جامعه‌شناسان معتقدند در مطالعات مربوط به جامعه و نهاد خانواده در ایران گسستگی زیادی دیده می شود
« تفاوت‌های فرهنگی و قومیتی»، « تنوع دینی و مذهبی»، «پتانسیل‌های جمعیتی و طبقات اجتماعی و جامعه‌شناختی»، «تعدد تفکرات سیاسی و جناحی» و… اگرچه شکل‌دهنده تضادها و نماد رنگارنگ بودن جامعه ایران از نظر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و اقتصادی محسوب می‌شوند ولی همزمان ظرفیت چندین صدایی و نه تک‌صدایی بودن را در جامعه ایران شکل داده‌اند؛ جامعه‌ای که البته با همه این تنوع‌ها و حتی تضادها که گاهی هم شدت پیدا می‌کند، پیشینه تاریخی‌اش نشان می‌دهد که جامعه‌ای پیوسته و هسته‌ای است؛ به‌خصوص در موضوعاتی خاص و مشخص همچون منافع ملی و سرزمینی. در شرایط کنونی که کشور ما با فشارهای بین‌المللی و تحریم‌های آمریکا روبه‌رو شده است، به اعتقاد کارشناسان، مهم‌ترین موضوعی که می‌تواند عبور از شرایط را تسهیل کند پیوستگی و همبستگی اجتماعی با احترام به تضادهای داخلی است؛ نکته‌ای که شاید با شکل‌گیری بسترهای اجتماعی برای گفت‌وگوهای مردم با مردم، مردم با نخبگان، مردم با مسئولان و در نهایت نخبگان با مسئولان راحت‌تر و آرام‌تر فراهم شود. انجمن جامعه‌شناسی ایران همزمان با شرایط کنونی کشور و فشارهای بین‌المللی تمرکز اصلی «چهارمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران» را روی محور«همبستگی اجتماعی و تضادها» مشخص کرده است. همایشی دوروزه که نخستین روز آن دیروز و با حضور جمعی از جامعه‌شناسان و پژوهشگران اجتماعی ایران در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
توجه به توسعه همبستگی اجتماعی
سیدحسین سراج‌زاده، رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران گفت: چهارمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره ایران محفلی برای گفت‌وگوی اندیشمندان علوم اجتماعی درخصوص مسائل ویژه جامعه با تأکید بر نظریه‌پردازی اجتماعی است.
او افزود: این ایده ضروری و مهمی است و تا زمانی که علوم اجتماعی ایران نتواند به مرحله‌ای برسد که با اعتمادبه‌نفس و تمرکز بر مسائل محلی به ارائه نظریه برای فهم مسائل جامعه ایران برسد، علوم اجتماعی ایران بالغ نخواهد بود.
سراج‌زاده با اشاره به اینکه موضوع اصلی این همایش توسعه همبستگی اجتماعی و توجه به تضاد است، گفت: امروز همه جوامع تلاش دارند تا در فرایند توسعه‌یافتگی حضور داشته باشند و مسئله جدی جامعه ایران نیز همواره توسعه بوده است. همبستگی و تضاد ۲ مفهوم اصلی و ۲سنت مهم نظری در جامعه‌شناسی هستند اما جامعه ایران به‌رغم همه مسائل و مشکلات ریز و درشتی که دارد مسئله اصلی‌اش این است که همبستگی اجتماعی را به‌خوبی نتوانسته تفهیم کند.
به‌گفته وی، همبستگی اجتماعی برای دوام و قوام هر جامعه‌ای ضروری است اما گاهی اوقات مدل‌هایی از همبستگی می‌تواند مشکل‌آفرین باشد و نوعی ایستایی در جامعه ایجاد کند. باید مشخص شود همبستگی اجتماعی در شرایط جدید با چه مدل‌هایی از همبستگی قابل تحقق است و به ضد خودش تبدیل می‌شود. رئیس انجمن جامعه‌شناسی با اشاره به اینکه تضادهای اجتماعی یک واقعیت و بخشی از ماهیت جامعه است، گفت: جامعه بدون تضاد جامعه‌ای ناممکن است، تضادها می‌توانند منشأ پویایی در جامعه شوند و خلق پتانسیل جدید در جامعه برای تطابق با شرایط جدید به‌وجود می‌آیند اما این امر چطور باید در جامعه مدیریت شوند که منجر به تنش، خشونت، تولید نفرت و ایجاد گسست اجتماعی نشوند.
جامعه‌شناسی خانواده مهجور مانده
تقی آزاد ارمکی، استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران گفت: در ایران به این دلیل که پدیده‌ای را به خوبی نمی‌شناسیم از آن پدیده یک تعبیر بروکراتیک ارائه می‌دهیم. او در ادامه به اقدامات انجمن‌های علمی دانشگاه‌های محلی برای ارائه ایده به جامعه و افراد اشاره کرد و گفت: این انجمن ها هم اکنون تعهدی در قبال تحویل‌گرفتن گزارش‌های پژوهشی و رساله‌های علمی ندارند.
