تحلیلی بر ناسازگاری دانش آموزان در دوره ابتدایی

وسیله‏ای برای کاهش انگیزش در نزد برخی از دانش‏آموزان-که خود را با محتوا نزدیک‏ احساس نمی‏کنند-می‏گردد:کودکان در دورهء ابتدایی دوست دارند که موضوعی را بشنوند، بخوانند و بنویسند که به آنها مربوط می‏شود.اگر دانش‏آموزای در درسی موفق نمی‏شود باید عدم تمایل او برای آن درس مطالعه شود.

به عنوان مثال در”درس‏”تربیت بدنی-که عنوتان نامربوط ورزش به آن اطلاق می‏شود -بیان برخی نرمهای ورزشی(دو سرعت،درازنشست…)می‏تواند با ویژگی جسمانی برخی‏ از دانش‏آموزان سازگار نباشد.کنارگذاری این دانش‏آموزان در”زنگ ورزش‏”روشی‏ نادرست است.لازم است که در راستای ویژگیهای جسمانی آنها،مهارتهای حرکتی لازم در آنها پرورش داده شود.

ج-زمانبندی تحصیلات در دورهء ابتدایی-تعطیلات تابستانی طولانی،کلاسهای‏ نیمه وقت و مدارس چند نوبتی،مانع پرورش قابلیتهای دانش‏آموزان می‏گردد.زیرا که فهم‏ مطالب درسی،نیاز به زمان و تداوم فعّالیتهای یادگیری دارد.تماس مداوم و طولانی با مدرسه،زمینهء مساعدی برای پیشرفت فعّالیتهای درسی دانش‏آموزان ایجاد می‏کند.

۲-سطح رفتاری-در این سطح نحوهء ارتباط اولیای مدارس با دانش‏آموزان‏ مورد توجه است.این بیان‏”پستالوزی‏”قابل تعمّق است که‏”در روابط بین مربیان و دانش‏آموز،خصوصا در انظباط تحصیلی،باید عشق حاکم باشد”( Piaton; 1982:62 ). وجود جو عاطفی مطلوب و نشاطانگیز در هموار کردن جریان تحصیلی برای دانش‏آموز نه تنها مفید بلکه الزامی است.متأسفانه برخوردهای تربیتی همیشه برپایه یک رابطه عاطفی‏ مطلوب قرار ندارند.به چند مورد۱۱که در مدارس اتفاق افتاده است اشاره می‏کنیم.این‏ مثالهای واقعی نشان می‏دهند که تا چه حد زندگی تحصیلی یک کودک،از طریق برخورد نامطلوب مربی می‏تواند با مشکل مواجه گردد.

مورد اول-(د)دانش‏آموز دختر کلاس پنجم ابتدایی در یکی از مدارس تهران است. میانگین نمرات چهار سال قبل او بالای ۱۹ است.معلم امسال او نسبت به سرما حساسیت دارد و ضمنا”بوی بد بچه‏ها”نیز او را اذیت می‏کند.

بدین جهت اصرار دارد که همیشه پنجره‏های کلاس باز باشند.یکروز(د)تکالیف شب‏ خود را فراموش می‏کند انجام دهد.فردا،معلم دفتر مشق او را گرفته و به سوی در کلاس‏ پرتاب می‏کند و می‏گوید:”دفعه دیگر خودت را از پنجره به بیرون پرتاب می‏کنم‏”۱۲. به دنبال این اتفاق،یکباره نمرات درسی(د)سیر نزولی پیدا می‏کند و حتی به نمره تک هم‏ می‏رسد.(د)در هر برخورد با معلم دچار واکنشهای عاطفی ناراحت‏کننده شده،حتی به‏ حالت تهوع می‏افتد.از معلم به شدت می‏ترسد:”اگر او مرا از پنجره به بیرون پرتاب کند…” در تماس با منطقهء مربوطه،بدون هیچگونه شناختی از(د)مسأله تشخیص داده می‏شود!:(د) “حتما ناراحتی و مسایل خانوادگی دارد”…

پس از اینکه(د)مدرسه خود را تغییر داده و به مدرسه دیگر می‏رود،پس از چند ماه‏ برای شرکت در امتحانات کودکان تیزهوش معرفی می‏شود.معدل امتحان نهایی او بالای ۱۹ می‏گردد.

