سیر تحول در برنامه درسی دوره های راهنمایی تحصیلی ایران
چگونگی برنامهریزی درسی و محتوی برنامههای درسی باتوجه به مفهوم گسترده آنکه دربرگیرندهی تمام فعالیتهای یاددهی- یادگیری و تجارب دانشآموزان میباشد،و نیز سیر تحولات و تغییراتی که این برنامهریزیها در ایران داشته با تجربههای ارزشمند نویسنده مقاله درهم تبلور یافته،و رهتوشهای را برای دستاندرکاران و برنامهریزان درسی فراهم نموده است.
توجه نویسنده به این موضوع آن هم در زمانیکه از تغییر نظام آموزشی در دورههای مختلف تحصیلی سخن میرود و شوراهای متعددی که به برنامهریزی درسی مشغول هستند کاری مسؤولانه و ارزشمند است که از تکرار احتمالی کاستیها و نارسائیها جلوگیری میکند.
نویسنده در پایان مقاله،مطالب را درهم تلفیق نموده و آنها را تحت عنوان استنباطهای کلی ارائه داده و علاوه بر این چند پیشنهاد کاربردی نیز برای تدوین برنامهریزی درسی در دوره راهنمایی را یادآور شده است.
سیر تحول در برنامه درسی دورههای راهنمایی تحصیلی ایران
نوشته:احمد صافی
معرفی مقاله
چگونگی برنامهریزی درسی و محتوی برنامههای درسی باتوجه به مفهوم گسترده آنکه دربرگیرندهی تمام فعالیتهای یاددهی- یادگیری و تجارب دانشآموزان میباشد،و نیز سیر تحولات و تغییراتی که این برنامهریزیها در ایران داشته با تجربههای ارزشمند نویسنده مقاله درهم تبلور یافته،و رهتوشهای را برای دستاندرکاران و برنامهریزان درسی فراهم نموده است.
توجه نویسنده به این موضوع آن هم در زمانیکه از تغییر نظام آموزشی در دورههای مختلف تحصیلی سخن میرود و شوراهای متعددی که به برنامهریزی درسی مشغول هستند کاری مسؤولانه و ارزشمند است که از تکرار احتمالی کاستیها و نارسائیها جلوگیری میکند.
نویسنده در پایان مقاله،مطالب را درهم تلفیق نموده و آنها را تحت عنوان استنباطهای کلی ارائه داده و علاوه بر این چند پیشنهاد کاربردی نیز برای تدوین برنامهریزی درسی در دوره راهنمایی را یادآور شده است.
این مقاله را آقای احمد صافی عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی و هیأت تحریریه فصلنامه نوشته و در اختیار فصلنامه قرار داده که به این وسیله از ایشان قدردانی میشود.
«فصلنامه»
مقدمه:
یکی از عوامل مؤثر در پیشرفت نظام آموزش و پرورش هر کشور،محتوای برنامههای درسی و چگونگی برنامهریزی درسی آن است.اهمیّت این موضوع موجب شده است تا محتوای درسی بهعنوان عنصر اصلی و هسته مرکزی برنامههای تعلیمی و تربیتی،همواره مورد توجه فلاسفه،علماء و مربیان تعلیم و تربیت و نظریهپردازان آموزشی و درسی قرار گیرد.امروزه برنامههای درسی را نخستین مظهر فلسفه تعلیم و تربیت(۱)و مهمترین عامل اساسی در عمل یادگیری میدانند و از مهمترین انواع برنامهریزی در آموزش و پرورش به حساب میآوردند.
در جهان معاصر مفهوم برنامه درسی و تعریف برنامهریزی درسی،گستردهتر گردیده، بهگونهای که علاوه بر مواد درسی،کلیّه فعالیتهای یادگیری و تجارب دانشآموزان را نیز در برمیگیرد.
توجه به این امر در ایران در زمانی که از تغییر نظام آموزش و پرورش در دورههای مختلف تحصیلی از جمله دورهء راهنمایی سخن میرود و شوراهای متعددی به برنامهریزی درسی مشغول هستند،کاملا ضروری است.
بنابراینچنین به نظر میرسد که ارایه سیمایی از سیر تحول برنامهریزی درسی دوره راهنمایی تحصیلی زمینه لازم را برای برنامهریزی بهتر این دوره توسط برنامهریزان و دستاندرکاران تعلیم و تربیت فراهم خواهد کرد.
