نظریه هوش های چندگانه و برنامه درسی

نظریه‏ی هوش‏های چندگانه و برنامه‏ی درسی

نوشته‏ی:محمد حسن امیر تیموری*

چکیده

مفهوم هوش،ماهیت و ابعاد آن از دیرباز مورد توجه‏ متفکران،فلاسفه،روان‏شناسان و صاحب‏نظران تعلیم و تربیت بوده است.گروهی آن را پدیده‏ای واحد و یکپارچه و عده‏ای آن را متشکل از اجزای متعدد دانسته‏اند.برخی آن را فطری و ثابت و تعدادی نیز اکتسابی و قابل تغییر دانسته و عده‏ی بسیاری کوشیده‏اند به این مفهوم تجریدی حالتی عینی دهند و حتی سعی‏ کرده‏اند آن را به طریق گوناگون و با آزمون‏های مختلف، اندازه‏گیری و سنجش کنند.

یکی از نظریه‏هایی که در دهه‏های اخیر در مورد هوش مطرح شده و مورد توجه و استقبال بسیاری از صاحب‏نظران قرار گرفته است،نظریه‏ی هوش‏های‏ چندگانه است که توسط روان‏شناسان آمریکایی،هوارد گاردنر،ارائه شده است.این نظریه،مفهوم سنتی هوش به‏ عنوان یک هستی منفرد و ثابت را به چالش می‏طلبد و آن‏ را متشکل از تعدادی توانمندی در نظر می‏گیرد که جایگاه‏ (*)-عضو هیأت علمی دانشکده علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی

هریک در مغز مشخص است و به‏طور بالقوه امکان تغییر و توسعه دارند.از جمله‏ی این توانمندی‏ها یا هوش‏ها می‏توان به هوش کلامی،هوش منطقی- ریاضی،هوش موسیقیایی،هوش بینایی-هوش درون فردی و…اشاره کرد.این‏ نگاه جدید به هوش،خصوصا از این جهت که آن را پدیده‏ای قابل دست‏ورزی و آموزش می‏داند،بسیار مورد توجه صاحب‏نظران تعلیم و تربیت قرار گرفته است. در مقاله‏ی حاضر پس از مرور خلاصه‏ی مفاهیم مهم مطرح شده در زمینه‏ی هوش‏ به معنای سنتی و رایج آن،به بررسی ابعاد گوناگون هوش‏های چندگانه‏ی گاردنر و تأثیرات احتمالی آن در طراحی و اجرای برنامه‏های درسی می‏پردازیم.

این مقاله را جناب آقای دکتر محمد حسین امیر تیموری عضو هیأت علمی‏ دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی علامه طباطبایی تهیه و تدوین و در اختیار فصلنامه قرار داده‏اند که بدین‏وسیله از ایشان تقدیر و سپاسگزاری به عمل می‏آید.G076G%

مقدمه

یک برنامه‏ی درسی معتبر باید مبتنی بر درک صحیح و دقیق ابعاد روان‏شناختی انسان‏ باشد.از جمله جنبه‏های روانی مهم انسان که با فرایند یادگیری و برنامه‏ی درسی ارتباط نزدیکی دارد،مفهوم هوش است.

اگرچه عوامل گوناگونی نظیر سلامت جسمی و روانی،انگیزش و پشتکار در یادگیری مؤثرند اما تجربه‏های متعدد بیانگر این نکته‏اند که افراد هوشمند با فراهم بودن سایر عوامل،مطالب را نسبت به دیگران بهتر،بیش‏تر و زودتر می‏آموزند،آموخته‏های خود را کامل‏تر به خاطر می‏سپارند،آن‏ها را آسان‏تر به‏ یاد می‏آورند و دیرتر از یاد می‏برند و توانایی‏شان برای یادگیری مطالب‏ پیچیده‏تر نیز بیش‏تر است.

در آموزشگاه‏ها و در بحث‏های جاری در بین معلمان و حتی والدین و عامه‏ی مردم،اصطلاحاتی چون دانش‏آموز هوشمند یا کم‏هوش،کودن،با استعداد،عقب‏مانده‏ی ذهنی،دارای هوش استثنایی،نابغه و از این قبیل،به‏ عنوان صفاتی ظاهرا مشخص،مطلق و ثابت زیاد به گوش می‏خورد.بحث‏ هوش و شناسایی ماهیت و ابعاد آن‏چنان مورد علاقه‏ی جدی صاحب‏نظران‏ روان‏شناسان بسیاری در طول قرن بیستم تحقیقات خود را بر مطالعه‏ی این‏ پدیده متمرکز کرده‏اند.

براساس گزارش رسمی انجمن روان‏شناسان آمریکا( A P A )در حال‏ حاضر در زمینه هوش رویکردهای گوناگونی نظیر روان‏سنجی،آزمون‏های‏ روان‏شناختی،زیست‏شناختی،تنوعات فرهنگی و نظریه‏های پیاژه‏۱، ویگوتسکی‏۲،استرنبرگ‏۳و گاردنر۴مطرح است و گرچه همه‏ی آن‏ها برای‏ درک بهتر مفهوم هوش مفید به نظر می‏رسند اما رویکرد غالب روان‏سنجی

تاکنون بیش‏ترین توجه را به خود جلب کرده و منشأ بیش‏ترین تحقیقات بوده‏ است.(۱)

در این میان،از جمله مباحث جذاب و بحث‏برانگیز که در عین حال‏ می‏تواند در عمل تعلیم و تربیت و در طراحی برنامه‏های درسی تأثیر مفیدی‏ داشته باشد،موضوع هوش‏های چندگانه است که روان‏شناس آمریکایی هوارد گاردنر آن را مطرح کرده است.

در مقاله‏ی حاضر پس از مرور خلاصه مفاهیم مهم مطرح شده در زمینه‏ی‏ هوش به معنای سنتی و رایج آن،به بررسی ابعاد گوناگون هوش‏های‏ چندگانه‏ی گاردنر و ارتباط آن با برنامه‏های درسی می‏پردازیم.

