چرا همچنان مردم برای وقوع زلزله آمادگی‌های لازم را ندارند
زلزله انگار همزاد ایرانی‌هاست؛ شاهد آن ۳۰زلزله شدید در ۱۰۰سال اخیر در کشور است که ۱۲۶هزار و ۴۰۲ کشته و مجروح بر جای گذاشته و خانه‌های زیادی را ویران و شهرهای فراوانی را تخریب کرده؛ چنان‌که بعضی شهرها همچون رودبار، بوئین‌‌زهرا، بم، طبس، ورزقان و سرپل‌ذهاب در حافظه جمعی ایرانیان همنشین واژه زلزله شده‌اند و نام‌شان بیش از همه صفات دیگر، زلزله‌های مهیب را به ذهن‌ها متبادر می‌کند. تلخی و ویران‌کنندگی این زلزله‌ها، جزء به جزء در ذهن اغلب ما نقش بسته و تبعات اجتماعی و فرهنگی آنها و آثار زخم‌هایشان در روح و روان مردم هر یک از مناطقی که دچار زلزله شده‌اند، همچنان قابل مشاهده است. این لرزش‌های غول‌آسا، مدت‌هاست که هر چند وقت یک‌بار گریبان مردم گوشه‌ای از ایران را می‌گیرد و بحران تازه‌ای خلق می‌کند. اما ایرانیان که می‌دانند زمین زیرپایشان سفت نیست، چقدر از هرکدام از این زلزله‌ها درس گرفته‌اند و چقدر برای لرزش بعدی آماده‌اند؟ بعد از زلزله فاجعه‌بار بم که دست‌کم ۲۶هزار‌نفر را به کام مرگ کشاند، بالاخره مسئولان ستاد مدیریت بحران کشور تصمیم گرفتند با برنامه‌ریزی در دو بخش یعنی مقاوم‌سازی مدارس از یک‌سو و آموزش کودکان و نوجوانان از سوی دیگر، پیشگیری در این حوزه مهم را دنبال کنند؛ چرا‌که وجود بیش از ۱۰۰هزار مدرسه در کشور و پراکندگی گسترده اما فشرده آن، پتانسیل خوبی برای تبدیل فضاهای آموزشی به اسکان اضطراری در محله‌ها هنگام زلزله است.
در این رویکرد که در نیمه اول دهه۸۰ دنبال شد، سازمان نوسازی مدارس ۳۰هزار فضای آموزشی را مقاوم‌سازی کرد و آموزش‌وپرورش، هلال‌احمر، مرکز زلزله‌شناسی، اورژانس، آتش‌نشانی و چند ارگان دیگر موظف به طراحی مانور زلزله در مدارس شدند که هفتم آذر امسال بیستمین دوره آن در مدارس سراسر کشور برگزار شد.
مانور زلزله یا بازی و تفریح؟
اما اگر به‌عنوان ناظر این مانورها به مدارس بروید یا حتی چند گزارش تصویری یا ویدئو از این مراسم در فضای مجازی ببینید، متوجه می‌شوید که روند برگزاری این مانور در دوره بیستم، تفاوت چندانی با دوره‌های اول خود نکرده و دانش‌آموزان عمدتا این مانورها را چندان جدی نمی‌گیرند. مانور زلزله همچنان به شکل خیلی ابتدایی و در حد آموزش چند نکته دم‌دستی همچون پناه‌گرفتن زیر نیمکت و چارچوب در و گرفتن سر و گردن در راه پله برگزار می‌شود. مانور در اغلب مدارس با مدیریت کادر مدارس که عمدتا در این حوزه تخصص چندانی ندارند، برگزار می‌شود و مشارکت هلال احمر، اورژانس و آتش‌نشانی به شکل خیلی محدود و موردی تنها در چند مدرسه در هر شهر انجام می‌شود. اما علت این بی‌توجهی چیست و منشأ اصلی آن به کجا برمی‌گردد؟
عدم‌مشارکت جدی معلمان در آموزش‌های مربوط به زلزله
«حسین میرزانیا» معلم و کارشناس آموزشی در این‌باره به همشهری توضیح داد: «کل مانور زلزله در مدارس به این داستان خلاصه می‌شود که زنگ یا بوقی برای چند لحظه به صدا درمی‌آید که باید دانش‌آموزان پناه بگیرند؛ آنها هم که فرصتی برای تنوع و دررفتن از زیر درس پیدا می‌کنند، با خنده و جیغ به زیر میز می‌روند که اغلبشان هم نادرست دست‌هایشان را روی سرشان می‌گذارند؛ این وسط معلمان هم بدون هیچ نقشی کنار میز خود با لبخند می‌ایستند و حرکت بچه‌ها را تماشا می‌کنند تا مانور تمام شود؛ در واقع آنها خود را در این عملیات اصلا دخیل نمی‌دانند و ترجیح می‌دهند با همین لبخند از کنار آن بگذرند. پس از چند دقیقه برهم‌خوردن نظم کلاس و همهمه، همه‌‌چیز به روال عادی خود برمی‌گردد و اینگونه است که رفع تکلیف‌کنان، مانور تمام می‌شود.»
