سیر تـحول تکنولوژی آموزشی در عرصه نظر و عمل در ایران
دکتر هاشم فردانش*
>چکیده
در یک قرن اخیر براساس تحولات بـه وقـوع پیـوسته در دیدگاههای معرفت‌شناسی، رویکردهای روانشناسی یادگیری و سایر علوم وابسته و مربوط به ارتباطات،سیستمها و تعلیم و تربیت،تعریف تکنولوژی آمـوزشی،دستخوش تحولات بنیادین شده است. این تعریف از«کاربرد وسایل و ابزار در آموزش»،به«طراحی،تولید،اجرا و ارزشیابی نظامهای آمـوزشی»و سرانجام به«نظریه و عمل طـراحی،تهیه(تولید)،استفاده(کاربرد)، مـدیریت و ارزشیابی فرآیندها و منابع یادگیری».تغییر یافته است.بررسی تاریخچهء این رشته از علوم کاربردی در غرب که زادگاه آن است،نشان از تعامل صاحبنظران این علم با شرایط و اقتضائات محیطی و نیازها و جهتگیریهای نظامهای تربیتی آنان دارد، درحالی‌که موقعیت ایـن رشته در کشور ما ایران به منزله یک رشتهء علمی کاملا وارداتی،همانند بسیاری از رشته‌های دیگر دانشگاهی متفاوت است.به همین سبب برای بررسی تاریخ این رشته در ایران می‌باید در زوایای رخدادها و وقایع مرتبط بـا تـعلیم و تربیت در پی نشانه‌های مربوط به جنبه‌ای یا جوانبی از مباحث،کاربردها و محتواهای مرتبط با این رشته جستجو کرد تا اثری از آن یافت.در این نوشته بنا بر اهمت و تأثیرگذاری رویداد بسیار مهم تأسیس دار الفنون بـررسی خـود را از این نقطهء عطف تاریخی شروع می‌کنیم و با پیگیری رویدادهای آموزشی و فرهنگی کشورمان به خصوص از اول قرن چهاردهم هجری شمسی(مطابق با اوائل قرن بیستم میلادی)، سیر تحول شناخت،موقعیت و کاربرد رشته تکنولوژی آمـوزشی را دنـبال می‌کنیم.این مطالعه به‌خصوص بر وقایع معطوف به زمان پیش از شکل‌گیری رشتهء تکنولوژی دریافت مقاله:۵/۸/۸۷ تصویب نهایی:۷/۱۰/۸۷
(*).دانشیار گروه تعلیم و تربیت دانشگاه تربیت مدرس
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۵۲)
آموزشی در حکم یک رشتهء تحصیلی دانشگاهی در سال ۱۳۷۲ و پس از این تـاریخ مـتمرکز خـواهد شد.بررسیها نشان می‌دهند که بـه دلیـل رخـدادهای بسیار مهم تاثیرگذاری،همچون نهضت مشروطه،جنگ جهانی اول،منازعات کشورهای استعماری در کشور ما برای کسب امتیازات،کودتای رضاخان،جنگ جهانی دوم، نهضمت ملی شدن نـفت و سـرانجام کـودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و تبعات مخرب و نامبارک آن کشور ما عملا پنـجاه سـال اول قرن بیستم میلادی که گسترهء ناب رشد و شکوفایی علوم در کشورهای غربی بوده را از دست داده است.این عقب‌ماندگی موجب عدم رشد بـسیاری از عـلوم در ایـران شده و تکنولوژی آموزشی به عنوان یک رشته تحصیلی دانشگاهی و در حـکم یک تخصص کاربردی در آموزش و پرورش و آموزش عالی کشورمان از آن جمله است.برداشتهای ناصواب از این رشته موجب پنهان ماندن ماهیت،فلسفه و محتوای آن بـرای بـسیاری از دسـت‌اندرکاران آموزش و پرورش و رشته حیاتی در تعلیم و تربیت جهانی محروم ساخته است.در بـخش پایـانی این نوشته به چشم‌انداز این رشته در آینده در پرتو بررسیهای انجام شده خواهیم پرداخت.امید است که چـنین بـررسیهایی گـرچه بسیار محدود و ناقص،بتوانند پرتوی فرا راه دانش‌پژوهان و علاقه‌مندان این رشته باشند.