ماهیت هوش

با وجود کوشش‏هایی که در زمینه‏ی بررسی پدیده‏ی هوش صورت گرفته است،به‏ لحاظ پیچیدگی و چند ساحتی بودن و نیز عوامل متعدد دخیل در آن هنوز صاحب‏نظران به اجماعی کلی در مورد ابعاد گوناگون هوش و حتی تعریفی دقیق از آن، دست نیافته‏اند و در این باره حرف و سخن فراوان است.البته این عدم موفقیت در رسیدن به یک تعریف نظری از هوش،مانع فعالیت‏های عملی روان‏شناسان و دیگر صاحب‏نظران در این زمینه نشده است.از اوایل قرن بیستم وسایل سنجش موسوم به‏ آزمون‏های هوش برای اندازه‏گیری توانایی‏های ذهنی افراد طراحی شد و کوشش به‏ عمل آمد تا رابطه‏ی هوش با مواردی نظیر پیشرفت تحصیلی و موفقیت در زندگی‏ حرفه‏ای و شخصی مشخص شود.آلفرد بینه‏۵،روان‏شناسان فرانسوی و تدوین‏کننده‏ی‏ اولین آزمون هوش،هوش را”توانای فرد در قضاوت،ادراک واستدلال‏”تعریف‏ می‏کند.(۲)

دیوید وکسلر۶،روان‏شناس آمریکایی،هوش را”مجموعه یا کل قابلیت فرد برای فعالیت هدفمند،تفکر منطقی و برخورد کارآمد با محیط”می‏داند.(۳)

لوئیس ترمن‏۷،اولین روان‏شناس آمریکایی استانداردکننده‏ی آزمون‏های‏ هوش در ایالات متحده،هوش را”ظرفیت فرد در تفکر انتزاعی‏”تعریف کرده‏ است.(۴)

به نظر ژان پیاژه،روان‏شناس فرانسوی‏”هوش نوعی فعالیت زیستی به‏ حساب می‏اید که ایجاد و گسترش ساخت‏های ذهنی و در نتیجه،تعامل‏ ثمر بخش‏تر بین فرد و محیط را امکان‏پذیر می‏سازد.”(۵)

استس‏۸می‏گوید:”هوش عبارت است از رفتار سازشی فرد که با بعضی از اجزای مسأله‏گشایی مشخص می‏شود و هدایتگر آن فرایندها و عملکردهای‏ شناختی است.”(۶)

در دسامبر ۱۹۹۴،روزنامه‏ی وال استریت جورنال بیانیه‏ای را که توسط ۵۲ دانشمند از کشورهای مختلف تدوین شده بود،چاپ کرد.در این سند،۲۵ نکته‏ی اساسی در مورد هوش مطرح شده بود که در دنباله‏ی بحث به مواردی‏ از آن‏ها اشاره خواهد شد.در بیانیه‏ی ۵۲ دانشمند از جمله در مورد معنا و مفهوم هوش آمده است:هوش یک دانش فرهنگنامه‏ای ساده،یک توانایی‏ تحصیلی خاص یا مهارت تست‏زنی نیست بلکه عبارت است از یک توانایی‏ عمومی ذهن که انسان را قادر به استدلال،برنامه‏ریزی،مشکل‏گشایی،تفکر انتزاعی،درک نظریات پیچیده،یادگیری سریع و یادگیری از تجارب صورت‏ گرفته می‏کند.هوش منعکس‏کننده‏ی یک ظرفیت گسترده و عمیق درک محیط شخص یعنی آگاهی و درک پدیده‏ها و اشیا یا تصویر کردن ذهنی آن‏چه باید صورت گیرد،است.(۷)

عامل کلی،عامل‏های گروهی و انوع هوش

گروهی از روان‏شناسان،هوش را پدیده‏ای واحد می‏دانند که در تمامی فعالیت‏های ذهنی‏ و شناختی شخص جریان دارد.این گروه معتقدند که برای هوش می‏توان یک عامل‏ کلی یا عمومی در نظر گرفت؛زیرا بین نمرات انواع آزمون‏های هوش که هریک بر

جنبه‏ای خاص از توانایی‏های انسان-مثلا ریاضی،کلامی،یا فضایی،تأکید دارند، هم‏بستگی مثبتی وجود دارد.این توانایی کلی ذهن را هوش عمومی یا عامل G می‏خوانند.عامل G را می‏توان توانمندی ذهن در بررسی ابعاد گوناگون مسأله‏ی‏ موردنظر دانست.از جمله‏ی این ابعاد عبارتند از:بررسی ارتباط بین عناصر موجود در مسأله،درک مفاهیم تجریدی،تحلیل،پیداکردن عناصر مشترک در پدیده‏های ظاهرا متفاوت،استدلال و نیل به نتیجه‏گیری‏های مبتنی بر داده‏ها.از طرف دیگر،مشخص شده‏ است که نمرات آزمون برخی از توانایی‏های خاص ذهن هم‏بستگی بیش‏تری با یکدیگر دارند؛مثلا آزمون‏های گنجینه‏ی لغات،درک واژگان،تمثیل‏ها و درک عبارت‏ها از هم‏بستگی مثبت بیش‏تری با یکدیگر برخوردارند و این‏ها می‏توانند بیانگر وجود توانایی‏ ذهنی یا عامل گروه خاصی به نام عامل کلامی هوش باشند.از این جمله می‏توان‏ عامل‏های گروهی ریاضی،فضایی و کلامی را برشمرد.