تحول در برنامههای درسی دورهء اول متوسطه و دورهء راهنمایی تحصیلی
۱-سابقهء برنامهریزی درسی در ایران به اختصار
مطالعه سیر تحول برنامههای درسی در ایران نشان میدهد که تا تصویب قانون اساسی معارف،دولت در تهیه و تدوین و تصویب برنامههای درسی دورههای مختلف تحصیلی دخالت و نظارت همهجانبه نداشته است.اگرچه با تأسیس وزارت علوم در سال ۱۲۷۲ هجری قمری،مدارس متعدّدی دایر گردید و بودجهای از طرف دولت برای اداره آموزش و پرورش کشور اختصاص یافت ولی این وزارتخانه در آغاز کار،دخالتی در تنظیم برنامه و تدوین کتاب و روش تدریس در مدارس نمیکرد و معلمان و مؤسسان مدارس که عموما از فضلا و فرهنگدوستان عصر خود بودند،آزادی عمل داشتند تا به هر نحو که مقتضی بدانند،برنامه کار خود را تنظیم و کتابهای درسی را تدوین کنند.(۲)
در قانون اساسی معارف مصوب ۱۲۹۰ شمسی،نقش وزارت معارف و سیاستهایی که باید در تهیه و تدوین برنامههای درسی صورت گیرد،مشخص گردیده است.
در مادهء دو این قانون آمده است که:
“پروگرام مدارس و مکاتب از طرف وزارت معارف معین میگردد و باید در پروگرام،
حیثیت علمی و صنعتی و نشو و نمای بدنی،ملحوظ باشد.”
در ماده ۱۴ ذکر شده است که:
“وزارت معارف،باید تدریس کتبی را که مضر به اخلاق و دین محصلین است،ممنوع نماید و کتبی که از طرف وزارت معارف ممنوع شده باشد در هیچ مدرسهای نباید تدریس شود.”
در ماده ۱۷ آمده است که:
“پروگرام مکاتب و مدارس ابتدایی و متوسطه باید تعلیم واجبات دینی را به قدر لزوم شامل باشد.”در قانون شورای عالی معارف که در سال ۱۳۰۰ شمسی به تصویب رسیده، رسیدگی به برنامههای مدارس و تطبیق کتابهای درسی با دستورات داده شده توسط شورا از وظایف شورای عالی معارف ذکر گردیده است.این وظیفه در قانون شورای عالی فرهنگ مصوب ۱۳۳۱ شمسی و آییننامه شورای عالی آموزش و پرورش مورخ ۹/۷/۱۳۴۵ و قانون تشکیل شورای عالی آموزش و پرورش،در بهمن ۱۳۵۸ نیز برعهده این شورا گذارده شده است.
در ماده ۶ قانون تشکیل شورای عالی آموزش و پرورش مصوب ۱۳۵۸ آمده است که:
“بررسی و تصویب برنامههای درسی و تربیتی کلیه مؤسسات آموزشی کشور که در حوزه وزارت آموزش و پرورش قرار دارد و تأیید انطباق مطالب کتابهای درسی با برنامههای مصوب شورا،از وظایف شورای عالی آموزش و پرورش میباشد.
در تشکیلات وزارت معارف”دایره معارف”برای تعیین برنامههای درسی و کتابهای درسی پیشبینی شده است.
پس از دایرهء معارف به تدریج،دوایر و ادارات و سازمانهای متعددی،نظیر اداره امتحانات و برنامهها،اداره کل مطالعات و برنامهها،مرکز تحقیقات و برنامهریزی درسی، دفتر تحقیقات و برنامهریزی درسی،سازمان پژوهش و نوسازی آموزشی،سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی(دفتر برنامهریزی درسی و تألیف کتب درسی)مسئولیت تهیه و تدوین برنامههای درسی دورههای مختلف ابتدایی،راهنمایی تحصیلی،متوسطه،مراکز تربیت معلم را برعهده داشتهاند.
۲-برنامههای درسی دورهء اول متوسطه
پس از تصویب قانون اساسی معارف و قوانین دیگر،ساختار آموزش و پرورش ایران تا سال ۱۳۴۵ شامل دورهء ابتدایی ۶ سال و دورهء اول متوسطه ۳ سال و دوره دوم متوسطه ۳ سال و آموزش عالی در سطح لیسانس ۳ سال بوده است.با تغییر نظام آموزش و پرورش ایران از سال تحصیلی ۴۶-۱۳۴۵،این ساختار نیز تغییر یافت و شامل دوره ابتدایی ۵ سال،دورهء راهنمایی تحصیلی ۳ سال و دوره متوسطه ۴ سال و به تدریج دوره آموزش
عالی در سطح لیسانس ۴ سال گردید.