>کلید واژه‌ها:
تاریخ تکنولوژی آموزشی؛تکنولوژی ابـزاری؛تکنولوژی نـظامها؛تکنولوژی فکورانه
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۵۳)
>مقدمه
قـرن هیجدهم و نوزدهم میلادی(اواسط قرن دوازدهم و قرن سیزدهم هـ-ش)،دوران شکوفایی و توسعهء علمی همه‌جانبهء مغرب‌زمین بـود.در ایـن دو قـرن اکتشافات و اختراعات علمی در زمینه‌های گوناگون و ظهور نظریه‌پردازانی مانند روسو،پستالوزی،هربارت و فروبل در حوزهء تعلیم و تربیت بـه وارد شـدن علوم طبیعی در برنامه درسی مدارس منجر شد که این امر سبب سریعتر شـدن رشـد عـلمی و اجتماعی کشورهای غربی گردید.در نیمهء دوم قرن نوزدهم آموزش و پرورش به مثابه یک علم اجتماعی جـای خـود را در میان سایر علوم باز کرد و در دورهء پیش از جنگ جهانی اول،امیدهای آموزشی تازه در سـه جـنبش جـداگانه اما مرتبط به هم به‌وقوع پیوست:جنبش مطالعهء کودک،جنبش بررسی مدرسه و رشد مطالعات تجربی در آموزش و پرورشـ(کانل۱،۱۳۶۸،ص ۲۴۳-۱۹۳).
از آنـجا که رشتهء تکنولوژی آموزشی مانند بسیاری دیگر از رشته‌های زیرمجموعهء علوم تربیتی از غـرب بـه ایـران وارد شده و مهد رشد و شکوفایی آن ابتدا مراکز علمی و دانشگاهی مغرب‌زمین بوده است،در این نوشته نخست بـه بـررسی سـیر تحول رشتهء تکنولوژی آموزشی در مغرب‌زمین می‌پردازیم و به دنبال آن مهمترین رخدادهای تربیتی مـرتبط بـا تکنولوژی آموزشی را پیش و پس از تأسیس این رشته در حکم یک رشته تحصیلی دانشگاهی،یعنی سال ۱۳۷۲ هـ-ش،در ایران بررسی خـواهیم کـرد.در پایان دلالتها و دستاوردهای این تحلیل تاریخی را برای آیندهء این رشته در ایران مـورد بـررسی قرار خواهیم داد.
>(الف)سیر تحول رشتهء تکنولوژی آموزشی در مغرب‌زمین
تـاریخچه پیـدایش و تـحول رشته تکنولوژی آموزشی در غرب را می‌توان به سـه دورهـ به شرح زیر تقسیم کرد:(فردانش،۱۳۸۷،ص ۴۴-۲۱)
۱.دورهء اول از ابتدای قرن بیستم میلادی(۱۲۷۹ هـ-ش)تا سال ۱۹۵۰ مـیلادی(۱۳۲۹ هــ- ش)؛
۲.دورهء دوم از اوائل دههء ۱۹۶۰ میلادی(سالهای ۱۳۳۰ هـ-ش)تا اواخـر دهـهء ۱۹۸۰ میلادی (سـالهای ۱۳۵۰ هـ-ش)؛
(۱). Connell
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۵۴)
۳.دورهء سـوم از اوائل دهـهء ۱۹۹۰ میلادی(سالهای ۱۳۶۰ هـ-ش)تا حال حاضر.
اگر بخواهیم ایـن سـه دوره را با رویکرد معرفت‌شناسی و روانشناسی تربیتی غالب در هر دوره معرفی کنیم،شاید طبقه‌بندی سیلز۱مطابق بـا جـدول زیر گویا باشد:
جدول شماره ۱،ادوار تاریخی تـحول رویکردهای معرفت‌شناسی و روانشناسی یـادگیری (تـصویرتصویر) در جدول فوق هدف نشان دادن سـیر تـحول دیدگاهها و رویکردهای معرفت‌شناسی و روانشناسی تربیتی و نمایش دورهء شکوفایی و تفوق هر رویکرد در دوره‌ای خـاص اسـت و این موضوع به معنای رابـطهء مـستقیم و تـطابق کامل میان دیـدگاهها بـرای تمام دوره‌هاو وجود خـطوط مـستقیم و پررنگ میان آنها در هر دوره نیست،به‌طوری که امروزه که دوران تفوق رویکرد سازنده‌گرایی است هنوز رویـکردهای دیـگر روانشناسی و معرفت‌شناسی در تمام مباحث تکنولوژی آمـوزشی حـضور فعال دارند.