کارول‏۹(۱۹۶۳)،اظهار می‏دارد:”هوش به مفهوم علمی آن ممکن است از بیش از ۶۰ توانایی تشکیل شده باشد که نمرات مربوط به عامل G بیانگر برایند عناصر موجود در این توانایی‏هاست.”(۸)

آزمون‏ها و بهره‏ی هوشی

دانشمندان از دیرباز با مشاهده‏ی افراد بسیار هوشمند،افراد عادی و افراد عقب‏مانده‏ی‏ ذهنی همواره مشتاق طراحی ابزارهایی برای سنجش میزان هوش بوده‏اند.این امر مورد علاقه‏ی خاص آموزشگران در رابطه با شاگردان نیز بوده است.آزمون‏های هوش‏۱۰ ابزارهایی هستند که با اندازه‏گیری آن‏چه هوش نامیده می‏شود،قصد پیش‏بینی میزان‏ موفقیت‏های احتمالی تحصیلی،شغلی و اجتماعی فرد را دارند.روان سنجان برحسب‏ تعریفی که از هوش در نظر داشته‏اند،انواع مختلفی از این آزمون‏ها را طراحی کرده‏اند. برخی از آزمون‏ها،هوش را به‏طور کلی می‏سنجند و بعضی نیز به اندازه‏گیری‏ استعدادهای گوناگون و جداگانه‏ی متشکله‏ی هوش نظر دارند.تعدادی از این آزمون‏ها به سنجش دانش‏های وابسته به فرهنگ خاص(مثلا معنای واژه‏ها یک زبان

می‏پردازند و بعضی نیز درک فرد از مفاهیم عام و جهان‏شمول مانند بالا/پایین،کم/ زیاد،بزرگ/کوچک را مورد سنجش قرار می‏دهند.عمده‏ترین اشکالی که منتقدان به‏ آزمون‏های هوش وارد کرده‏اند،این است که اغلب آن‏ها به عوامل فرهنگی و اجتماعی‏ وابسته‏اند و عمدتا مبتنی بر ارزش‏های طبقات متوسط و مرفه و فرهنگ غالب جامعه‏اند. اما انجمن روان‏شناسی آمریکا( A P A )،با ردّ این انتقاد معتقد است که‏”براساس، اطلاعات موجود ایرادهای حاکی از جهت‏گیری‏های اجتماعی،فرهنگی،اقتصادی،… آزمون‏های استاندارد شده‏ی هوش پشتوانه‏ی علمی-تحقیقی لازم را ندارند.مع هذا کوشش در جهت هرچه کامل‏تر کردن این آزمون‏ها ضرورت دارد.”(۹)

به رغم فعالیت‏های گوناگونی که خصوصا در دهه‏های ۸۰ و ۹۰ قرن‏ گذشته در زمینه‏ی آزمون‏های هوش صورت گرفته است،می‏توان گفت که‏ “آزمون‏های عمومی هوش-نظیر آزمون‏های بینه و وکسلر-به میزان زیاد با پیشرفت درسی در مدرسه و قدری کم‏تر از آن،ا پیشرفت‏های فرد در دوران‏ بعد از مدرسه هم‏بستگی دارند اما این آزمون‏ها چیزی که به نظر برخی‏ متخصصان عنصر اصلی هوش است-یعنی خلاقیت و نوآوری فکری-را نمی‏سنجند.”(۱۰)

برای استفاده‏ی بهتر از نتایج آزمون‏های هوش در محاسبه و مقایسه‏ی هوش‏ افراد مختلف با یکدیگر از مفهوم بهره یا ضریب هوشی‏۱۱( I.Q استفاده‏ می‏شود.عددی که از تقسیم سن عقلی بر سن تقویمی ضرب درصد حاصل‏ می‏شود،بهره‏ی هوشی نام دارد.به این ترتیب،فردی که از نظر هوشی متوسط با به هنجار باشد،دارای بهره‏ی هوشی ۱۰۰ خواهد بود.به گفته‏ی بینه و سیمون،کودکی دارای هوش متوسط یا به هنجار است که بتواند کاری را انجام‏ دهد که پنجاه درصد کودکان هم‏سال او می‏توانند انجام دهند.

توزیع توده‏ی مردم براساس عملکرد آن‏ها در آزمون‏های هوش و نمره‏ی‏ هوشی آن‏ها کاملا مبتنی بر توزیع طبیعی است.به این ترتیب که اکثریت در

محدوده‏ی نقاط مرکزی(با بهره‏ی هوشی ۱۰۰ IQ )قرار دارند و تعداد قلیلی‏ خیلی ضعیف یا خیلی هوشمندند.

در بیانیه‏ی روان‏شناسان در روزنامه‏ی وال استریت جورنال آمده است: “بهره‏ی هوشی افراد با موفقیت‏های اجتماعی،اقتصادی و آموزشی آن‏ها ارتباط نزدیک و مستقیم دارد.مع هذا بهره‏ی هوشی بالا تضمین‏کننده‏ی موفقیت حتمی‏ فرد در زندگی نیست و بهره‏ی هوشی پایین نیز لزوما به معنای عدم موفقیت در زندگی نخواهد بود.به عبارت دیگر،آثار بهره‏ی هوشی بیش‏تر جنبه‏ی احتمالی‏ دارد تا الزامی در عین حال،تفاوت افراد در بهره‏ی هوشی تنها عامل مؤثر بر فعالیت‏های آموزشی یا عملکرد در مشاغل پیچیده نیست اما به نظر می‏رسد که‏ مهم‏ترین عامل باشد.”(۱۱)

نگاهی جدید به مفهوم هوش

هر دو نظر معتقد به هوش عمومی و عامل‏های هوش،هوش را پدیده‏ای نسبتا ثابت و به‏طور عمده ذهنی و شناختی تلقی می‏کنند اما در دهه‏های اخیر،نظریاتی مطرح شده‏ که اساسا با نقطه‏نظرهای روان‏سنجان و طراحان انواع آزمون‏های هوش متفاوت است.از جمله‏ی این نظریات جدید،اعتقاد به قابل آموزش بودن آن‏چه هوش خوانده می‏شود و نظریه‏ی هوش‏های چندگانه است.

در نظریه‏ی قابل آموزش بودن رفتار هوشی،هوش مجموعه‏ای از فرایندهای‏ ذهنی مجزای پردازش اطلاعات دانسته می‏شود که از طریق تمرین و ممارست‏ قابل یادگیری و افزایش بخشیدن است(رابرت استرنبرگ،۱۹۸۵).(۱۲)

در نظریه‏ی هوش‏های چندگانه،هوارد گاردنر با ابزار تردید در وجود یک‏ مفهوم کلی و یک‏پارچه برای هوش به وجود حد اقل هشت نوع هوش متفاوت‏ -که وابستگی‏های ناچیزی با یکدیگر دارند اشاره می‏کند.