این معلم معتقد است که اجرای مانور زلزله یکی از حیاتی‌ترین و فوری‌ترین نیاز‌های جامعه ایرانی است و هرگونه مماشات و یا تأخیر در اجرای درست آن خسارتی هنگفت و جبران‌ناپذیر و پشیمانی ابدی به همراه دارد؛ «اما متأسفانه به‌دلیل نداشتن تخصص یا دانش کافی مدیران، معاونین و آموزگاران که مجریان اصلی طرح هستند، این آموزش‌ها درست داده نمی‌شود و دانش‌آموزان راهکار عملی پناه‌گرفتن و حفظ جان خود در مقابل زلزله را نمی‌آموزند و بدین‌گونه است که یک فرصت مناسب با این روش می‌سوزد.»
کدام آموزش؟ کدام مهارت؟
درباره نحوه اجرای مانور زلزله انتقادها زیاد است اما مهم‌ترین آن به عدم‌ارائه یک برنامه آموزشی مشخص و جامع از سوی افراد متخصص برمی‌گردد. میرزانیا در این‌باره گفت: «اغلب دانش‌آموزان پس از سال‌ها برگزاری مانور زلزله در مدارس هنوز نمی‌دانند که در آپارتمان‌ها فرصت فرار ندارند، نمی‌دانند در کدام بخش‌های خانه پناه بگیرند، نمی‌دانند که باید از قبل جایی را برای خود و خانواده تدارک دیده و مشخص کنند، نمی‌دانند زیر میز یا تخت یا نیمکت پناه بگیرند یا در کنار آن، نمی‌دانند دست‌ها را چگونه و روی چه عضوی از بدن نگاه دارند و علت آن چیست و یا چه وسایلی در خانه به‌صورت اورژانسی و آماده‌شده در دسترس داشته باشند.»
مقاومت مدیران مدارس نسبت به آموزش مهارت‌های امدادی
سعید بابایی، معاون دانش‌آموزی سازمان جوانان جمعیت هلال‌احمر کشور در این‌باره توضیح داد: «فاکتور کادر آموزشی در این حوزه بسیار مهم است؛ اگرچه در برخی از مدارس مدیران و معلمان با ما همراه هستند اما در اغلب موارد آنها حاضر نیستند که از زنگ فیزیک و ریاضی و زبان و… بزنند تا دانش‌آموزان با مهارت‌هایی مانند کمک‌های اولیه یا پناه‌گیری و خروج ایمن آشنا شوند تا اگر اتفاقی افتاد، بتوانند خود را نجات دهند.»
وی ادامه داد: «اما به‌تازگی ارتباطی بین جمعیت هلال‌احمر و دانشگاه فرهنگیان برقرار شده که معلمان جدید را نسبت به این موارد آگاه کنیم تا کار درون مدارس جدی‌تر گرفته شود. به هر حال، این معلمان قرار است جایگزین همکاران بازنشسته خود بشوند و اگر در این زمینه آموزش ببینند و مهارت کافی پیدا کنند، قطعا میزان اثرگذاری این مانورها و سایر آموزش‌های مربوط به مواجهه با حوادث طبیعی در بین دانش‌آموزان مدارس بالا خواهد رفت.»
از سویی بابایی اعتقاد دارد که برگزاری مانور در بیش از ۱۰۰هزار مدرسه آن‌هم در یک روز و یک ساعت قطعا کیفیت مناسب و یکسانی ندارد و بهره‌وری را پایین می‌آورد؛ «شما فرض کنید این مانور در فواصل مختلف سال تحصیلی در مدارس توزیع شود؛ آن زمان حضور نهادهای دخیل مانند اورژانس و هلال‌احمر راحت‌تر است و آموزش‌ها نیز دقیق‌تر از سوی این نهادها داده خواهد شد. متأسفانه الان نیروهای متخصص ما توانایی پوشش همزمان این مانور در یک روز خاص را ندارند.»
او از کم‌کاری نهادهای تأثیر‌گذار رسانه‌ای مانند صدا و سیما در این آموزش‌های همگانی نیز گلایه کرد و گفت: «رادیو در این سال‌ها بیشتر اما تلویزیون به‌عنوان یک رسانه فراگیر خیلی کم به این آموزش‌ها پرداخته و اگر چیزی هم بوده، مناسبتی و به‌خاطر یک سیل یا زلزله خاصی در مدت زمان کوتاهی بوده و بعد هم به‌دست فراموشی سپرده شده‌اند. در واقع ما یک برنامه مدون و جذاب در این حوزه نداریم.»