فـلشزیگ۲(۱۹۹۸)تکنولوژی آمـوزشی را در سـه دوره فوق چنین نامگذاری کـرده است: دورهء اول تکنولوژی ابزاری۳که در این دوره رسانه‌ها،ابزاری برای غنی کردن آموزشهای سنتی‌اند؛دورهء دوم،تکنولوژی نظامها۴که در این دوره رسـانه‌ها جـزئی از نظامهای متشکل از انسان و ابزارند و برای آمـوزش عـملکردهای خـاص بـه‌کار مـی‌روند؛و دورهء سوم،تکنولوژی فـکورانه۵که دارای ویـژگیهای زیر است:
۱.به رسمتی شناختن انواع دانش حاصل از منابع علمی سنتی و تجربه؛
۲.مبتنی بودن بر دانش نظری و دانـش عـملی و مـقدم دانستن دانش نظری بر عملی؛
۳.به کارگیری انـواع دانـش بـراساس یـک دیـدگاه ارزشـ‌شناسی مشخص؛
(۱). Seels
(۲). Flechsig
(۳). Tool?s Technology
(۴). System?s Technology
(۵). Reflective Technology
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۵۵)
۴.فکورانه بودن به معنای تعمق کردن دربارهء تکنولوژی(بعد دانش و ارزشها)و محصولات آن(بعد طرحها و مواد).
اینکه به بررسی اجمالی ماهیت و محتوای رشته تکنولوژی آموزشی در هریک از سه دورهء فوق می‌پردازیم:
>دورهء اول:اثبات‌گرایی،رفتارگرایی،تکنولوژی ابـزاری،سالهای ۱۹۰۰ تا ۱۹۵۰ میلادی
در اوائل قرن بیستم رویکرد معرفت‌شناسی اثبات‌گرایی تقریبا بر روند ایجاد و رشد همهء رشته‌های علمی حکمفرما بود و رشته تکنولوژی آموزشی که در آن زمان تنها با عنوان«سمعی و بصری»شناخته می‌شد از این قاعده مستثنی نـبود.این رویـکرد بر وجود دانش مستقل از ذهن دانش‌آموز تأکید می‌کرد و بر این اساس وظیفهء آموزش را انتقال این دانش به ذهن دانش‌آموز می‌دانست و ارزشیابی نیز براساس قضاوت دربارهء میزان دقت این کـسب دانـش از سوی دانش‌آموز بود.این رویکرد عینیت‌گرا به وجود برداشتهای متفاوت از آموزش در افراد اذعان داشت،اما هدف آموزش را دستیابی به برداشت صحیح یا همان برداشت مـعلم می‌دانست.
دیـدگاه روانشناسی منطبق با رویکرد مـعرفت‌شناسی اثـبات‌گرایی(عینیت‌گرا)در اوایل تکوین رشته تکنولوژی آموزشی دیدگاهی رفتارگرا بود.ایی.ال.ثورندایک(۱۹۴۹-۱۸۷۴)که به عنوان پدر روانشناسی تربیتی شناخته شده است،در پی یافتن قوانین عام و قابل تعمیم در یادگیری و تدریس بود.بهره‌گیری از هـدفهای رفـتاری،تقویت،طرح درس و تجزیه و ساده‌سازی محتوا از جـمله پیـامدهای اتخاذ رویکرد رفتارگرایی در آموزش و یادگیری بود.در این رویکرد آنچه باید آموزش داده شود بدقت مشخص و سپس اجزای متشکله با نظم و ترتیب خطی همراه با بازخورد به شاگرد اراده می‌شود و هیچ جزئی تـا تـسلط کامل دانش‌آموز بر اجزای پیشین ارائه نمی‌شود.
به‌کارگیری وسایل سمعی و بصری در آموزش به سالهای ۱۹۰۰ میلادی،باز می‌گردد.در اوائل قرن بیستم دست‌اندارکاران آموزش،به اهمیت به‌کارگیری وسایل سمعی و بصری در آموزش پی بردند.ابتدا فقط وسایل بصری بـه‌کار گـرفته شد.نخستین وسـایل بصری به کار برده شده در مدارس آمریکا،اسلایدهایی از موضوعات گوناگون بود و در پی آن،در حدود سالهای
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۵۶)
۱۹۱۰ میلادی نخستین فهرست فیلمهای آمـوزشی برای استفاده منظم در مدارس منتشر شد. (کانگ۱،۱۹۸۷،ص ۱۱-۱۴)
همراه با اختراع و سـاخت وسـایل سـمعی و بصری جدید و ارائه آن به محافل آموزشی،این تفکر نیز همچنان به قوت خود باقی بود که وسایل سمعی و بـصری مـوجب تغییرات زیربنایی و اساسی در آموزش می‌شود و در هر مرحله از پیشرفت این وسایل،روشهای سنتی آموزشی یـک گـاه بـه عقب می‌گذارند،اما این تصور با وجود ارائه وسایل سمعی و بصری جدید،مانند فیلمهای آموزشی همراه با صـدا،رادیوی آموزشی،ضبط صوت و غیره تا اواخر سال ۱۹۳۰ میلادی،تحقق نیافت.