وی ادامه داد: این انجمن‌ها از ارائه‌ها ایده‌ها منفعت می‌برند، دانش را تقویت کرده و آنچه دارند را مورد بازبینی قرار می‌دهند.
وی با انتقاد از این که ما در کشورمان در مطالعات مربوط به خانواده دچار گسستگی زیادی هستیم گفت: این حوزه قابل دسترسی و داوری برای همه افراد است و این مسئله حوزه مطالعات خانواده را دچار آشوب کرده است. به نظر می‌آید چون میل به تشکیل خانواده و زندگی در آن بین اکثر افراد وجود دارد، می‌توان در هر سطحی درباره آن اظهار نظر کرد؛ به همین دلیل این نهاد مهم اجتماعی به سادگی دستمایه بحث و بررسی قرار گرفته است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: زمانی که از نهاد خانواده به عنوان نهادی تاریخی نام می‌بریم، جامعه‌شناسان ایرانی باید به جای بحث در مفهوم مدرنیته، دموکراسی و… به سراغ عنصر تاریخی خانواده که با هویت ایرانی گره خورده بروند تا سازه‌های نظری برای تولد جامعه‌شناسی ایرانی در کشورمان شکل بگیرد.
وی ادامه داد: جامعه‌شناسی ایران چاره‌ای ندارد جز این که به آنچه که ساحت تاریخی دارد، بپردازد؛ باید فرآیند ظهور و بروز استبداد در جامعه ایرانی بررسی شود. جامعه ایرانی مبتنی بر دین، دولت و خانواده است و امروز مسائل مرتبط با خانواده ایرانی بیش از آنکه در دین، فرهنگ، اقتصاد و… بروز پیدا کند در خانواده نمایان می‌شود.
ارمکی ادامه داد: اگر تامل جامعه‌شناسان بدون سوگیری باشد امکان برپایی چیزی به نام دستگاه‌های نظری جامعه‌شناسی فراهم شده و تبدیل به جامعه‌شناسی ایرانی می‌شود. این جامعه‌شناس ادامه داد: در مطالعات مربوط به خانواده در ایران بیشتر به مسئله آسیب‌شناسی خانواده پرداخته شده به همین دلیل نتوانسته‌ایم نظریه‌ای در خصوص جامعه‌شناسی خانواده داشته باشیم.
اهمیت شکل‌گیری جامعه‌شناسی ملی
محمد جواد زاهدی، جامعه شناس و دبیر علمی همایش با اشاره به اینکه جامعه‌شناسی‌های ملی در همه جای جهان با مفاهیم و نظریه‌های برآمده از محیط‌های اجتماعی خاص شناخته می‌شوند، گفت:« هستی اجتماعی در این محیط‌ها ضمن دارا بودن برخی ویژگی‌های مشترک عام، از طریق ویژگی‌های اختصاصی دیگری نظیر خصوصیت‌های فرهنگی، بوم شناختی، تاریخی، سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی بازشناخته شده و از یکدیگر متمایز می‌گردند. این تمایز جوامع از منظر درک جامعهشناسانه بیش از هر چیز با تعریف مفاهیم، به‌نحوی که بتوانند هم ویژگی‌های عام و هم ویژگی‌های خاص مرتبط با هر جامعه معین را در خود انعکاس دهند، و نیز با نظریه‌هایی که بر پایه مفاهیم سازگار شده با وضعیت‌های اجتماعی معین ساخته شده‌اند، تعریف می‌شوند. کارکرد اصلی این نظریه‌ها آن است که جهان زندگی اجتماعی در هر جامعه‌ای را به مدد گزارش‌هایی توصیف و تبیین می‌کند که ضمن قرار داشتن در ورای آنچه به ظاهر می‌توان دید یا احصا کرد، هستی اجتماعی در آن جامعه را به‌صورتی جامعه شناسانه بازنمایی می‌کند. چنین تبیینهایی از واقعیت‌های زندگی اجتماعی، نظریه جامعه شناختی درباره هر جامعه معینی را می‌سازند.»