هوارد گاردنر،استاد تعلیم و تربیت دانشگاه هاروارد،در سال ۱۹۸۳ در کتابی با عنوان‏”چارچوب‏های ذهن:نظریه‏ی هوش‏های چندگانه‏”(۱۳)مفهوم

سنتی هوش به عنوان یک هستی منفرد و ثابت را که معمولا با بهره‏ی هوشی‏ ( I.Q )اندازه‏گیری می‏شد،به چالش طلبید.

برخلاف نظر سنتی مبنی بر این‏که هوش یک هستی صرفا زیستی است که‏ محل آن در مغز بوده و بدون توجه به موقعیت یا شرایط به گونه‏ای معتبر از طریق آزمون‏های هوش و استعدادسنج قابل اندازه‏گیری است،نظریه‏ی‏ هوش‏های چندگانه‏ی گاردنر با توجه به ویژگی‏های مغز انسان،فرایند تکامل‏ زیستی و تفاوت‏های موجود در فرهنگ‏های مختلف،در پی طرح و آشکارسازی مجموعه توانایی‏های انسان است.او معتقد است که تمامی‏ انسان‏ها نه صرفا از یک یا دو نوع هوش،بلکه از تنوعی از هوش‏ها برخوردارند و همان‏طور که همه در عین داشتن چهره،صورت‏های متفاوتی‏ دارند،از لحاظ هوشی نیز کاملا مشابه یکدیگر نیستند.هر انسان معمولی‏ مقادیری متفاوت از هر هوش را دارد اما چگونگی ترکیب و اختلاط آن‏ها با هنم به همان تنوع چهره‏ها و شخصیت‏های گوناگون است.

به اعتقاد گارنر،نظریه‏ی بهره هوشی که در حدود یک قرن پیش برای‏ پیش‏بینی چگونگی وضعیت تحصیلی دانش‏آموزان مطرح شد،از طریق‏ آزمون‏های هوش و استعداد به سنجش توانمندی‏های کلامی،منطقی،ریاضی و گاه فضایی افراد می‏پردازد.دلیل قدرت پیش‏بینی این آزمون‏ها هم این است که‏ مدرسه‏ها به‏طور سنتی بر مهارت‏های زبانی و ریاضی یعنی همان چیزی که آن‏ آزمون‏ها می‏سنجند-تأکید می‏کنند اما این آزمون‏ها هیچ نشانه‏ای از چگونگی‏ سایر استعدادهای فرد به دست نمی‏دهند؛مثلا مشخص نمی‏کنند که فرد تا چه‏ اندازه ذوق هنری دارد،خلاق است،تعهد شهروندی دارد و خود را به رعایت‏ اصول اخلاقی ملزم می‏داند و شانس موفقیت وی در زندگی شخصی و حرفه‏ای‏اش چگونه است.گاردنر ضمن رد و جود یک مفهوم کلی به نام‏ استعداد تحصیلی معتقد است که مدارس به جای تربیت‏”تست‏زن‏های خبره‏”و

دانشگاه‏ها در عوض گزینش این‏گونه تست‏زن‏ها باید در فکر تربیت و انتخاب‏ افرادی باشند که بتوانند از مغز خود به خوبی استفاده کنند.جامعه‏ی حال و آینده به افرادی جدی و کنجکاو نیاز دارد که می‏دانند مسائل را چگونه وارسی‏ و حل کنند.

او در مقاله‏ی خود در کتابی که توسط ویلیام مودی‏۱۲(۱۹۹۰)تدوین شده‏ است،می‏گوید:”تحقیقات روزمره‏ی من آموخته‏هایم را مورد تردید قرار می‏داد.تحقیقات من این نظر را که هوش پدیده‏ای یک‏پارچه است و شما می‏توانید آن را با یک آزمون مداد-کاغذ بسنجید و نیز این نظر را که تمامی‏ وجوه هوش در آن‏چه که پیاژه آن را کل ساخت یافته‏۱۳می‏نامد درهم تنیده‏اند ،به چالش می‏طلبید.(۱۴)

او در مصاحبه با مجله‏ی رهبری آموزشی هوش را چنین توصیف می‏کند: مفهوم هوش به توانایی انسان در حل مسایل یا ساختن چیزهایی که در یک یا چند فرهنگ ارزشمند شمرده می‏شود اشاره دارد.(۱۵)به اعتقاد او،این توانایی‏ باید به چند معیار منطبق باشد،از جمله،در مغز باید مکان ویژه‏ای برای برای‏ آن توانایی یا هوش وجود داشته‏باشد.مثلا در مورد هوش کلامی بخش‏های‏ خاصی از نیم‏کره‏ی چپ در ناحیه‏ی ورنیکه‏۱۴و بروکا۱۵در این مورد تخصص‏ یافته‏اند.معیار دیگر این‏که باید افرادی با میزان بالایی از آن توانایی یا با معلولیت مشخصی در آن زمینه وجود داشته باشند.موتزارت از افراد شاخص‏ در هوش موسیقیایی است و معیار سوم این‏که باید یک تاریخ تحولی از آن‏ هوش در جانورانی جدا از انسان قابل مشاهده باشد؛مثلا در مورد هوش‏ طبیعت‏گرا،بقیه‏ی جانوران نیز می‏دانند که از دست چه شکارگرانی فرار کنند یا به شکار چگونه حیواناتی بپردازند.