در سال ۱۹۳۹ میلادی،با شروع جنگ جهانی دومـ،کانون فعالیتها در زمینهء وسایل سـمعی و بـصری از محافل تعلیم و تربیت به ارتش آمریکا منتقل شد و در دوران جنگ،بسیاری از وسایل مانند پروژکتور فیلم و اورهد برای نخستین‌بار ساخته شد و همراه با وسایل دیگر مانند پروژکتورهای اسلاید،لابراتوارهای زبان و شبیه‌سازیهای آموزش خلبانی در آموزش نـظامیان به کار گرفته شد.در این دوران که تا اواسط دههء ۱۹۴۰ میلادی به طول انجامید،سرمایه‌گذاری در تولید فیلمهای آموزشی و وسایل سمعی و بصری رشدی بی‌سابقه یافت تا حدی که بسیاری از کارشناسان نقش آن را در نتایج جنگ جـهانی دوم قـابل توجه شمردند.همان،ص ۱۵)
به دلیل سابقهء موفق به‌کارگیری وسایل سمعی و بصری در امر آموزش یکسان نیروهایی که از نظر زمینهء اطلاعات قبلی در سطوح متفاوت و از نظر عده قابل ملاحظه بودند،توجه به این وسایل بـعد از جـنگ جهانی دوم بیشتر شد.به همین دلیل تحقیقات متعددی در زمینهء رسانه‌های سمعی و بصری انجام شد(همان،ص ۲۰-۱۲).معمولا در این تحقیقات تأکید اصلی بر یافتن ویژگیهای هر وسیله و چگونگی تأثیر و نقش آن ویژگیها در یادگیری شـاگردان بـود.برای مثال، بررسی و مقایسه وسایل گوناگون از نظر میزان یادگیری و برانگیختن پاسخ رفتاری قابل مشاهده از سوی شاگردان،یکی از محورهای انجام‌دادن اینگونه تحقیقات بود.
تعریف مورد توافق از تکنولوژی آموزشی از جنبهء اول(وسایل و کاربرد این وسـایل در آمـوزش)تا حـدود سالهای ۱۹۵۰ همچنان به قوت خـود بـاقی بـود.در این کاربرد وسایل به عنوان رسانه،یعنی وسیله‌ای که کل آموزش را از فرستنده(معلم)به گیرنده(شاگرد)منتقل می‌کند (۱) Gagne
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۵۷)
مطرح بود.به همین دلیل در اوایل شکل‌گرفتن این تعریف و رشـد و گـسترش مـراکز سمعی و بصری در مراکز آموزشی،معلمان که به غلط رسـانه‌ها را جـایگزین خود می‌پنداشتند،احساس خطر کردند و بحثهای بسیاری دربارهء به سر آمدن دوران کلاسهای سنتی در محافل تعلیم و تربیت مطرح شد.
در اواخر دورهـء اول تـحولات رشـته تکنولوژی آموزشی،دو رخداد مهم موجب ایجاد تغییرات اساسی در تعریف و مـحتوای این رشته شد؛رخداد اول طرح نظریه و الگوهای ارتباط بود.این نظریه بر فراگرد ارتباط،شامل فرستنده،گیرنده،کانال ارتباط و وسیلهء انتقال پیام تـأکید داشـت. از ایـن منظر فرآیند آموزش مشتمل بر عواملی می‌شد که تنها یکی از ایـن عـوامل رسانه یا وسیله انتقال پیام آموزشی بود و در کنار آن ضرورت توجه به عوامل دیگری مانند فـرستنده و گـیرنده پیـام نیز مطرح شد.رخداد دوم،پیدایش نگرش سیستیم و کاربرد آن در زمینهء تعلیم و تربیت و به‌ویژه در زمـینهء آمـوزش بـود.از دیدگاه سیستمی،آموزش یک نظام تلقی می‌شود که خود دارای زیرمجموعه‌های متعدد است و تعامل میان ایـن اجـزا و زیـرمجموعه‌ها،فرآیند آموزش را شکل می‌دهد.هدفها و عنصر ارزشیابی دائمی نیز از جمله عواملی است که در هر زمان سـیستم آمـوزشی را با واقعیات خارج و سیستمهای برتر ارتباط می‌دهد.