در این قسمت ابتدا به برنامههای درسی دورهء اول متوسطه و تغییرات آن و سپس در دورهء راهنمایی تحصیلی میپردازیم.
اسناد مربوط به سالهای ۱۳۰۷-۱۳۰۶ نشان میدهد که دانشآموزان دورهء اول متوسطه در سال اول ۲۸ سات و در سالهای دوم و سوم هریک ۳۰ ساعت در هفته درس رسمی داشتهاند.علاوه بر ساعات فوق،هر دانشآموز موظف بوده است که روزی نیم ساعت ورزش داشته باشد.مواد درسی با ورزش ۱۰ ماده و شامل[۱-فارسی،۲-فقه، ۳-عربی،۴-زبان خارجه،۵ ریاضیات(حساب و جبر و هندسه)،۶-فیزیک و شیمی و تاریخ طبیعی و حفظ الصحّه،۷-تاریخ و جغرافیا،۸-رسم و نقاشی،۹-مشق خط]بوده است.
جدول شماره ۱-مواد درسی و ساعات برنامه درسی دوره اول متوسطه
(۱۳۰۷-۱۳۰۶ خورشیدی)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) در جلسه ۱۹۶ شورایعالی معارف در سال ۱۳۱۰ مجددا برنامه دوره اول متوسطه،از نظر ساعات هر درس و جمع ساعات هفتگی مورد تجدیدنظر قرار گرفته و دانشآموزان در
سال اول متوسطه ۳۰ ساعت،سال دوم ۳۲ ساعت و سال سوم نیز ۳۲ ساعت درس داشتهاند.
در سال تحصیلی ۱۳۱۸-۱۳۱۷،بعضی از مواد درسی از هم تفکیک گردیده و میزان ساعات درسی دوره اول متوسطه افزایش یافته است بهگونهای که در سال اول،دوم و سوم متوسطه دانشآموزان در هر هفته ۳۴ ساعت درسی رسمی داشتهاند.
در سال تحصیلی ۲۲-۱۳۲۱ مجددا برنامه دوره اول متوسطه تغییر یافته و دانشآموزان سالهای اول و دوم و سوم در هر فته ۳۰ ساعت درس داشتهاند و تعلیمات نظامی نیز در سالهای چهارم و پنجم حذف شده است.
برنامه دوره اول متوسطه از نظر ساعات در سالهای بعد نیز تغییراتی یافته است.در سال ۱۳۳۴ طبق برنامه مصوب شورای عالی فرهنگ،دانشآموزان دورهء اول متوسطه در سال اول و دوم و سوم،در هر هفته ۳۵ ساعت درس داشتهاند.
جدول شمارهء ۲ تعداد مواد درسی،نام مواد درس و ساعات اختصاص یافته به هر مادهء درسی را نشان میدهد.
جدول شمارهء ۲-مواد درسی و ساعات برنامه درسی دوره اول متوسطه
(۱۳۳۴)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
دورهء راهنمایی و سیر تحول در برنامه درسی این دوره
دورهء راهنمایی تحصیلی یکی از دورههای تحصیلی نظام آموزش و پرورش ایران است که بهعنوان مرحلهء دوم تعلیمات عمومی از سال تحصیلی ۵۱-۱۳۵۰ در سراسر کشور آغاز شده است.
در ساختار آموزش و پرورش مصوب سال ۱۳۴۴(۳)،دورهء ابتدایی ۵ سا تحت عنوان مرحله اول تعلیمات عمومی و دورهء راهنمایی تحصیلی به مدت ۳ سال و دورهء متوسطه به مدت ۴ سال پیشبینی گردیده بود.
براساس سرشماری سال ۱۳۶۵ کشور،۲۶/۷ درصد جمعیت کشور،یعنی حدود ۱۱۱/۶۰۰/۳ نفر در گروه سنی ۱۳-۱۱ ساله بودهاند.
طبق آمار رسمی وزارت آموزش و پرورش،تعداد دانشآموزان دورهء راهنمایی تحصیلی که در سال ۵۱-۱۳۵۰ حدود ۰۰۰/۲۵۰ نفر بوده است،در سال تحصیلی (۷۱-۱۳۷۰)به حدود ۰۰۰/۶۰۰/۳ نفر رسیده است.در سال تحصیلی ۷۱-۷۰،۱۶۷۳۳ آموزشگاه و ۸۰۴/۱۰۷ کلاس در دورهء راهنمایی تحصیلی دایر بوده است.از حدود ۰۰۰/۶۰۰/۳ دانشآموز این دوره،تعداد ۲۸۶/۰۶۷/۲ پسر و ۳۸۲/۵۱۷/۱ دختر بوده است و از تعداد دانشآموزان این دوره،در سال ۷۱-۱۳۷۰ حدود ۳۹۵/۱۴۲/۱ نفر در مدارس راهنمایی روستایی و بقیه در مدارس شهری مشغول تحصیل بودهاند. دانشآموزان این دوره در سال تحصیلی ۷۳-۷۲ به حدود ۴ میلیون نفر رسیده است.