مورد دوم-(پ)در سال ۱۳۶۹ در کلاس چهارم ابتدایی در یک دبستان پسرانه در تهران درس می‏خواند.او پدر ندارد.با مادر و شرایط اقتصادی دشواری زندگی می‏کند. او تک فرزند است.در مدرسه به عنوان دانش‏آموز ناسازگار قلمداد می‏شود.حادثه مهم‏ اینست که یکبار به دانش‏آموز دیگری تنه می‏زند و او به زمین می‏افتد.از نظر مدیر مدرسه‏ عمل او عمدی است؛ولی از نظر(پ)غیر عمدی بوده است.و این آغازی است برای اینکه‏ (پ)بگوید که‏”اسم او در مدرسه بد رفته است‏”.زمانیکه یکی از دانشجویان روانشناسی‏ برای انجام تحقیقی در مورد دانش‏آموزان ناسازگار به این مدرسه می‏آید،(پ)به او معرفی‏ می‏شود:بررسی(پ)توسط این دانشجو که در دانشگاه انجام می‏گیرد،نشان می‏دهد که(پ) از بهرهء هوشی نسبتا بالایی برخوردار است و کاری که او در مدرسه انجام می‏دهد صرفا “دفاع از خود”می‏باشد.قابل توجه است که با اینکه(پ)غالبا”پشت در دفتر”می‏ایستاده‏ ولی درسهای خود را با نمرات بالایی گذارنده است‏۱۳.

مورد سوم-معلّمی در کلاس چهارم ابتدایی یکی از دانش‏آموزان‏”ساعی‏”را برای‏ حل مسأله حساب به پای تابلو می‏آورد.محمد رضا،پس از شروعی سریع به تدریج از سرعت خود در حل مسأله کاسته و به فکر فرو می‏رود معلم‏”برای اینکه تنوّعی در کلاس‏ ایجاد کند و فضای بهت و حیرتی را که بر کلاس مستولی شده بود”تغییر دهد،”بدون اراده‏” به محمد رضا می‏گوید:چرا مثل‏”…در گل‏”مانده‏ای؟اینقدر وقت کلاس را نگیر.ناگهان‏ دانش‏آموز بغضش می‏ترکد و گچ را محکم به تخته می‏کوبد و از کلاس بیرون می‏رود. محمد رضا از مدرسه فرار می‏کند.اصرار اولیای مدارس و والدین کارساز نبود:محمد رضا از سنین پایین حرفهء شاگرد مکانیکی را”انتخاب‏”می‏کند.

مورد چهارم-حسین دهساله،دانش‏آموز کلاس سوم،در یکی از دبستانهای اطراف‏ تهران تحصیل می‏کرد.اکثرا صبحها،حسین با تأخیر به کلاس می‏آمد.توبیخ و تنبیه در این‏ راه کارساز نبود.یکروز ناظم مدرسه در حضور بچه‏ها،با صدای بلند او را مخاطب قرار داده‏ و با تهدید یادآور شد که در صورت تکرار از مدرسه اخراج خواهد شد.پس از آنروز حسین‏ دیگر به مدرسه نیامد.حسین چوپان شد.و علت تأخیر روزانه حسین،دوری خانه او از مدرسه با فاصله بیش از چندین کیلومتر بود.

مورد پنجم-یکی از معلّمین ابتدایی در تهران نقل می‏کند:زهره از شاگردان کلاس‏ چهارم بود.او کمی لاغر و دارای قدی بلند و همیشه در انتهای کلاس می‏نشست.سر و وضعش مناسب نبود و از نظر درسی هم احتیاج به مراقبت و کمک داشت.در دیکته بسیار ضعیف بود.مشکلات درسی او روز بروز زیادتر می‏شد.

”

به علت انبوه درسها و مشکلات دیگر،این دانش‏آموز از کنترل من خارج شد.”و در دی‏ماه ۶۹ بود که چند روزی از مدرسه غیبت کرد و غیبت به هفته‏ها رسید.مدتها پس از ترک تحصیل زهره،مشخص شد که او پس از مدرسه در خانه همسایه‏ها بچه‏داری می‏کرده‏ است و از این راه،کمک هزینه برای خانواده تحصیل می‏کرده است.از نظر معلم اگر مدرسه‏ از موقعیّت خانوادگی او اطلاع داشت شاید از ترک تحصیل او جلوگیری می‏شد.