>دورهء دوم:روریکرد تعبیری،شناخت گرای،تکنولوژی نظامها،سالهای ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ میلادی
در اواخر دهـهء ۱۹۵۰ رویـکرد مـعرفت‌شناسی تعبیری یا تفسیری به عنوان«نظریه و عمل تفسیر و درک در انواع زمینه‌های انسانی»در محافل علمی مطرح شـد اودمـن۱،۱۹۸۸،ص ۶۳- ۷۰).رویکرد معرفت‌شناسی تعبیری،در حکم یک فلسفه معتقد به اصلات انسان و ادارک اوست و بیشتر بـر تـحلیلهای کـیفی و بر محور تحلیلهای زبانی تأکید دارد؛این تأکید در مقایسه با تأکید اثبات‌گرایی بر پدیده‌های مشاهده‌پذیر در تـقابل قـرار می‌گیرد.تعبیرگرایان هدف علم را درک یا فهم می‌دانند،نه تبیین،گرچه تبیین نیز می‌تواند در فرآیند تـفسیر و تـعبیر مـفید واقع شود. رویکرد تعبیری هیچگاه به صورت رویکرد غالب در رشتهء تکنولوژی آموزشی مطرح نبوده اسـت،اما ظـهور و گـسترش این رویکرد فلسفی و معرفت‌شناسی،پرسشهای بسیار در زمینه (۱). Odman
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۵۸)
پدیده‌های غیرقابل مشاهده در تحقیقات تربیتی فراهم کـرد و مـنشاء رشد و نمو مکتب روانشناسی شناخت‌گرایی شد.
رخداد مهم دیگر دورهء دوم،تشکیک در مبانی روانشناسی رفتاری و ظهور روانشناسی شـناختی بـود.مکتب شناخت‌گرایی که بررسی و مطالعه فراگردهای ذهنی،شامل نحوه دریافت، کسب،پردازش،نگهداری،بازیابی و یادآوری اطلاعات را در کـانون تـوجه خود قرار می‌دهد،در اوائل دههء ۱۹۶۰ پا به عرصه تـحقیقات روانـشناسی نـهاد و به تدریج موجب تحولات وسیع در تعریف و گـستره رشـته تکنولوژی آموزشی شد.مکتب روانشناسی شناخت‌گرا بر اصول معرفت شناسی اثبات‌گرایی تأکید می‌کند ولی ایـن اصـول را در شناخت و مطالعه پدیده‌های غیرقابل مـشاهده بـه کار مـی‌گیرد.روانشناسان شـناختی بـه جای مطالعهء رابطهء عملی و غیرتئوریک مـیان مـحرک و پاسخ،به بررسی آن بخش از فراگردها و فعالیتهای ذهنی پرداختند که واسطهء ارتباط میان مـحرک و پاسـخ بود.
رشد و تکوین الگوهای آموزشی و تعامل مـیان نگرش سیستمی و اصول و نـظریه‌های عـلوم ارتباطات سبب افزوده‌شدن بعدی جـدید بـه تکنولوژی آموزشی شد که آن را مجموعهء فراگردها و روشهای طراحی نرم‌افزار یا مواد آموزشی تـعریف کـردند که به یادگیری بهتر مـنجر مـی‌شود. هـمان‌طور که از مقایسه دو تـعریف اول و دوم مـشخص است،افزوده شدن مفاهیم جـدید بـه تکنولوژی آموزشی حیطه کاربرد آن را به مراتب گسترده‌تر از سابق ساخت و از محدودهء تنگ شناسایی انواع و نـحوهء کـاربرد وسایل و رسانه‌های آموزشی(تکنولوژی آموزشی از جنبه اول) خـارج کـرد و آن را محور کـلیه فـعالیتهای انـجام شده در مراکز آموزشی قـرار داد.
