تفاهم عبارت است از همدیگر را فهمیدن و علت رفتارهای همدیگر را درک کردن و به دیگری در سلیقه‌ها و باورها و رفتارهای شخصی‌اش حق دادن و به عبارت دیگر لغت‌تفاهم به معنای درک متقابل و پیدا کردن معرفت نسبت به خود، دیگری و محیط است.
تفاهم و فهمیدن پدیده‌ای است که وقتی در محیط مدرسه ایجاد شود، روی عملکرد تک‌تک افراد مدرسه اعم از دانش آموزان، معلمان و کارکنان تأثیر می‌گذارد، تفاهم در مدرسه به تجربه‌های زندگی درون گروهی بر می‌گردد. به احساسسی که عضو گروه بودن را در فرد تداعی می‌کند، احساسی مبهم که با ورود به محیط از پیش چیده شده‌ای مثل مدرسه در فرد ایجاد می‌شود و برای هر کسی که در آن باشد مثل حس متفاوت بودن سرصف اولین صبحگاه در مدرسه جدید، واقعی و زنده است. در مدرسه با قرار گرفتن دانش آموزان و افراد مدرسه کنار یکدیگر گروه شکل می‌گیرد.
دانش آموزان هر سال به پایه بالاتر می‌روند و با معلمان و دانش آموزان جدید تشکیل گروه می‌دهند، تفاهم در این گروه وقتی ایجاد می‌شود که اعضای گروه به ارزش‌های مشترکی برسند، راه‌های فکر کردن خود را با هم به اشتراک بگذارند و به رفتارهای پذیرفته شده در گروه وفادار و پای بند بمانند.
در این صورت تفاهم دو طرفه به وجود می‌آید و مشکلات حل می‌شود. با گذشتن روزهای مدرسه لحظات مهم و سرنوشت سازی برای گرو پیش می‌آید، لحظاتی که قول و قرارهای درون گروه معنا پیدا می‌کند، مانند لحظات تصویب برنامه امتحانی بین دانش آموزان و دبیران، یا لحظات تصمیم‌گیری در مورد مکان اردو و یا تعیین مبصر کلاس و یا برنامه‌های پرورشی و تربیتی برای مناسبت‌های مختلف، این لحظات است که تفاهم در گروه زنده می‌شود، و جان می‌گیرد و حیات خود را آغاز می‌کند.
فرهنگ تفاهم در مدرسه کمک می‌کند که دانش آموزان و معلمان مدرسه عملکرد بهتری روی برنامه‌های مدرسه داشته باشند. تفاهم در مدرسه آنها را به سوی هدف هدایت می‌کند و به آنها آموزش می‌دهد که چطور به موفقیت برسند.
این فرهنگ در هر مدرسه با مدرسه دیگر متفاوت است، زیرا ارزش‌ها و باورهای افراد در هر مدرسه متفاوت است ولی فرهنگ تفاهم وقتی قوی می‌شود که اجزای فرهنگ پوپا و منسجم باشند و به روشنی بیان شوند. وقتی افراد جدیدی وارد فرهنگ مدرسه می‌شوند، مثلاً ابتدای سال تحصیلی فرهنگ مدرسه دچارتحول و تغییر می‌شود و وقتی دوباره به ثبات می‌رسد که بین دانش آموزان اتفاق نظر ایجاد و ارزش‌های آنها تقریباً یکسان شود. البته در رسیدن به ثبات دوباره معلمان و دانش آموزان قدیمی که با فرهنگ مدرسه بیشتر آشنایی دارند نقش مهمی بازی کنند.
فرهنگ تفاهم قوی در مدرسه ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. اهداف گروه را دنبال می‌کند، سمبل‌ها، نشانه‌ها و محصولات خاص را دارد و می‌تواند روی افراد خود چنان تأثیر بگذارد که همه افراد به تفاهم ایجاد شده و فرهنگ خود پای بند بمانند.
آن چه در پروژه‌های دانش آموزی تولید و ارائه می‌شود. مانند عملکرد و رفتار دانش آموزان در جشنواره‌های دانش آموزی، فضای بسیار مناسبی است که در آن فرهنگ مدرسه را به وضوح می‌توان دید.
نقش افراد در ایجاد تفاهم
نقش مدیر در ایجاد و حفظ فرهنگ تفاهم بسیار پررنگ و اساسی است. مدیر مدرسه با رفتار خود و برنامه‌هایی که در مدرسه هدایت و اجرا می‌کند فرهنگ تفاهم را بین دانش‌آموزان رواج می‌دهد و به آن عمق می‌بخشد. این برنامه‌ها به طور هم‌زمان مأموریت و هدف‌های مدرسه را دنبال می‌کنند. وقتی موفقیت تحصیلی جزو هدف‌های اولیه مدرسه باشد، بین فرهنگ تفاهم در مدرسه و نمره‌های دانش‌آموزان رابطه معناداری ایجاد می‌شود.
