یکی از مهم‌ترین دوران زندگی هر انسان، دوره کودکی است. انسان در این مرحله از زندگی با مسائل جسمی و روحی گوناگونی دست و پنجه نرم می‌کند که به تنهایی نمی‌تواند از عهده حل آنها برآید.
در گزارشی که از «صغری سلیمی» در سایت کتابک منتشر شده است، می‌خوانیم: لازمه سلامتی و شادابی و رشد طبیعی و شکوفایی کودکان در این دوره و چه بسا در بزرگسالی، رسیدگی و توجه به مسائل کودکان در خردسالی است. ثابت شده است که کودکان شاداب و سالم و همچنین بزرگسالان کار آمد، از پشتوانه دوران خردسالی مناسب برخوردار بوده‌اند.
گذر از این دوران حساس و پرخطر، بردباری کافی، کاردانی و دانش بزرگ‌ترها را نیز می‌طلبد. بزرگسالان می‌توانند با فراهم کردن زمینه و ابزار مناسب در راستای پاسخگویی به پرسش‌ها، حل مشکلات و کاهش درد و رنج کودکان گام بردارند.
«کتاب درمانی» یکی از شیوه‌های کهن درمانی است که امروزه مورد توجه بسیاری از کارشناسان و مربیان گستره آموزش قرار گرفته است. این روش درمان، به دلیل بی‌خطر و بدون درد بودن، مناسب حال کودکان است.
با کمک کتاب درمانی می‌توان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی آنها مانند افسردگی، ترس، اضطراب، زورگویی، دروغ‌گویی، پرخاشگری، لکنت زبان و… را درمان کرد. بدون آن که کودک آسیب جدی ببیند یا حتی احساس درد کند.
کتاب درمانی چیست؟
اصطلاح «کتاب درمانی» (بیبلیوتراپی) از دو واژه «بیبلیوس» به معنای کتاب و «تراپیا» به معنای درمان گرفته شده است.
(بلوچ زراعتکار، ۱۳۸۳به نقل از مهری و ناصری، ۱۳۹۰) کارشناسان، این روش درمانی را در حوزه‌های مختلف گسترش داده‌اند و می‌کوشند تا از این شیوه که به نظر می‌رسد کم و بیش فراموش شده است، برای درمان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی کودکان و حتی بزرگسالان بهره ببرند.
دو روش استفاده
روش مستقیم: در این روش، خود کودک با داستان درگیر می‌شود و ما منتظر واکنش از سوی کودک تحت درمان می‌مانیم.
روش غیرمستقیم: این شیوه با بالا بردن آگاهی اطرافیان و دادن اطلاعات لازم برای برخورد با کودک اجرا می‌شود.
موفقیت در هر دو روش به توانمندی، برنامه‌ریزی و آگاهی درمانگر از کتاب و وضعیت کودک بستگی دارد.
تاریخچه کتاب درمانی
درباره تاریخچه کتاب درمانی می‌توان به جمله مشهوری از هرینگ اشاره کرد که گفته است: «پیشینه کتاب درمانی به اندازه پیشینه خود کتاب یا بهتر است بگوییم به «قدمت خواندن است.» (هرینگ، ۱۹۸۷به نقل از تبریزی و تبریزی ۱۳۸۸: ۲۱) از سوی دیگر، برخی «پیشینه کتاب درمانی را به دوران باستان می‌رسانند. در آن زمان، کتابخانه را به نام «درمانگاه روح» می‌شناختند.
در کتابخانه اسکندریه، به تالار مطالعه «روان» می‌گفتند. در قرن ۱۸ و۱۹ میلادی، روش کتاب درمانی به شکل گسترده در اروپا و امریکا به کار گرفته شد.» (بلوچ زراعتکار،۱۳۸۳به نقل از مهری و ناصری، ۱۳۹۰)» با نگاهی به متون و منابع مختلف درمی‌یابیم که کتاب درمانی، شیوه‌ای نو و منحصر به دوران معاصر نیست و ریشه‌های آن به پیشینه حضور کتاب در زندگی انسان بازمی‌گردد.
مراحل کتاب درمانی
کودکان هنگام استفاده از کتاب، بیشتر سه فرآیند را تجربه می‌کنند. در آغاز، کودک خود را به جای شخصیت و قهرمان داستان می‌گذارد، همانند سازی و همذات‌پنداری می‌کند و در‌می‌یابد که کودکان دیگر نیز ممکن است مشکل او را داشته باشند.
در مرحله بعد، احساسات کودک درگیر می‌شود و کشمکش درونی او شکل می‌گیرد. این وضعیت او را وامی‌دارد تا مشکلات خود را بهتر بشناسد و از رویارویی با آنها نهراسد. سرانجام توانایی حل مسأله را پیدا می‌کند و راه مناسب را برمی‌گزیند. این موضوع، نتیجه‌ای رضایت‌بخش، یعنی رسیدن به احساس آرامش و امنیت را برای او به همراه دارد.