این تعریف جدید از تکنولوژی آموزشی به منزلهء مجموعهء روشها و فراگردهای طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه‌های آمـوزشی دیـگر نمی‌توانست خود را در قالب وسایل محبوس کـند و در واقـع ادعـای مـالکیت کـل فرآیند آموزش را داشـت.با تـوجه به تعریف اول تکنولوژی آموزشی،افراد و دست‌اندرکاران آموزش این علم را بسیار محدود می‌دیدند و وقتی پای آن به صحنهء آموزش بـاز مـی‌شد کـه در واقع تمام برنامه‌ریزیهای آموزشی،طراحیها و پیش‌بینی روشها و مـحتواها انـجام شـده بـود،و تـنها در زمـینه کانال و وسیلهء ارائهء محتوا به کمک تکنولوژیست نیاز داشت.درحالی‌که در اواخر دههء ۱۹۶۰ مراکز سمعی و بصری تحت تأثیر تحولات محتوایی
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۵۹)
که در بالا به آن اشاره شد به بخشهای تکنولوژی آموزشی تغییر نـام یافتند و مدعی صاحبنظر بودن و نقش داشتن در تمامی فرآیند آموزش و تدریس شدند.
با شروع تحقیقات شناختی،افقی وسیع از موضوعات جدید تحقیقاتی فراروی محققان گسترده شد.درنتیجه،علاوه بر موضوعات پیشین،عناوینی جدید به موضوعات محتوایی رشـته تـکنولوژی آموزشی افزوده شد.از جمله این موضوعات می‌توان به مبحث راهبردهای یادگیری۱،فرآیندهای ذهنی شاگردان و معلمان و تجدید نظر در تعمیمها و جمعبندیهای قبلی از تحقیقات مربوط به رسانه‌ها نام برد.
>دورهء سوم:رویکرد انتقادی،سازنده‌گرایی،تکنولوژی فکورانه،سالهای ۱۹۹۰ میلادی تاکنون
ظـهور رویـکرد انتقادی در اواخر دههء ۱۹۸۰،موجب تغییرات زیربنایی دیگر در دورهء سوم تحول رشته تکنولوژی آموزشی شد.این رویکرد با جهتگیریهای سیاسی خود نسبت به سلطهء عـلم،تکنولوژی و دیـوانسالاری که از ویژگیهای سرمایه‌داری است،معترض و مـعتقد اسـت که در این شرایط احتمال طرح سؤال دربارهء هنجارها و ارزشهای اجتماعی و«زندگی خوب»در عرصهء اجتماعی از بین می‌رود.صاحبنظران رویکرد انتقادی معتقدند که طرح این سؤال مـنجر بـه آزادی و رهایی افراد از عقاید نـادرست و غـلبه بر جور و ستم می‌شود.آنها همچنین معتقدند که فلسفه باید در خدمت این مبارزه و جنبش اجتماعی قرار گیرد.(نودینگز۲،۱۹۹۸،ص ۶۷).
صاحبنظران بسیاری در رشته تعلیم و تربیت تحت تأثیر نظریه انتقادی قرار گرفتند و به جهت هـمخوانی بـرخی مبانی معرفت‌شناسی بنیادی خود با مکتب روانشناسی سازنده‌گرایی، اغلب این رویکرد را در زمینهء برنامه‌ریزی و آموزش مورد تأکید قرار دادند.سازنده‌گرایی نام خود را از کلمهء ساخت یا ساختن اتخاذ کرده که منعکس‌کنندهء دیدگاه مـعرفت‌شناسانه آن اسـت. سازنده‌گرایان مـعتقدند که ساختار دانش چیزی نیست که خارج از ذهن دانش‌آموز وجود داشته باشد،بلکه ساختار دانش حاصل تعامل مـستمر با سازه‌های موجود و آزمایش و پالایش (۱). Learning Strategies
(۲). Nodding
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۰)
بازنماییهای ذهنی آن برای یافتن درک صحیحتر از جـهان خـارج اسـت و بر این اساس باید فعالیت یادگیری محور توجه قرار گیرد،نه فرآیند آموزش.(دافی و جاناسن۱،۱۹۹۱).