در مورد وجه تسمیه راهنمایی تحصیلی و اهداف آن در یکی از اسناد رسمی وزارت آموزش و پرورش آمده است(۴)که:”امور راهنمایی از نظر تربیتی،خاص یک دورهء تحصیلی معین نیست و در نظام آموزش و پرورش نیز به این اصل کلی توجه شده و آنچه موردنظر بوده است وارد شدن مفهوم راهنمایی در آموزش و پرورش و لزوم توجه به تفاوتهای فردی و فراهم ساختن شرایط بهرهبرداری صحیح از استعدادهاست که در همهء سطوح تعلیمات رسمی،باید مورد توجه باشد.
از نظر تأکید در مسأله شناخت استعدادها و لزوم راهنمایی نوجوانان،مرحله دوم تعلیمات عمومی،از نظر شرایط رشد و ظهور استعدادهای فردی،برای مطالعات علمی و تربیتی در زمینه هدایت نوجوانان دورهء مناسبی است.لذا این دوره را دوره راهنمایی تحصیلی نامیدهاند.
اهداف دورهء راهنمایی تحصیلی
اهداف موردنظر در این دوره را به شرح زیر مطرح کردهاند:(۴)
۱-پرورش فضایل اخلاقی و معنود دانشآموزان،
۲-کمک به ایجاد و پرورش عادت نظم و ترتیب و تفکر علمی که از دورهء پنج سالهء
ابتدایی آغاز شده است،
۳-افزایش تجارب و معلومات عمومی دانشآموزان برای بهتر زیستن در اجتماع،
۴-تشخیص استعدادها و رغبتهای فردی دانشآموزان در رشتههای نظری،فنی و حرفهای و راهنمایی آنان در مراحل بعدی تحصیل،به رشتههای مختلف بر حسب استعداد و احتیاجات کشور.
برنامه دوره سه ساله راهنمایی تحصیلی
با تغییر ساختار آموزش و پرورش و براساس طرح مقدماتی اصلاح وضع آموزش و پرورش کشور مصوب سال ۱۳۴۴،براساس اهداف دورهء راهنمایی تحصیلی،برنامههای این دوره با ویژگیهایی به شرح جدول شماره(۳)تدوین گردید.(۶)
جدول شماره ۳-مواد درسی و ساعات برنامه درسی دوره راهنمایی
(مرحله دوم تعلیمات عمومی)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) در اسناد مربوط به برنامههای تفصیلی دورهء راهنمایی تحصیلی و در ارتباط با ویژگیهای برنامه این دوره،آمده است که:
به تناسب هدفهای دورهء راهنمایی تحصیلی،برنامه این دوره نسبت به برنامههای گذشته تنوع و انعطاف بیشتری را نشان میدهد.
مشخصات مهم برنامههای درسی دورهء راهنمایی تحصیلی عبارت است از:
۱-برنامه هر ماده درسی به قسمتهای متعادل نظری و عملی تقسیم شده است تا قوای مختلف دانشآموزان به نحو متناسب و متعادلی پرورش یابد.
۲-محتویات برنامه باتوجه به رشد بدنی و عقلی دانشآموزان و احتیاجات آنان تنظیم گردیده است.
۳-مواد درسی که با یکدیگر ارتباط نزدیک دارند مانند فیزیک،شیمی،علوم طبیعی بهداشت در یکدیگر ادغام و در نتیجه از مقدار مواد درسی کاسته شده است.
۴-دامنه فعالیت و تجارب دانشآموزان توسعه یافته است و برای اولین بار،ماده درسی تحت عنوان”مقدمات حرفه و فن”در برنامه گنجانیده شده است.و هدف آن تشخیص استعداد و رغبتهای دانشآموزان در اشتغال به کارهای مختلف و آشنایی با زندگی واقعی است.
۵-به فعالیتهای هنری از قبیل نقاشی،مجموعهسازی،موسیقی که موجب شکوفا شدن استعدادهای مختلف دانشآموزان است توجه خاصی مبذول گردیده است.
۶-علاوه بر هدفهای کلی برای هریک از مواد برنامه،هدفهای خاصی تعیین شده است تا معلمان باتوجه به هدف،برنامه کار خود را تنظیم کنند.