چند پیشنهاد
با بررسی منابع و متون حوزه کتاب درمانی، انجام مراحل زیر برای این کار پیشنهاد می‌شود:
* شناسایی نیازهای کودکان مورد نظر
* انتخاب کتاب‌های مناسب برای آنها
* ایجاد فضای مناسب برای کتاب خوانی و برپایی نشست‌ها
* گفت وگو، نقاشی، نوشتن و اجرای نمایش، پس از نشست‌های کتاب خوانی
* تشویق کودک برای فعالیت بیشتر
* اختصاص زمانی برای این که کودک بتواند به داستان واکنش نشان دهد
* انتخاب یک کتاب‌خوان ماهر و آشنا با کتاب درمانی
سودهای کتاب درمانی
به نظر می‌رسد ما بعد از مطالعه هر کتاب تا مدت‌ها تحت تاثیر محتوا و فضای آن قرار داریم.
کتاب‌های خوب و مناسب، برروح و جان کودک هم تاثیرات ژرفی به جای می‌گذارند. کودک بیمار با سرکوب احساسات خود و انکار آنها، سبب آزار خود و ایجاد مشکل برای دیگران می‌شود. مطالعه، این فرصت را برای او فراهم می‌آورد تا هیجان‌های خود را تخلیه کند.
اضطراب کودک با مطالعه کتاب و همذات‌پنداری با شخصیت اصلی داستان کاهش پیدا می‌کند و سرانجام به احساس امنیت و آرامش دست می‌یابد. این روش درمان، تخیل کودک را فعال و در عین حال که به او کمک می‌کند راه‌های جدید را تجربه کند، به او یاری می‌رساند تا راه‌های چیره شدن بر مشکلات را پیدا کند و راه مناسب را برگزیند.
برخی مشکلات کتاب درمانی
گرچه برای کتاب درمانی امتیازهای بی‌شماری برشمرده می‌شود، ممکن است مشکلاتی نیز به هنگام کتاب درمانی پیش بیاید. یکی از این مشکلات، گزینش کتاب مناسب برای کودکان است.
نشست‌های کتاب درمانی را می‌توان به شکل انفرادی یا گروهی برنامه‌ریزی کرد. فرد کتاب‌خوان در این مرحله باید با دقت و بردباری کتاب مناسب را انتخاب کند.
بنابراین، درمانگر در عین شناخت مشکلات کودکان باید آگاهی کافی از کتاب‌های آنها داشته باشد و کتابی را برگزیند که مناسب حال کودکان بیمار باشد و با مشکلات آنها همخوانی داشته باشد. در غیر این صورت، ممکن است این شیوه درمان، با نتیجه عکس، برای کودک بیمار مشکل‌ساز شود.در انتخاب کتاب مناسب برای کتاب درمانی، کتاب‌خوان یا درمانگر می‌تواند از تجربه دیگران استفاده کند.
همچنین از کتاب‌هایی که پیش‌تر در همین زمینه مورد استفاده قرارگرفته‌اند، بهره ببرد تا درمان او نتیجه مطلوب داشته باشد.
معیارهای انتخاب کتاب
انتخاب کتاب مناسب می‌تواند به موفقیت فرآیند کتاب درمانی کمک کند. برخی از معیارهای اتنخاب کتاب برای کودکان، این موارد هستند:
* کتاب باید متناسب با مشکلات کودک باشد
* کتاب باید مورد علاقه کودک قرار گیرد
* داستان کتاب باید
واقع گرایانه باشد و خلاقیت
کودک را برانگیزاند
* ازکیفیت ادبی لازم برخوردار باشد
* مشکلات کودک را به شکل درست بازتاب دهد
* هیجان‌های کودک را به شکل مناسب تخلیه کند
منابع:
۱. اشرفی‌ریزی، حسن، درآمدی بر مطالعه و نقش خدمات ویژه کتابخانه‌های عمومی در توسعه فرهنگ مطالعه، تهران، چاپار، ۱۳۸۳
۲. تبریزی، مصطفی و تبریزی، امید، کتاب درمانی، تهران، فراروان ۱۳۸۸
۳. بلوچ زراعتکار، کیمیا، تاثیر کتاب درمانی بر افسردگی خفیف دانشجویان دختر دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، ۱۳۸۳
۴. پریرخ، مهری و ناصری، زهرا، بررسی میزان تاثیر برنامه‌های کتاب درمانی بر کاهش پرخاشگری کودکان، مجله علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، شماره ۱، ص ۴۱، ۱۳۹۰
۵. پریرخ، مهری، نقش ادبیات کودکان و نوجوانان در رشد آنان، فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، شماره ۲۳، صص ۲۳-۳۷، ۱۳۸۲