یعنی کسب رتبه‌های علمی بالا جزو فرهنگ دانش‌آموزان می‌شود و آنها در عرصه‌های علمی می‌کوشند تا مدرسه خوش‌نام شود. هر اندازه اعضای مدرسه به هم نزدیک‌تر و توافق‌نظر روی ارزش‌ها بیشتر باشد تفاهم بهتری حاصل می‌شود. در نهایت وجود فرهنگ تفاهم در مدرسه، مدرسه را به محیطی زنده و پویا تبدیل می‌کند.
موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان یکی از نشانه‌های عملکرد اثربخش مدرسه به شمار می‌رود. برای تقویت موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان مدیران باید رهبرانی نمادین باشند که به فرهنگ مدرسه حساس هستند. تحقیق درباره مدارس اثربخش، چندین عامل تقویت‌کننده اثربخشی را مشخص کرده است که به آسانی می‌توان آنها را بر حسب فرهنگ سازمانی مدرسه تفسیر کرد.
ارزش‌های مربوط به عملکرد و ثمربخشی، به تعیین انتظارات سطح بالا برای موفقیت تحصیلی و نظارت مرتب بر پیشرفت دانش‌آموزان منجر می‌شود. جوّ منظم مدرسه از طرف دیگر به اهمیت ثبات، استمرار و پایداری اشاره دارد، تأکید بر قوانین از وقفه در فرآیندهای مدرسه جلوگیری می‌کند و از این طریق پیش‌نیازهای لازم برای ایجاد محیط یادگیری منظم را فراهم می‌سازد. هاپکینز و همکاران (۱۹۹۴) تأکید می‌کنند، فرهنگ مدرسه بر فعالیت‌های مشترک و گروهی که شرایط بهتری برای برقراری ارتباط و حل مسئله ایجاد می‌کند، تأثیرگذار است.
در فرهنگی که همکاری و تشریک مساعی ارزشمند است، معلمان در تبادل ایده‌ها فعال خواهند بود و بدین ترتیب، ترویج شرایط اثربخش را بین اعضای دیگر مدرسه تقویت می‌کنند و در حل مسائل به همکارانشان کمک می‌کنند. فرهنگ مدرسه هم چنین ممکن است تحول و تلاش برای بهبود عملکرد را نیز تقویت کند. فرهنگی که در آن بهبود مستمر ارزش دارد، بیشتر به اجرای تحولات روی می‌آورد.
راهکارهایی برای ایجاد تفاهم
دوستی و رفاقت:
یکی از روابطی که به صورت وسیع و گسترده در بین انسان‌ها برقرار می‌شود رابطه دوستی است که باید ثابت و پایدار بماند. ارتباطات عامل و منشا بسیاری از شادی‌ها و رنج‌ها است که با دوستی شروع می‌شود. روشن است که با افراد متفاوت، رفتارهای متفاوتی خواهیم داشت، تأکید بر خصوصیات مشترک، ارتباط را مؤثر می‌کند و باعث تفاهم می‌شود با کمی تمرین می‌توان خود را همراه دیگران بیابیم و با آنها دوست و هم‌رای شویم.
همدلی
همدلی زبان مشترک برای ارتباط ما با دیگران و ایجاد تفاهم در محیط و تمرین زندگی در یک جامعه‌ی پویا است، لازمه رسیدن به زبان مشترک و همدلی، در ابتدا شناخت خودمان است. باید در قدم اول ظرفیت، توان و استعداد خود را بشناسیم تا بعد از آن بتوانیم با تکیه بر این شناخت و آگاهی، دیگران را نیز درک کنیم و تفاهم برقرار کنیم. درک، فهم، برداشت، استنباط و تفاهم و همدردی و همدلی نتیجه مطلوب و جذاب شناخت خود است. همدلی و تفاهم با دیگران رابطه نزدیکی با ابعاد روحی انسان دارد. عقل انسان به عنوان مرکز تفکر و فرماندهی و تنظیم معادلات زندگی، لازمه زیستن در جهان را یک همدلی بیان می‌کند. زیرا در فرآیند یک زندگی جمعی باید یاور یکدیگر باشد. عقل سلیم می‌گوید بدون همدلی با دیگر انسان‌ها و جامعه پیرامون نمی‌توان یک زندگی خوب و سالم را داشت.
برقراری ارتباط مؤثر
یکی از ویژگی‌های انسان سالم و موفق، توانایی برقراری ارتباط مؤثر و سازنده با دیگران است. که در برقراری ایجاد تفاهم در زندگی بسیار به ما انسان‌ها کمک می‌کند. تفاهم این نیست که کسی خودش را با ما موافق کند، تفاهم این است که ما خودمان را با دیگری وفق دهیم.