مهمترین پیش‌فرض معرفت‌شناسانه سازنده‌گرایی آن اسـت کـه معنا،تابعی از چگونگی ساختن آن براساس تجربه‌های فردی است.سازنده‌گرایان معتقدند که دانش در درون فرد و توسط او سـاخته مـی‌شود و از مـنابع خارجی دریافت نمی‌شود.سازنده‌گرایان افراطی مانند فون گلیسرزفلد۲معتقدند که هیچ واقعیت عینی مستقل از فعالیت ذهنی انـسان وجود ندارد.جهان فردی به وسیلهء ذهن خلق می‌شوند،بنابراین هیچ جهانی واقعیتر از دیگری نـیست.ساختن معنا بر تطابق آن بـا جـهان خارج از ذهن مبتنی نیست،بلکه به درک فرد از آن بستگی دارد.تمام سازنده‌گرایان معتقدند که ذهن موقعیتی ابزاری و اساسی برای تفسیر رویدادها،اشیا و دیدگاههای جهان خارج از ذهن دارد و این تفسیرها،مبنای دانش فرد را که شخصی و منحصر بـه فرد است،تشکیل می‌دهند.
همان‌طور که از مبانی معرفت‌شناسی سازنده‌گرایی مشهود است،این رویکرد جدید سبب تغییرات اساسی در مباحث محوری اغلب رشته‌های تعلیم و تربیت و از آن جمله تکنولوژی آموزشی شد.گذر از رویکرد نظامهای آموزشی که به گفتهء رایـگلوث۳(۱۹۹۹،ص ۱۷-۲۰) دورهـء صنعتی در تکنولوژی آموزشی بود،به دوره یا عصر اطلاعات به معنای تحول از مرحله تولید برنامه‌های آموزش معیار به مرحله خلق برنامه‌های آموزشی طراحی شده برای تک‌تک فراگیران است.در این مرحلهء جدید،طراحان آمـوزشی بـه جای ایجاد نتایج یادگیری یکسان و از قبل تعیین شده برای تمام دانش‌آموزان،به خلق تجارب یادگیری انحصاری برای هریک از دانش‌آموزان می‌پردازند،که اصطلاحا آن را طراحی محیطهای یادگیری می‌نامند.زمینهء ضروری چنین اقدامی،پیشرفت سریع در تـکنولوژیهای ارتـباطات و رایانه است.(هلینکاودنیس۴،۱۹۹۱)
تکنولوژیستهای آموزشی برای طراحی برنامه‌های آموزشی به جای تأکید بر ساده‌سازی و یادگیریهای مبتنی بر توضیح و ارائه مستقیم باید بر زمینه‌های واقعی و ملموس تأکید کنند؛این امر موجب تحولات بسیار در مـباحث ایـن رشـته شده است.تعریف تکنولوژی آموزشی در ایـن (۱). Duffyṣ Jonassen
(۲). Von Glasersfeld
(۳). Reigelut
(۴). Helynka
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۱)
دوره عـبارت اسـت از طراحی،تولید،اجرا و ارزشیابی فراگردها و منابع یادگیری که منعکس‌کنندهء تحولات اخیر در این رشته است.این تعریف و رویکرد سازنده‌گرایانه،مبحث بسیار مهم طراحی محیطهای یادگیری را بـه مـباحث مـحتوایی تکنولوژی آموزشی افزود که همراه با رشد و تـوسعهء ابـزارهای ارتباطی مانند اینترنت،موجب نضج گرفتن عناوینی مانند آموزش الکترونیکی،آموزش مبتنی بر وب و سایر عناوین مرتبط با آن شد.
فرآیند تحول تعریف،ماهیت و مـحتوای رشـته تـکنولوژی آموزشی در طول حدود یک صد سال اخیر سرانجام این رشـته را در موقعیتی قرار داده است که با ورود و ادغام رویکردهای جدید به این رشته،اینکه به عنوان یک رشته علمی زنده و پویـا در مـحافل تـربیتی غرب حضور فعال دارد.از بارزترین ویژگیهای این دوران که از ان با نام«پسامدرن»یاد می‌شود بـه گـفتهء هلینکا و دنیس(۱۹۹۱)ویژگی تکثرگرایی،این زمانی بودن و پیچیدگی آن است که در برابر ویژگی جهانی بودن،ثابت بودن و ساده بودن دورانـ نـوگرایی خـودنمایی می‌کند.دقیقا به دلیل وجود این ویژگیهای هستی‌شناسی،معرفت‌شناسی،روانشناسی و روش‌شناسی در کنار هم و با درجـه‌ای کـه ضـرورت موقعیتهای واقعی آموزشی اقتضا می‌کند،وجود دارد و ظهور و قدرت یافتن رویکرد سازنده‌گرایی در رشته تکنولوژی آموزشی مـنجر بـه نـفی و کنار نهادن سایر دیدگاهها و رویکردها نشده است.