گاردنر در ۱۹۸۳ در کتاب‏”چارچوب‏های ذهن:نظریه‏ی هوش‏های‏ چندگانه‏”هفت‏هوش یا توانایی ذهن برای انجام هفت شکل تحلیل گوناگون

را که به اعتقاد او با آن معیارها انطباق داشتند،معرفی کرد.یک دهه بعد در ۱۹۹۵،در نسخه‏ی جدیدتر همان کتاب،به بسط و گسترش این نظریه و پاسخ‏دهی به انتقادهای وارد بر آن همت گماشت و هوش هشتمی را نیز به‏ مجموعه‏ی قبلی افزود.او و همفکرانش طی مصاحبه‏ها،مقاله‏هاو پروژه‏های‏ تحقیقاتی متعدد به شرح و بسط و ارائه‏ی راهکارهایی برای استفاده‏ی عملی از این نظریه در برنامه‏های درسی اقدام ورزیدند.تا امروز انواع دیگری از هوش‏های چندگانه معرفی شده‏اند؛به طوری‏که در حال حاضر انواع آن‏ها را می‏توان چنین برشمرد:۱-هوش کلامی،۲-هوش منطقی-ریاضی،۳-هوش‏ فضایی،۴-هوش موسقیایی،۵-هوش جنبشی،۶-هوش درون فردی،۷- هوش بین فردی و ۸-هوش طبیعت‏گرایانه.او از احتمال وجود هوشی موسوم‏ به وجودگرایانه نیز سخن به میان آورده‏است(چک‏لی،۱۹۹۷).توضیحات‏ مربوط به هریک از این هوش‏ها و نقش‏ها آن‏ها در فرایند یاددهی-یادگیری‏ در صفحات بعد خواهد آمد.

گارنر معتقد است که افراد انسانی می‏توانند به محرک‏های محیطی از راه‏های‏ گوناگون پاسخ دهند و هر فرد معمولی دارای حد اقل توانمندی‏های بنیادی در هریک از انواع هوش است اما هرکس در برخی هوش‏ها نسبت به دیگر هوش‏ها برجستگی بیش‏تری دارد؛مثلا یک نفر می‏تواند نویسنده‏ی ارزنده‏ای‏ باشد،زیرا از لحاظ هوش کلامی بسیار قوی است اما همین شخص به دلیل‏ ضعق در هوش فضایی ممکن است هنگام رانندگی در بزرگراه‏ها نتواند مسیر خود را به راحتی بیابد.شخص دیگر ممکن است به دلیل برخورداری از گنجینه‏ای غنی از هوش‏های فضایی و جنبشی بتواند تابلوهای نقاشی بسیار جذاب و گویایی رسم کند اما به خوبی نتواند در مورد فرایندهای خلاقانه‏ درونی‏اش که وی را به رسم آن تابلوها هدایت می‏کند،توضیح دهد؛زیرا او احتمالا در هوش کلامی و درون فردی قدرت بالایی ندارد.به این ترتیب،باG076G%

قبول وجود هوش‏های چندگانه باید در صحت این نظریه شک کرد که‏ کودکانی که در یک زمینه‏ی خاص سرآمدند،لزوما باید در تمامی رشته‏ها این‏ چنین باشند.

یکی از وجوه جالب و مهم نظریه‏ی گاردنر وابسته دانستن هوش به‏ زمینه‏های فرهنگی است(گاردنر،۱۹۹۱).به اعتقاد وی،مصداق فرد هوشمند در جوامع و فرهنگ‏های گوناگون می‏تواند با یکدیگر متفاوت باشد.موفقیت‏ هر فرد در زندگی به میزان توسعه‏ی هوش یا هوش‏هایی بستگی دارد که برای‏ عملکرد موفق در فرهنگ وی مورد نیاز است.در جامعه‏ای با اقتصاد مبتنی بر شکارگری،هوش جنبشی و هوش طبیعت‏گرا اهمیت بیش‏تری دارد.در فرهنگ غربی،هوش کلامی و ریاضی-منطقی دارای کاربرد بیش‏تری است.به‏ این ترتیب،در هر فرهنگی هوش‏های مورد تأیید ابتدا توسط والدین و بعدها از طریق مدارس مورد حمایت و توسعه‏ی بیش‏تر قرار می‏گیرند.برعکس، هوش‏هایی که مورد بی‏اعتنایی آن فرهنگ‏اند و چه بسا مورد تنبیه قرار می‏گیرند،در کودکان توسعه نیافته باقی می‏مانند و هرچند که یک کودک در این هوش با استعداد باشد،در بزرگ‏سالی وی چندان نمود پیدا نمی‏کند.

مغز و هوش‏های چندگانه

بخشی از پیش‏فرض‏های نظریه‏ی هوش‏های چندگانه برگرفته‏از ویژگی‏های ساختاری‏ و عملکردی مغز انسان است.در موقعیت‏های ناشی از سکته‏های مغزی یا جراحات‏ جمجمه که طی آن بخش‏هایی از مغز از فعالیت‏های جاری خود بازماندند،اطلاعات‏ دقیقی درباره‏ی عملکرد اختصایص آن بخش‏ها و ارتباط و هماهنگی آن‏ها با دیگر بخش‏های مغز در اختیار دانشمندان قرار گرفت.از جمله مشخص شد افرادی که مثلا توانایی موسیقیایی خود را از دست داده‏اند،می‏توانند قدرت بیان خود را حفظ کنند.در جایی که با از دست‏دادن یک توانایی،انسان هنوز توانمندی‏های دیگری دارد که برای‏ حل مسائل زندگی خود می‏تواند آن‏ها را به کار برد،نمی‏توان فقط از یک هوش منفرد

سخن گفت بلکه این نظر تقویت می‏شود که مابا هوش‏های چندگانه روبه‏رو هستیم. قشر مخ مرکز عالی‏ترین فعالیت ذهنی-یعنی تفکر-است.در قشر مخ مناطق مختلف‏ حسی و حرکتی و ارتباطی وظیفه‏ی جمع‏آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات و تصمیم‏گیری درباره‏ی اعمال لازم را بر عهده دارند.هریک از مناطق حسی و حرکتی‏ دارای دو بخش اولیه یا اصلی و ثانویه یا ارتباطی‏اند.مناطق حسی اولیه محل اصلی‏ دریافت حس‏ها هستند و مناطق حسی ثانویه در تجزیه و تحلیل و درک کامل حس‏ دخالت دارند.مناطق حرکتی اولیه،حرکت‏های ماهیچه‏های اسکلتی را سبب می‏شوند و منطقه‏های حرکتی ثانویه وظیفه‏ی هماهنگی و یک‏پارچه‏سازی الگوهای حرکتی پیچیده‏ را بر عهد دارند.