مورد ششم-محمد حسن دانش‏آموز کلاس پنجم در یکی از مدارس تهران بود. محمد حسن رشد بدنی خوبی داشت و سنش نیز بالاتر از ۱۲ سال بود.بنظر می‏رسید که بلوغ‏ زودرس را طی می‏کند.به صحبتهای معلم بی‏اعتنا بود.اخراج از کلاس،معرفی به ناظم و احضار والدین او را تغییر نداد.تا اینکه معلم‏”وارد معرکه می‏شود”و او را تنبیه کرده،با توهین از کلاس بیرون می‏کند.”محمد حسن کم‏کم به توهین عادت کرده و با معلم هردو به‏ این مطلب خو می‏گیرند…”محمد حسن از تنبیه و توبیخ به ستوه می‏آید و بالاخره ترک‏ تحصیل می‏کند.آری این مثالهای واقعی نشان می‏دهد که تا چه حد زندگی تحصیلی یک‏ کودک از طریق برخورد نامطلوب و ناصواب مربیان و معلمان و مسئولان آموزش و پرورش‏ با مشکل مواجه می‏شود و موجد ناسازگاری وی می‏گردد.

نتیجه گیری:

در پایان می‏توانیم بگوییم که ناسازگاری دانش‏آموز مفهوم پیچیده‏ای است و می‏تواند ریشه‏های فردی،اجتماعی،فرهنگی،خانوادگی و مدرسه‏ای داشته باشد.در طول این مقاله‏ سعی کردیم که این ریشه‏ها را بررسی نماییم.در این میان تأکید داشتیم که توجه به انواع‏ ناسازگاریهای دانش‏آموزان و تشخیص آنها از یکدیگر اهمیّت خاصی در آینده تحصیلی و اجتماعی کودک دارد.خصوصا باید دقت کرد که ناسازگاری‏”طبیعی‏”دانش‏آموزان غیر قابل تغییر در نظر گرفته نشود،زیرا همانطوریکه اشاره شد مدرسه به دلیل ویژگیهای خاص‏ خود محیطی جدید برای کودک است و از این جهت ورود کودک در آن غالبا با مشکلاتی‏ برای او همراه است که وضع آنها نیاز به آگاهی و دقت اولیای مدارس دارد.اگر برای‏ دانش‏آموزان ناسازگاری که نمی‏توانند خود را با فعّالیتهای کلاسی و اجتماعی مدرسه تطبیق‏ بدهند،تشکیل کلاسهای خاصّ انتقالی لازم است،در مورد دانش‏آموزانی که ناسازگاری‏ آنها”طبیعی‏”است این‏چنین کاری درست نیست.تنها کافی است که به تمایلات و آماده سازی آنها برای آشنایی با محیط مدرسه توجه شود.همچنین اشاره شد که‏ آموزش و پرورش ابتدایی نیز با برنامه‏های تحصیلی خود و گاهی با رفتارهای نامناسب‏ اولیای مدرسه با دانش‏آموزان،می‏تواند مانعی در راه پیشرفت تحصیلی دانش‏آموز باشد. منظور این نیست که تلاش برای رفع موارد فوق،آموزش و پرورش ابتدایی را بدون مشکل‏ خواهد ساخت.نظام آموزشی بدون مسألهء قابل تصور نیست.مسألهء اساسی،شناخت مسائلی

که دائما بوجود می‏آیند و تلاش برای برطرف کردن آنها می‏باشد.

این گفته‏”اسکار اشپیل‏”با وجود گذشت بیش از چهل سال از اظهار آن هنوز اعتبار خود را حفظ کرده است(و شاید هم همیشه حفظ خواهد کرد):”هنوز فرمول تعلیم و تربیت‏ پیدا نشده است‏”( Spiel.0:1954:28 ).موقعیّتهای تربیتی پیچیده هستند و نیازمند سرمایه‏گذاری و توجه عمیق به تحقیقات می‏باشند.نقش محقّقین علوم تربیتی در بررسی این‏ موقعیّتها شناخته شده است.اما برای اینکه تحقیقات با میدان تحقیق ارتباط تنگاتنگ داشته‏ باشد،لازم است که سازماندهی فعّالیتهای تحصیلی نیز متحول شده و مدارس به عنوان یک‏ میدان تربیتی-تحقیقی درآیند.در اینصورت مربیان نیز به مربیان محقق تبدیل خواهند شد. در این راستا است که می‏توان تصور نمود که سازماندهی کلاسی از طریق عمل مشترک معلم‏ -دانش‏آموزان انجام گرفته و این مجموعه به عنوان عناصر دخیل در برنامه‏ریزی فعّالیتهای‏ مدرسه‏ای نقش واقعی خود را ایفا نمایند.