او در ادامه گفت:« بنابراین نظریه‌های اجتماعی و جامعه شناختی درباره هر جامعه معینی را صرفا نمی‌توان مجموعه گزاره‌های مرتبط و همبسته‌ای تلقی کرد که دریافت‌های ما از جهان تجربی را به شیوه‌ای نظام‌مند سازمان می‌دهد؛ بلکه نظریه اجتماعی بازگوی تبیینی از وضعیت خاص هستی اجتماعی در هر جامعه معینی است که به مدد مفاهیمی که برآمده از زندگی تاریخی و اجتماعی جوامع‌اند و در فرایند زندگی روزمره و فعالیتهای علمی موجود در جامعه برساخته شده و صیقل خورده‌اند، صورت‌بندی شده است. گویا فضای فکری، نهادی ، نقادی و اندیشه‌ورزی نهادی شده در هر جامعه‌ای در شکل‌گیری یک چنین گزارش‌هایی از وضعیت زندگی اجتماعی در جوامع، بسیار مهم و تعیین کننده‌اند اما گسترش دامنه پژوهش‌های تجربی در عرصه‌های متفاوت زندگی اجتماعی و استعدادهای پرورش یافته صاحب‌نظران خبره و کارآزموده در زمینه اندیشه ورزی درباره مسائل جامعه نیز درصورت‌بندی نظریه‌ها بسیار مؤثر است.»
زاهدی گفت: «سلسله همایش‌های دوره‌ای کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران و ازجمله همایش چهارم که به موضوع انسجام و همبستگی اجتماعی اختصاص یافته، تمهیدی دانشگاهی و انجمنی برای برجسته‌سازی و نیروبخشی به فضای نهادی لازم برای مفهوم پردازی‌های مناسبی است که برای تعریف و توصیف واقعیت‌های اجتماعی در ایران مورد نیاز است و هدف از آن، تقویت و ترغیب فرایند نظریه‌پردازی برای شکل‌گیری جامعه‌شناسی ملی در کشور است. امید است که این همایش نیز نظیر همایش‌های قبلی بتواند دست‌کم بستر مناسبی را برای تبادل نتایج و دستاورد‌های فعالیت مفهوم‌‌سازی و نظریه پردازی انجام شده در کشور و تجربه‌های صورت گرفته از سوی صاحب‌نظران اجتماعی و جامعه‌شناسان ایرانی در این زمینه‌ها فراهم سازد. به سخن دیگر این همایش، کوششی است به‌منظور ارزیابی فعالیتهای صورت گرفته از سوی جامعه شناسان و اصحاب علوم اجتماعی در زمینه ساختن و پرداختن مفاهیم لازم برای توصیف زندگی اجتماعی در ایران و همچنین معرفی و فهم تبیینهایی از وقایع و واقعیت‌های اجتماعی این جامعه که با الگویی جامعهشناسانه بازنمایی شده باشند.»
امید اجتماعی و پویایی جامعه
محمدباقر تاج الدین، جامعه شناس معتقد است که امید اجتماعی (Hope Social)از جمله مهم‌ترین و زیر بنایی‌ترین پایه‌های شکل‌گیری پویایی اجتماعی در هر جامعه‌ای محسوب می‌شود و تحلیل جامعه شناختی موضوع امید اجتماعی و پرداختن نسبت آن با دین شادمانه ازجمله ضرورت‌هایی است که به‌ویژه برای جامعه دینی ایران، کاملا احساس می‌شود. او گفت:« موضوع امید اجتماعی و دین شادمانه (در برابر دین غمگنانه) آنچنان که باید در جامعه شناسی دین به آن پرداخته نشده است. امید اجتماعی در تعریفی موجز به‌معنای معرفت و آگاهی نسبت به جایگاه فرد در جامعه و تصویر فرد از خود و ارتباط عامل انسانی با کلیت نظام اجتماعی است.» این جامعه شناس همچنین ادامه داد: امید اجتماعی بیش از آنکه یک درک احساسی از وضعیت موجود باشد نوعی آگاهی و معرفت نسبت به جامعه و ارتباط متقابل فرد و نظام اجتماعی است. امید اجتماعی، بیشتر محصول دین و دینداری شادمانه بوده و هرگونه اقدام و تأکید بر دین و دینداری غمگنانه می‌تواند موجب سلب امید اجتماعی از جامعه شود.
نابرابری اجتماعی در طرح تحول سلامت
فاطمه غلامی، پژوهشگر اجتماعی در ادامه همایش و در یکی از پنل های تخصصی با موضوع نابرابری اجتماعی با ارائه نتایج حاصل از تحقیقات خود و زمینه احساس نابرابری طبقاتی در بین پرستاران در مقایسه با پزشکان با نگاهی به طرح تحول سلامت گفت: سلامت از اصلی‌ترین حقوق انسانهاست که همه افراد باید بدون تبعیض به آن دسترسی داشته باشند که رسیدن به این هدف طرح تحول سلامت و تأمین اهداف آن نیازمند منابع انسانی و فیزیکی و متخصصان ماهر از قبیل پزشک، پرستار و تجهیزات بیمارستانی است.