معاون دانش‌آموزی سازمان جوانان جمعیت هلال‌احمر کشور گفت: البته ما تلاش کرده‌ایم که در طول سال‌های اخیر با اجرای طرح «دادرس» یا «دانش‌آموز آماده در روزهای سخت» در ۱۰هزار مدرسه کشور به دانش‌آموزان دوره متوسطه اول ۸مهارت امداد و نجات را بیاموزیم تا بتوانند در زمان وقوع حادثه پوشش مناسبی در سطح مدرسه و محله تا زمان رسیدن نیروهای امداد و نجات اصلی داشته باشند.
مدارس اتاقک اقلام اضطراری دارند؟
اما یکی از مواد قانونی که در راهنمای مانور سراسری زلزله با عنوان «مدرسه ایمن- جامعه تاب‌آور» به آن تأکید شده، «تهیه نقشه شناسایی مدرسه» است؛ در این نقشه باید مسیرهای فرار در شرایط اضطراری همراه با محل کلاس‌های هر طبقه، راه‌پله‌ها، راهروها و مکان‌هایی مانند آزمایشگاه، کتابخانه و… کاملا مشخص شوند. این نقشه‌ها باید برای همه ساده و قابل فهم باشند. نقشه ساختمان مدرسه باید درهر یک از کلاس‌ها، در محل‌های قابل دید نصب شود؛ بهتر است علاوه بر نقشه هر طبقه، نقشه کل مدرسه نیز تهیه و در طبقه همکف نصب شود.
در این نقشه همچنین مکان‌های مورد استفاده برای شرایط بحران نظیر محل ثبت‌نام پناهجویان، محل نگهداری از افراد آسیب‌پذیر یا آسیب‌دیده، محل نصب چادرهای اسکان اضطراری، انبار اقلام امدادی و… نیز باید نمایش داده شوند. همچنین شورای ایمنی باید نسبت به تهیه و استقرار اتاقک‌های حاوی اقلام اضطراری و تجهیزات امدادی که در زمان زلزله برای اطفای حریق، عملیات امداد و نجات، کمک‌های اولیه، اسکان اضطراری و تامین مایحتاج اولیه پناهجویان مورد نیاز است، اقدام کند و فهرست اقلامی که باید در این اتاقک‌ها نگهداری شوند را تهیه کند. این در حالی است که مشاهدات میدانی از مدارس نشان می‌دهد در اغلب موارد این دستورالعمل‌ها چندان جدی گرفته نشده و اجرایی نشده است.
مکث
روایت آموزش وپرورش از برگزاری مانورهای زلزله
اردشیر دهقانی، معاون فعالیتهای دانش‌آموزی سازمان دانش‌آموزی، بحث‌های مطرح‌شده درخصوص نمایشی‌بودن این مانورها را نادرست دانست و به همشهری گفت: پس از زلزله سرپل‌ذهاب و مناطق اطراف آن در سال ۱۳۹۶ پژوهش کاملی در آن مناطق انجام دادیم که نشان داد کمترین کشته‌شدگان و مصدومان را جامعه دانش‌آموزی آن مناطق داشته است که این نشان‌دهنده تأثیر آموزش در مواجهه با حوادث طبیعی است. او افزود: آموزش و پرورش در کنار ۸ وزارتخانه و دستگاه دیگر وظیفه اطلاع‌رسانی و آموزش در این‌باره را دارد که به اندازه توان خود نقشش را ایفا می‌کند و نمی‌توان معلمان را در این‌باره مقصر جلوه داد؛ چرا‌که همه آنها هم آموزش درستی در این‌باره ندیده‌اند، بهتر است به جای متهم‌کردن آنها یک عزم عمومی در کشور برای آموزش همگانی در این حوزه شکل بگیرد. این دفاع دهقانی از آموزش تمام‌عیار مواجهه با حوادث طبیعی در مدارس در حالی است که او بلافاصله گفت: البته هم‌اکنون فقط در ۴۵هزار مدرسه از مجموعه ۱۳۰هزار مدرسه در کل کشور این آموزش‌ها ارائه می‌شود. جزوه ۱۰صفحه‌ای آمادگی در برابر این سوانح در اختیار دانش‌آموزان قرار گرفته که تلاش داریم تا افق ۱۴۰۴ به ۸۰ هزار مدرسه برسد. دهقانی با بیان اینکه فقط ۱.۵میلیون دانش‌آموز از آموزش امدادونجات، نحوه پناه‌گیری اصولی و کمک‌های اولیه بهره می‌برند، افزود: برای اینکه عمق بیشتری به این آموزش‌ها بدهیم و دربرگیری آن را گسترده‌تر کنیم، نیاز به بودجه و اعتبار بیشتری هست. اما به هر حال مانور زلزله یک نیاز ضروری انکارناپذیر است که تا اینجای کار هم توانسته در زمان بروز اتفاق واقعی موفق عمل کند.
فهیمه طباطبایی/ خبرنگارهمشهری
