهای تربیتی.
-میزانهای مربوط به اصول یادگیری.
-میزانهای مربوط به وضع افراد.
-میزانهای مربوط به وضع اجتماعی.
۸-در برنامهریزی درسی دورهء راهنمایی تحصیلی،نیازهای اساسی دختران و پسران مورد توجه قرار گیرد و محتوای برنامهها متناسب با جنسیت نظام یابد.
۹-در تعیین محتوا و نظام مواد درسی،به احتیاجات نوجوانان روستایی و شهری توجه شود.این امر میتواند از طریق ارائه محتوای متفاوت در بعضی از دروس نظیر حرفه و فن، جغرافیا،و…و یا افزودن ساعاتی به دروس روستائیان در ارتباط با نیازهای مناطق روستایی صورت گیرد.
۱۰-باتوجه به تعریف جدید برنامهریزی درسی،به هنگام طراحی،علاوه بر انتخاب و سازماندهی محتوا،الزامات اجرای مطلوب برنامهها،نظیر ویژگیهای معلم مناسب،شرایط فیزیکی،شیوههای ارائه مطالب و ضوابط و روشهای ارزشیابی مشخص گردد و به این امر توجه شود که معلمان ایران به امکانات رفاهی بیشتر و احترام زیادتر و آموزش افزونتری نیاز مبرم دارند.
منابع
۱-شکوهی،غلامحسین.تعلیم و تربیت و مراحل آن.
۲-مشایخی،محمد آموزش و پرورش تطبیقی صفحه ۴۶.
۳-طرح مقدماتی اصلاح آموزش و پرورش ایران،۱۳۴۴،اداره کل مطالعات و برنامهها.
۴-برنامه تفصیلی دوره سه سالهء راهنمایی تحصیلی،اداره کل مطالعات و برنامهها،تیرماه ۱۳۴۶.
۵-برنامه تفصیلی دوره سه ساله راهنمایی،اداره کل مطالعات و برنامهها،۱۳۶۶.