وی با اشاره به عملکرد پزشکان و پرستاران در بیمارستان‌ها گفت: نقش و عملکرد پزشکان و پرستاران در مراکز درمانی مهمتر از بقیه کارکنان است و رضایتمندی آنها نقش مهمی در بهبود و کارایی خدمات دارد.
غلامی ادامه داد: بسیاری از اعتصاب‌ها، نارضایتی‌های شخصی، ترک شغل و… نتیجه بی‌توجهی و نابرابری در روش‌های پرداخت حقوق و مزایاست.
غلامی با اشاره به آغاز طرح تحول سلامت در سال ۹۳ گفت:این طرح با هدف ایجاد عدالت در دسترسی به خدمات سلامت، ارتقای کیفیت خدمات و حفاظت مالی از مردم بود. اما این طرح چالش‌هایی را به همراه داشت که نارضایتی پرستاران یکی از این چالش‌هاست.
وی با اشاره به نارضایتی پرستاران از اجرایی‌شدن این طرح گفت: بعد از طرح تحول نظام سلامت، پرستاران معتقدند که دو قطبی بین پزشکان و پرستاران بیشتر شده و اختلاف دریافتی بین آنها نقش مهمی در احساس نابرابری بین این دو قشر داشته است.
غلامی تأکید کرد: به این دلیل که همبستگی بین پرستاران به دلیل ترس از دست‌دادن شغل کم است نمی‌توانند اعتراضات خود را سازماندهی کنند.
غلامی با اشاره به پژوهشی که در این خصوص داشته است، گفت: تعداد زیادی از پرستاران می‌گویند بعد از عملی شدن این طرح تعداد مراجعان به بیمارستان‌های دولتی زیاد و استرس پرستاران نیز افزایش داشته است. اگر چه این طرح توانسته باتوجه به کاهش هزینه ها رضایت بیماران را به دست بیاورد.
بی‌عدالتی آموزشی با خصوصی‌سازی
نسرین ظریف، جامعه‌شناس با بیان اینکه آموزش، شاخص مهمی در تعیین توسعه کشورهاست، گفت: عدالت آموزشی به معنای عدم وجود نابرابری آموزشی و ایجاد فرصت‌های برابر برای همه افراد است. این موضوع به معنای امکان برخورداری همه طبقات و گروه‌های اجتماعی از زیرساخت‌های موجود است. وی با بیان اینکه در تمام دنیا در استان‌های حاشیه‌ای و مناطق محروم زیرساخت‌هایی برای آموزش مناسب وجود ندارد، گفت: در سرشماری سال ۹۵ از ۵۵ میلیون نفر جمعیت بالای ۲۰سال کشورمان ۴۸ تا ۴۹درصد تحصیلات کمتر از سیکل داشتند که این رقم با احتساب جمعیت زیردیپلم به ۵۳تا۵۴ درصد می‌رسید.ظریف ادامه داد: جواب این سؤال که آیا در جامعه طبقاتی برقراری عدالت آموزشی ممکن است؟ منفی است. این موضوع را می‌توان در دهه‌های اخیر در افزایش مدارس پولی ، دانشگاه‌های غیرانتفاعی و… مشاهده کرد.
به گفته وی در دهه۹۰ شاهد تغییراتی در حوزه آموزش بودیم که نابرابری آموزش تبدیل به سیاست‌های تعدیل ساختاری و خصوصی‌سازی می‌شود که پیامدهای آن در جامعه افزایش شکاف طبقاتی و آموزشی بوده که نتایج این خصوصی‌سازی در تمام کشورهای جهان با هم منطبق است.
نابرابری اجتماعی و احساس جوانان
زهره امیدی‌پور، ازپژوهشگران اجتماعی حاضر در همایش درخصوص نابرابری اجتماعی درجوانان صحبت کرد. او گفت:« احساس نابرابری یکی از مشکلات اساسی جوانان در جامعه است. احساس ذهنی نابرابری یا نابرابری ادراک شده می‌تواند عرصه‌های اجتماعی و فرصت‌ها را برای جوانان تحت‌تأثیر قرار دهد. عوامل متعددی بر احساس و باور جوانان به نابرابر بودن شرایط در جامعه تأثیرگذار است؛ با توجه به اهمیت این بعد از نابرابری، محققان زیادی به پژوهش در این زمینه پرداخته‌اند؛ بنابر این واکاوی نتایج این تحقیقات و بررسی جامع آنها حائز اهمیت است.» او در ادامه به بررسی پژوهشی که از سوی او در زمینه ابعاد ذهنی نابرابری، صورت گرفته اشاره کرد و گفت:« براین اساس تعداد ۲۱مقاله در این زمینه انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت و نتایج پژوهش نشان می‌دهد که علل نابرابری اجتماعی را می‌توان در ۳ سطح اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قرار داد.»
مهدیه تقوی راد ـ خبرنگارهمشهری