در بخش بعد با مبنا قرار دادن سیر تحول رشـته تـکنولوژی آموزشی در غرب،به بررسی و تحلیل رخدادهای تربیتی و آموزشی مرتبط با مباحث و موضوعات تکنولوژی آمـوزشی در کـشورمان مـی‌پردازیم.در این تحلیل برآنیم تا میزان و عمق تأثیر تحولات محتوایی رشته را در رویدادهای تربیتی و آموزشی کـشورمان تـخمین بزنیم و میزان رشد و تحول رشته را در محافل تربیتی مورد ارزیابی قرار دهیم.
>ب)رخدادهای مهم تربیتی و آمـوزشی در ایران
در دو قـرن ۱۸ و ۱۹ مـیلادی مهمترین واقعهء قابل ذکر در زمینهء تعلیم و تربیت در ایران تأسیس دار الفنون در سال ۱۲۲۹ هجری شمسی(۱۸۵۰ میلادی)،و تـأثیرات آن در آمـوزش و پرورش بود.علاوه بر تعداد قابل توجه فارغ التحصیلان این مرکز طی سالهای بـعد کـه عهده‌دار
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۲)
مسئولیتهای گـوناگون کشوری و فرهنگی شدند،فارغ التحصیلان دار الفنون از طریق ترجمه و تألیف کتب درسی در زمینه‌های توپخانه،حکمت طبیعی،مکانیک،حساب،جغرافیا،جراحی، جبر و مـقابله،ریاضی،اصول شـیمی،فیزیولوژی و کـتب مربوط به تعلیم زبان فرانسه و لغت فارسی و فرانسه در اشاعهء فرهنگ جدید اروپا در ایـران تـأثیر فراوان گذاشتند(صدیق،۱۳۵۴، ص ۳۵۶،۳۴۹).
>نقش دار الفنون
دار الفنون موجب تأسیس سنتهای حسنه‌ای در فرهنگ ایران و به خصوص در آموزش و پرورش ایران شد،مانند تأسیس وزارت عـلوم در سـال ۱۲۳۳ هجری شمسی،اعزام محصل به خارج در سال ۱۲۳۶ هجری شمسی،تأسیس مدارس جدید در سال ۱۲۵۱ هـجری شـمسی و این سنتها همراه با سایر عوامل مـانند تـأسیس مـدارس خارجی،چاپ روزنامه،حرکتهای بیداری اجتماعی مانند نهضت سـید جـمال الدین اسدآبادی منجر به نضج یافتن نهضت مشروطیت و سرانجام امضای فرمان مشروطیت در سـال ۱۲۸۵ هـجری شمسی(۱۹۰۶ میلادی)گردید.
با شروع حکومت مـشروطه و در زمـان سلطنت احـمد شـاه دولت بـه پشتیبانی مجلس اصلاحاتی را آغاز کرد.ولی ایـن اصـلاحات بدلیل رقابت دولتهای خارجی بر سر منافع خود در خاک ایران تحقق نـیافت و بـه وخامت بیشتر اوضاع ایران انجامید.وخامت اوضـاع با شروع جنگ جـهانی اول در سـال ۱۲۹۳ هـ-ش که تا سال ۱۲۹۷ هــ-ش بـه طول انجامید و متعاقب آن کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ هـ-ش،رضاخان که نهایتأ در سال ۱۳۰۴ هـ-ش مـنجر بـه شروع سلطنت پهلوی شد،تشدید گـردید،به‌طوری کـه دولتـها و حکومتهای بر سـر کـار قادر به انجام دادن خـدمات زیـربنایی بخصوص در زمینهء تعلیم و تربیت نشدند.این وقایع با شروع جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۱۷ هـ-ش،اشغال ایـران از سـوی نیروهای انگلیس و روس در سال ۱۳۲۰ هـ-ش،خروج رضاخان از ایـران در سـال ۱۳۲۰ هـ-ش و حـتی بـا پایـان جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۴ هــ-ش،خاتمه نیافت و کشور آبستن ناآرامیها و تشنجهای دیگر بود.وقایع ملی شدن
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۳)
صنعت نفت ایران در سال ۱۳۲۹ هـ-ش و متعاقب آن کودتای شـاه در ۲۸ مـرداد ۱۳۳۲ هـ-ش (سال ۱۹۵۲ میلادی)،کشور ما را برای بـیش از نـیم قـرن از قـافلهء تـمدن عقب نگهداشت۱.
سلام ممنونم مطلب بسیار عالی بود