در پایان می‏توان توصیه‏های زیر را در ارتباط با مسألهء ناسازگاری دانش‏آموزان در دورهء ابتدایی ارائه نمود:

۱-آشنا کردن مربیان دورهء ابتدایی با مفاهیم و ابعاد مختلف ناسازگاری‏ دانش‏آموزان.این کار می‏تواند از طریق دوره‏های آموزشی کوتاه‏مدت عملی گردد.نتیجتا مربیان خواهند توانست برخورد صحیحی با دانش‏آموزانی که زندگی تحصیلی آنها با دشواریهایی مواجه است اتخاذ نمایند.

۲-ایجاد مراکز و کانونهای تربیتی برای تشخیص علمی ابعاد مختلف ناسازگاریهای‏ تحصیلی دانش‏آموزان.این مراکز می‏توانند ابتدا در مناطق آموزشی تشکیل شوند و خدمات‏ مددکاری اجتماعی و مشاوره‏ای ارائه نمایند.

۳-انجام تحقیقاتی در زمینهء شناسایی ناسازگاریهای‏”طبیعی‏”دانش‏آموزان در دورهء ابتدایی.

۴-اطلاعات حاصل از این مراکز و تحقیقات انجام یافته سبب خواهند شد که‏ “تشخیص‏”عجولانه مسئولان مدارس تعدیل گردد.

۵-نزدیکی هرچه بیشتر خانه و مدرسه می‏تواند در شناسایی عوامل مختلف‏ تأثیرگذار بر زندگی تحصیلی دانش‏آموزان مؤثّر باشد.واضح است که نمی‏توان الگوی‏ معینی را برای این کار برای تمام کشور ارائه نمود.نهادهای مسئول این کار(مثلا انجمن اولیاء و مربیان)باید با اطلاع از ویژگیهای محیطی دانش‏آموزان سازماندهی شوند.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

زیرنویسها:

۱-و از این دید است که عبارت‏”کانگیوم‏”:”حالت مرضی( Patalogique )-به دلیل اینکه بیانگر یک‏ رابطهء ناهنجاری بودن زندگی است بدون ابهام می‏توان طبیعی قلمداد گردد”قابل درک است.

(مراجعه شود به Georges canguilbem:155 )

۲-این قبیل کلاسها تحت عناوین مختلف در برخی از سیستمهای آموزشی وجود دارند:کلاس انتظار ( Classe d’attente )در کانادا کلاس سازگاری( Classe d’adaptation )در فرانسه و کلاس تکمیلی‏ ( Maturity classe )در انگلستان.

۳-مطالعاتی که در این زمینه در برخی از کشورها صورت گرفته نشان می‏دهند که سطح هوشی متوسط کودک با افزایش جمعیت خانواده کاهش پیدا می‏کند./( CAGI-AR:23 )

۴-مراجعه شود به موارد ۳،۴،۵،۶./(ص ص ۳۰ و ۳۱)

۵-کودکی که از مدرسه می‏هراسد،ممکن است بخواهد به مدرسه برود ولی درمی یابد که نمی‏تواند.او از یک مسألهء عاطفی رنج می‏برد که از اضطراب شدید ناشی از ترک خانه ریشه می‏گیرد.او بدین علت نمی‏تواند به‏ مدرسه رود که می‏ترسد خانه را پشت سر بگذارد.درواقع اصطلاح هراس از مدرسه از آنجا که خود ناشی از مسألهء

دیگری است که منشأ آن وابستگی میان یکی از والدین و کودک و کشمکشهای ناشی از آن است اصطلاح‏ گمراه‏کننده‏ای است(کان و دیگران:۱۳۶۷ ص ۲۹).

۶-تمایز این دو مفهوم به‏”نیوکومب‏”برمی‏گردد:او سازگاری یک فرد در یک گروه را به ساختار میدان‏ اجتماعی که توسط مجموعه گروههای ارجاعی و تعلّقی تشکیل می‏گردد نسبت می‏دهد.در این میدان،نقش‏ گروههای ارجاعی اساسی است:گروه تعلّقی گروهی خواهد بود که خود به آن ارجاع می‏دهد حال به آن تعلّق داشته باشد یا نداشته باشد(مثلا یک گروه بازی در کوچه…)از نظر”نیوکومب‏”افکار فرد در سطح گسترده‏ای تابع گروههای‏ ارجاعی است:”وابستگی کمتر در گروه تعلّقی با گرایش و تعلّق به ارزشهای گروه ارجاعی همراه است‏”.