انسان‌ها باید باتوجه به تفاوت‌های فردی یکدیگر را درک کنند، زبان یکدیگر را بفهمند، تفاوت در سلیقه‌ها را بشناسند و در عین تلاش برای خودسازی و تکامل یکدیگر را همان‌گونه که هستند بپذیرند. برای رسیدن به این درک باید گام‌هایی را پیمود که آنها عبارتند از:
ـ گوش‌دادن فعال: گوش‌دادن یکی از ابزارهای مهم و ارزشمند برقراری روابط انسانی است. بسیاری از دردها، مشکلات و آلام از طریق گوش‌دادن شنیده و درک می‌شود و به همین جهت نسبت به حل آن اقدام می‌گردد.
گوش‌دادن یکی از ارکان مشکل‌شناسی در مدارس است که باید با وسواس زیاد روی آن کار کرد و مهارت‌های لازم را برای بهره‌گیری از آن بدست آورد. گوش‌دادن به عنوان نشانه‌ای از پذیرش و احترام و همچنین راهی برای تخلیه روانی و ابزار وجود بکار می‌رود.
* صریح و صادق‌بودن: صراحت و صادق‌بودن فرایندی است که در ارتباطات نامحسوس اما بسیار مؤثر نقش بازی می‌کند. این فرآیند قابل دیدن یا شنیدن نمی‌باشد. بلکه دو طرف درگیر ارتباط آن را حس می‌کنند. سعی کنیم در روابط خود با دیگران صریح و صادق باشیم و از هر نوع ابهامی اجتناب کنیم. چون اگر منظور خود را با صراحت بیان نکنیم طرف مقابل ما به اشتباه می‌افتد و به حدس و گمان متوسل می‌شود و احساس همدلی و زبان مشترک از بین می‌رود و تفاهم بین افراد برقرار نمی‌شود و کم‌کم از واقعیت دور می‌گردد.
* حفظ آرامش و احترام به طرف مقابل: احترام به معنی حفظ حریم و ارزش قائل‌شدن برای یک انسان دیگر است. کسی که به طرف مقابل خود احترام می‌گذارد و عشق می‌ورزد و به خواسته‌ها، تمایلات، شخصیت، فردیت در وجود طرف مقابل خود احترام می‌گذارد، از استعدادهای خاصی برخوردار است و همواره در برقراری یک رابطه خوب و ایجاد تفاهم تلاش می‌کند. اگر در ارتباط با دیگران این تصور پیش آید که به نظرات آنها احترام نمی‌گذاریم، ارتباط روند مناسب ندارد.
درنظر گرفتن این نکته که اغلب مردم مانند ما فکر نمی‌کنند، احساس نمی‌کنند و به روش خود به دنیا نگاه می‌کنند بسیار اساسی است.
* توجه‌کردن به نکات مثبت در دیگران: در ارتباط با دیگران باید سعی کنیم نکته مثبت طرف مقابل را درنظر بگیریم. هر انسانی ممکن است دارای ویژگی‌های مثبت و منفی زیادی در وجود خود داشته باشد که می‌توان بر هر کدام از آنها تکیه کرد. بعضی‌ها متأسفانه نکته منفی را می‌بینند ولی در برقراری ایجاد تفاهم با یکدیگر باید بر نکات مثبت توجه بیشتری داشت و با همدلی و زبان مشترک نکته منفی و ضعف را کنار گذاشت. معلم که رسالت خود را در ساختن انسان‌ها از طریق دوستی، محبت و نفوذ شخصیت پیمودن روش‌های علمی می‌داند، هرگز در زندگی در ارتباط با دیگران به خود اجازه نمی‌دهد که بر روی ضعف دیگران توجه داشته و باعث شود که تفاهم از بین برود. عادت ناستوده عیب‌جویی و یافتن نقطه ضعف از عادات جاهلیت و امری غیرفرهنگی است که معمولاً از فرهنگ سلطه سرچشمه می‌گیرد.
* مخالفت‌نمودن به شیوه مناسب: یکی دیگر از راه‌های برقراری ارتباط مؤثر و تفاهم با یکدیگر این است بتوانیم بپذیریم که دیگران مانند ما نیستند آن‌وقت می‌توانیم به شیوه مناسب با نظرات و عقاید آنها که به نظر ما صحیح نیستند مخالفت کنیم. یاد بگیریم که چگونه بدون بحث و جدل‌های مخرب مخالفت خود را نشان دهیم. انسان‌ها با سعی و تلاش با تسلطی که بر نفس خود دارند می‌توانند از درگیری و اهانت خودداری کنند. دوری از بحث و جدل‌کردن و پافشاری‌کردن در این امر به ما کمک خواهد کرد.
اکرم محسنی
کارشناس ارشد تاریخ و فلسفه آموزش و پرورش دبیر منطقه ۱۴
استفاده از منبع:
۱ـ رشد آموزش راهنمایی؛ مهر ۹۰ شماره ۱
۲ـ روابط انسانی در آموزشگاه، محمد میرکمالی، نشر سیطرون، ۱۳۸۴