مناطق ارتباطی قشر مخ در ارتباط با فعالیت‏های عالی مغز،نظیر تعبیر و تفسیر و نتیجه‏گیری از اطلاعات دریافت شده و سازمان‏دهی رفتارهای مناسب‏ برای شرایط خاص عمل می‏کنند.به نظر می‏رسد که هریک از مناطق ارتباطی‏ نیم‏کره‏های راست و چپ در انجام فعالیت‏های خاص تخصص یافته‏باشند.در اکثر افراد راست دست،نیم‏کره‏ی چپ در فعالیت‏هایی نظیر نوشتن، سخن گفتن،درک زبان،درک ریاضی و تحلیل منطقی اطلاعات نقش اساسی‏ دارد.نیم‏کره‏ی راست عمدتا در زمینه‏های غیرکلامی نظیر مهارت‏های بینایی، درک سه بعدی فضا و توانایی‏های هنری،مانند درک موسیقی،تخصص یافته‏ است.روش تفکر نیمه‏ی راست مخ برخلاف نیمه‏ی چپ آن روشی کل‏نگر است.اگرچه چنین به نظر می‏رسد که در هر فرد یکی از نیم‏کره‏ها بر دیگری‏ تفوق نسبی داشته باشد.مع هذا برای داشتن شعور کارآمد،ذهنیت متعادل و تفکر فراگیر،سلامت و فعالیت توأم هر دو نیم‏کره ضروری است.(امیر تیموری،۱۳۷۶)

در حالات سکته‏ی مغزی،براساس نظر هوش یکپارچه برحسب شدت‏ صدمه دیدگی مغز باید کل بهره‏ی هوشی به میزانی کاهش یابد اما در عمل‏ مشاهده می‏شود که برحسب محل ضایعه،نوع خاصی از توانمندی‏های

شخص صدمه می‏بیند.به گفته‏ی گاردنر،برخی از افرادی که قطعه‏ی پیشانی‏ مغز آن‏ها صدمه دیده است،از آزمون‏های هوش حتی نمره‏ی ۱۴۰ نیز کسب‏ کرده‏اند؛درحالی‏که این افراد اغلب در تمام روز مانند یک گیاه ساکت در گوشه‏ای نشسته و هیچ‏گونه ارتباطی با دیگران برقرار نمی‏کنند و کاری انجام‏ نمی‏دهند.نمره‏ی آزمون هوش آن‏ها حاصل دانش قدیمی ایشان است که در حال حاضر بلااستفاده مانده است.آن‏ها هیچ‏گونه مسأله‏ای جز مسائل‏ آزمون‏های هوش را نمی‏توانند حل کنند.(گاردنر،۱۹۹۱)

نظریه‏ی هوش‏های چندگانه‏ی گاردنر بر این فرض مبتنی است که در مغز نظام‏های جداگانه‏ای برای فعالیت‏های انطباق‏دهنده‏ی مختلف-که وی آن‏ها را هوش می‏نامد-تحول یافته است.او معتقد است که هریک از هوش‏های‏ چندگانه دارای ساختارهای و راه‏های عصبی خاص است و صدمات مناطق‏ مختلف مغز می‏تواند یک یا چند تا از این هوش‏ها را تحت تأثیر قرار دهد؛ مثلا جراحت منطقه مغزی مربوط به سخنگویی می‏تواند هوش کلامی و صدمه‏ دیدگی مخچه می‏تواند هوش جنبشی را تحت تأثیر قرار دهد.برخی از افرادی که در ناحیه‏ی خاصی از مغز خود دچار آسیب شده‏اند،مثلا می‏توانند با مهارت و زیبایی نقاشی کرده یا موسیقی اجرا کنند،درحالی‏که مانند یک‏ کودک نمی‏توانند موقعیت و تعاملات اجتماعی خود را تشخیص دهند یا حتی‏ صحبت کنند.اختلال در کار بخشی از مغز موسوم به بادامه می‏تواند سبب‏ خاموشی هوش هیجانی یا به گفته‏ی گلمن‏۱۶″کوری هیجانی‏”شود.

انواع هوش

۱-هوش کلامی‏۱۷

هوش کلامی عبارت است از تونایی کاربرد موثر زبان مادری و احتمالا سایر زبان‏ها به‏ صورت شفاهی(سخن‏گویی)یا مکتوب)نوشتاری).به عبارت دیگر،توانایی بیان آن‏چه‏ در ذهن داریم و نیز درک گفته‏های سایرین را هوش کلامی گویند.نویسندگان از هر

نوع خصوصا شعرا،سخنرانان،واعظان،ناطقان،وکلای دادگستری و خلاصه هر آن کس‏ را که زبان برای او یک ابزار حرفه‏ای به شمار می‏آید،می‏توان دارای هوش کلامی بارز دانست.کسانی که می‏توانند به سرعت کتاب بخوانند یا با مطالعه‏ی کتاب‏های درسی‏ مطالب را به راحتی و به سرعت درمی‏یابند،کسانی که توانایی نگارش مقاله یا رساله‏های تحصیلی را دارند و می‏توانند گزارش‏های شفاهی قابل فهم و جذابی ارائه‏ دهند،دارای هوش کلامی برجسته‏اند.کلمات برای ایشان جذاب‏اند؛چه بنویسند،چه‏ بخوانند،چه بشنوند و چه بگویند.کلمات،عشق و زبان زندگی این‏گونه افراد است.