( Newcomb.al,1958 )

۷-مثلا چگونگی برنامه‏ریزی درسی معمول در آموزش و پرورش ابتدایی خود منبع بروز مشکلات تحصیلی‏ برای دانش‏آموز می‏باشد:سازماندهی فعالیّتهای کلاس-خصوصا در سال اول ابتدایی-کودک را خالی از هرگونه‏ شناخت فرض می‏کند.در صورتیکه کودکی که وارد مدرسه می‏شود می‏تواند منبع شناختی مناسبی برای برنامه‏ریزی‏ فعالیتهای کلاس باشد.در اینجا فرصت توضیح این مورد وجود ندارد فقط اشاره کنیم که این نظریه به نوعی کل فرایند برنامه‏ریزی درسی متداول را متغیّر می‏سازد.

۸-“مراحلی که فرد در آنها،متحمّل آشفتگیهای عاطفی می‏گردد عبارتند از:از شیر گرفتن،یادگیری آداب‏ تخلیه،ورود به مدرسه،تغییر در مدرسه،امتحانات ورودی(دانشگاهها)بلوغ،فراغ از تحصیل،عهده‏دار شدن شغل‏ یا تغییر شغل،تغییر محل اقامت،ازدواج،زایمان،یائسگی،بازنشستگی…مراحلی که طی آن لازم است افراد خود را با تغییر وضع یا تغییر روابط نسبت به دیگران هماهنگ سازند”(کان و دیگران:۱۳۶۷:۴۸)

۹-صفاتی چون تنبل،شلوغ،بی‏دقت،بی‏عرضه…و مقایسه کودک با کودک همسایه یا خانواده.اثرات‏ مخربی بر روحیه دانش‏آموز گذاشته و سازگاری او را با مدرسه مشکلتر می‏سازد.

۱۰-البته در مواردی سازگاری نوع اول می‏تواند وجود داشته باشد بدون اینکه سازگاری اجتماعی صورت‏ گیرد:مثلا دانش‏آموزان باهوش بهر بالا،کودکانی که ضعف بدنی دارند،دانش‏آموز تک فرزند یا دانش‏آموزی که‏ از نظر سنی با دیگر فرزندان خانواده فاصله زیادی دارد…می‏توانند سازگاری نوع اول را بخوبی انجام دهند،بدون‏ اینکه سازگاری اجتماعی مطلوبی داشته باشند.

۱۱-موارد اول و دوم به وسیلهء نگارنده مشاهده شده است.بقیه موارد از طریق معلمین ابتدایی مطرح‏ گردیده و توسط محمد آقایی دانشجوی علوم تربیتی گردآوری شده است.لازم به تذکر است که ما به هیچ‏وجه این‏ برخوردها را به عنوان تنها عامل برهم‏زنندهء زندگی مدرسه‏ای این دانش‏آموزان مطرح نمی‏کنیم،عوامل دیگر نیز می‏توانند در این ناسازگاری دخیل باشند؛اما آیا این مدرسه نیست که می‏باید موانع سازگاری تحصیلی دانش‏آموزان‏ را از میان بردارد؟

۱۲-عبارت بین گیومه بیانگر گفتارهای مربیان می‏باشد که نقل قول می‏شوند.

۱۳-آیا(پ)با تصویر پدر غایب همانندسازی نکرده و اقتدار پدری را در روابط خود با همسالان عملی‏ نمی‏سازد؟

منابع:

(به تصویر صفحه مراجعه شود) ۱۸-کان-نوستن،کارول:بیزاری از مدرسه(ترجمه حسن سلطانی‏فر)،مشهد آستان قدس رضوی،۱۳۶۷.

۱۹-یمنی محمد:”تحلیل مسائل آموزش و پرورش ابتدایی ایران‏”:سمپوزیوم جایگاه تربیت در آموزش و پرورش ابتدایی،تهران، حسینیه ارشاد،۱۲؟۱۳ آبان ۱۳۶۹.

پایان مقاله