۲-هوش منطقی-ریاضی‏۱۸ این هوش مبتنی بر توانایی دست ورزی اعداد با درک نظام‏های منطقی است.افراد سرآمد در هوش منطقی-ریاضی می‏توانند با اعداد و مقادیر به شیوه‏ی ریاضی‏دانان‏ عمل کنند یا همانند دانشمندان و منطقیون،اصول اساسی نظام‏های علّی را دریابند.آن‏ها به خوبی از عهده‏ی مناظره‏های تحلیلی،ارائه‏ی استدلال‏های قانع‏کننده و حل مسایل‏ ریاضی برمی‏آیند و نظم و منطق بر ایشان مهم است.این افراد مفهومی و تجریدی‏ می‏اندیشند و می‏توانند به انکشاف الگوها و رابطه‏ها بپردازند.

۳-هوش دیداری-فضایی‏۱۹ این توانایی،بیانگر قدرت بازنمایی فضای بیرون از ذهن در درون ذهن و توانایی تفکر در قالب شکل‏ها و الگوهاست.خلبانی که هواپیمای خود را در فضای فاقد هرگونه‏ نشانه و علامت،صرفا با استفاده از نقشه و تجسم ذهنی هدایت می‏کند با ناخدایی که‏ کشتی خود را به همین ترتیب در دریا به سوی مقصد پیش می‏راند،عمدتا از هوش‏ فضایی خود بهره می‏گیرند.هوش فضایی را می‏توان در هنرها یا علوم به کار گرفت. افراد برخوردار از هوش دیداری-فضایی به محیط خود بسیار حساس و از آن آگاه‏اند. دوست دارند نقاشی کنند و نقشه‏ها را به خوبی می‏فهمند.اگر شما هوش فضایی‏ چشم‏گیری دارید و می‏خواهید در یک زمینه‏ی هنری به فعالیت بپردازید،به احتمال‏ بیش‏تر نقاش یا مجسمه‏ساز یا معمار خواهید شد تا موسیقی‏دان یا نویسنده.

به همین ترتیب،اگر بخواهید در یک زمینه‏ی علمی کار کنید،احتمالا رشته‏ی تشریح یا مکان‏شناسی‏۲۰را انتخاب می‏کنید.هنگامی که چشمانتان را می‏بندید،می‏توانید آن‏چه را می‏خواهید تصور کنید،در ذهنتان به هر جا سفر می‏کنید و هر چیز را که بخواهید،می‏آفرینید.

۴-هوش جنبشی‏۲۱ این هوش به توانایی بهره‏گیری از کل یا بخش‏هایی از بدن،دست‏ها،پاها،انگشتان، چهره،و…برای حل مسائل،درست کردن چیزی با شکل‏دهی به کالا و تجسم حالتی‏ اشاره دارد.

برجسته‏ترین نمونه‏ی افراد هوشمند از این نوع،ورزشکاران و افراد شاغل‏ در هنرهای نمایشی از جمله هنرپیشگان،اجراکنندگان پانتومیم و بالرین‏ها هستند.این افراد از طریق زبان بدن به خوبی با دیگران ارتباط برقرار می‏کنند. قدرت دست‏ورزی ماهرانه‏ی اشیاء نظیر استفاده از ابزارها،رانندگی کردن، جراحی کردن و تولید صنایع دستی از توانمندی‏های افراد برخوردار از این‏ هوش است.

۵-هوش موسیقیایی ظرفیت تفکر در حیطه‏ی موسیقی،نظیر حساسیت نسبت به صداها و ضرباهنگ‏های محیط زندگی،درک و به خاطر سپردن الگوهای موسیقیایی،تشخیص‏ دادن و متمایز کردن اصوات و ساختن موسیقی است.افرادی که هوش سرشار موسیقیایی دارند،صرفا قطعات آهنگین را به خاطر نمی‏سپرند.در واقع،این قطعات به‏ قدری ذهن آن‏ها را به خو مشغول می‏کند که نمی‏توانند به سادگی آن‏ها را از ذهن‏ خارج سازند.

قدرت تحلیل،اجرا و ساخت موسیقی،قدرت درک ریتم و ملودی از توانمندی‏های این افراد است.آن‏ها شاید نوازندگان ماهری نشوند ولی به

شکلی با موسیقی عجین‏اند.کسب مهارت در نوازندگی علاوه بر هوش‏ موسیقیایی به هوش جنبشی نیز نیازمند است.

۶-هوش درون فردی‏۲۳(ادراک درونی)

این توانایی به داشتن درکی مناسب از خود اشاره دارد؛دانستن این‏که که هستید،چه‏ کارهایی می‏توانید انجام دهید،چگونه نسبت به محیط خود واکنش نشان می‏دهید،از چه چیزهایی دوری می‏کنید و به چه چیزهایی گرایش نشان می‏دهید،به چه هدف‏هایی‏ تمایل دارید و چه چیزهایی رفتار شما را بر می‏انگیزد.داشتن بصیرت نسبت به‏ احساسات خود در همان لحظه‏ای که روی می‏دهد.

(خودآگاهی لحظه‏ای)،توانایی کنترل احساسات خود در زمان و مکان، خود نظم‏دهی،توان آرامش‏بخشی خود را در موقعیت‏های استرس‏زا برای‏ تصمیم‏گیری عاقلانه نیز از ویژگی‏های این هوش است.

ما اغلب جذب افرادی که درک خوبی از خویشتن دارند می‏شویم؛زیرا احساس می‏کنیم که این افراد خودشان هستندو به چیزی یا کسی بودن یا نبودن‏ تظاهر نمی‏کنند.آن‏ها می‏دانند که از عهده‏ی چه کارهایی برمی‏آیند یا چه‏ کارهایی را نمی‏توانند انجام دهند.آن‏ها شناخت دقیقی از خود دارند،به خوبی‏ می‏توانند با خود ارتباط برقرار کنند و اغلب می‏دانند که در صورت نیاز باید به‏ کجا مراجعه کنند.

۷-هوش بین فردی‏۲۴(درک اجتماعی)

توانایی درک،برقراری ارتباط و تعامل با سایر افراد و گروها را هوش بین فردی‏ گویند.این هوش مورد نیاز تمام افراد است اما خصوصا کسانی نظیر معلمان،پزشکان، مدیران،فروشندگان،سیاستمداران و تمامی اشخاصی به نوعی با دیگران سروکار دارند،باید از این هوش به قدر کافی برخوردار باشند.فرد دارای هوش بین فردی در موقعیت‏های اجتماعی رفتاری صحیح از خود نشان می‏دهد؛زیرا قادربه‏درک‏ احساسات و نیازهای سایر افراد پیش‏بینی رفتارهای ایشان است.معمولا حدس

این‏گونه افراد در مورد این‏که دیگران تا چه میزان در گفتار و رفتارشان صادق‏اند،به‏ حقیقت نزدیک‏تر است.تخصص ایشان درک رفتارها و احساسات افراد دیگر است. مارتین لوترکینگ،رهبر سیاهان آمریکا،یکی از افراد سرآمد در این مقوله بود.

به اعتقاد گاردنر،هوش بین فردی در زندگی اجتماعی واجد اهمیت بسیار است و لازم است مدارس در زمینه‏ی پرورش آن اقدامات لازم را به عمل‏ آورند.کسی که در این مورد به خوبی پرورش نیافته باشد،ممکن است حتی‏ در انتخاب همسر و شغل و اداره‏ی زندگی خانوادگی و حرفه‏ای با مشکلاتی‏ روبه‏رو شود.

اخیرا در مجامع روان‏شناسی موضوع‏”هوش هیجانی‏”۲۵یا عاطفی مورد توجه قرار گرفته است که می‏توان آن را در بر گیرنده‏ی دو هوش بین فردی و درون فردی مطرح شده از سوی گاردنر دانست.برخی از افراد از نظر هوش‏ هیجانی با هوش ترند و برخی مبتلا به‏”کوری هیجانی‏”هستند؛یعنی ارزیابی‏ هیجانی و تسلط بر خویش را از دست می‏دهند.به گفته‏ی گلمسن‏”شواهد بسیاری ثابت می‏کنند افرادی که مهارت هیجانی دارند،در هر حیطه‏ای از زندگی ممتازندو افرادی که نمی‏توانند بر زندگی عاطفی خود تسلط داشته‏ باشند،درگیر کشمکش‏های درونی‏ای هستند که از توانایی آنان برای انجام کار متمرکز و تفکر روشن می‏کاهد.”(گلمن،۱۳۸۰)

۸-هوش طبیعت‏گرا۲۶ هوش طبیعت‏گرا بیانگر توانایی در تشخیص وتمایز انواع گوناگون پدیده‏های طبیعی‏ نظیر گیاهان،جانوران،سنگ‏ها،ابرها،صخره‏ها و امکان تشخیص الگوهای طبیعی و دسته‏بندی آن‏هاست.توانایی ادراک تنوعات موجود در دنیای طبیعی،احساس نزدیکی‏ به آن‏ها و قدرت بهره‏گیری از آن ادراکات از دیگر مشخصه‏های این هوش است.هوش‏ طبیعت‏گرا خصوصا از لحاظ گذشته‏ی تکاملی انسان به عنوان موجودی شکارچی، گردآور غذا و کشاورز واجد اهمیت بسیار است و هنوز نیز در حرفه‏هایی نظیر

گیاه‏شناسی و آشپزی اهمیت فراوان دارد.به اعتقاد گاردنر،در زندگی امروز نیز مثلا در زمینه‏ی شناسایی و متمایز کردن اشیا و الگوها اتکای زیادی به این هوش وجود دارد؛ مثلا توانایی تشخیص و تمایز قایل شدن بین مصنوعات فرهنگی نظیر اتومبیل‏ها، کفش‏ها،پارچه‏ها و از این قبیل را نیز می‏توان مربوط این هوش دانست.به نظر می‏رسد در برخی فرهنگ‏ها،مثلا فرهنگ آفریقایی در مقایسه با فرهنگ آمریکای شمالی‏ یا فرهنگ روستایی در مقایسه با فرهنگ شهری این هوش مورد تشویق و حمایت‏ بیش‏تری قرار می‏گیرد.

شاید بتوان داروین را بارزترین نمونه‏ی افراد واجد هوش طبیعت‏گرا دانست؛زیرا او ماهیت اشیای طبیعی را به‏طور عمیق مورد بررسی قرار داد. همه‏ی ما در اطراف خود افرادی را سراغ داریم که با انواع گیاهان وحشی و خواص آن‏ها آشنایی دارند یا با کودکان سه-چهار ساله برخورد کرده‏ایم که‏ انواع دایناسورهای را بهتر از ما می‏شناسد.

۹-هوش وجودگرایانه‏۲۷یا بینادگرایانه‏۲۸

گاردنر براساس تحقیقات بعدی خود از احتمال حضور هوش جدیدی در مجموعه‏ هوش‏های چندگانه خبر می‏دهد.این هوش که هوش وجودگرایانه یا بنیادگرایانه نام‏ گرفته،بیانگر تمایل انسان به طرح و جست‏وجوی پاسخ برای پرسش‏های بنیادی‏ درباره‏ی وجود و هستی است.این‏که ما که هستیم،از کجا آمده‏ایم و به کجا رهسپاریم، هدف از هستی چیست و چرا می‏میریم،از مظاهر هوش وجودگرایانه است(شر، ۱۹۹۹)؛مثلا کودکان درباره‏ی این مسایل فکر می‏کنند و همین پرسش‏ها پایه‏ی بسیاری‏ از مذاهب،علوم،هنرها و فلسفه‏های ما بوده است.هوش وجودگرایانه انسان را قادر به‏ شناخت و درک جهان خارج نامریی می‏سازد.مفهوم حیات سرّی است که نخبگان این‏ هوش در پی کشف آن هستند.گاردنر در محسوب کردن این هوش در زمره‏ی‏ هوش‏های چندگانه‏ی خود تردید داشته است؛زیرا به رغم یکی از معیارهای هوشی که‏ مطرح کرده است،تاکنون شاهدی مستدل مبنی بر وجود بخشی مربوط به این درG076G%

دستگاه عصبی نیافته است(چک‏لی،۱۹۹۷).شاید بتوان فلاسفه و شعرایی مانند عمر خیام را از جمله افراد سرآمد در این هوش دانست.