فن آوری اطلاعات و ارتباطات و نسبت آن با آموزش و پرورش

دکتر محمود مهرمحمدی*

بخش نخست:مبانی نظری

به باور نگارنده برای بحث در زمینه‏ی ارتباط میان فناوری اطلاعات و ارتباطات(فاوا)و آموزش و پرورش پنج پیش فرض یا مبنا قابل طرح است که‏ به شرح آن‏ها خواهیم پرداخت.

نخستین فرض‏”فناوری خادم و مخدرم‏”است.فناوری مظهر هوش و حواس و عقلانیت انسان است؛یعنی به کارگیری نیروها،امکانات،مواد و دیگر پدیده‏های موجود در طبیعت در سایه‏ی خلاقیت و به نفع هدف‏ها و نیازهای‏ بشر.بدیهی است که کیفیت مواجهه با چنین مقوله‏ای نباید موجب زایل شدن‏ یا مختل شدن هوش و حواس انسان شود.اگر آن‏چه خود مظهر یا به عبارتی‏ دستاورد هوش و حواس انسان است موجب مختل شدن هوش یا حواس پرتی‏ شود،بی‏شک نقض غرض خواهد بود.چون نه تنها اساس پیشرفت‏های‏ فناورانه‏ی بعدی را تهدید می‏کند،بلکه فناوری ساخته دست بشر و خادم بشر را به مخدوم او تبدیل می‏کند.

مصداق این حکم کلی را باید در برترین مظهر فناوری تاریخ بشر،یعنی‏ فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آن در آموزش و پرورش جست. آموزش و پرورش از سویی به دلیل این که با تکوین روح،ذهن و شاکله‏ی‏ آدمی سروکار دارد،ذاتا امری پیچیده و حساس است و از سوی دیگر امری‏ به غایت اخلاقی،وجدانی و مسؤولیت آفرین است.ازاین‏رو،در زمینه‏ی به‏ کارگیری این فناوری در عرصه‏ی خطیری همچون آموزش و پرورش باید مراقب بود که جریان تند و سیل‏آسای افزودن سخت‏افزار و نرم‏افزار به‏ مدرسه،امکان اندیشیدن درباره‏ی آثار و پیامدهای مثبت و منفی یا فرصت‏ها و تهدیدها را زایل نسازد.بلکه باید در سایه‏ی بهره‏گیری از مرغوب‏ترین و ژرف‏ترین شکل هوش و حواس انسانی به تدوین سیاست‏های هوشمندانه و

مدبرانه همت گماشت تا این فناوری خادم آموزش و پرورش و نسل جدید باقی بماند.ممکن است به نظر برسد در این پیش فرض با به کارگیری فاوا در عرصه آموزش و پرورش مخالفت ورزیده شده است.لیکن نویسنده نه تنها قائل به محدود شدن کاربرد با کاربری حداقلی فاوا در آموزش و پرورش‏ نیست،بلکه به معنایی خاص در پی کاربست حد اکثری آن در آموزش و پرورش است.این معنا در مباحث بعدی روشن‏تر خواهد شد.

فرض دوم‏”شیفتگی مسحورانه و کاربرد هوشمندانه‏”نام دارد.از شاخص‏های نظام‏های پیشرو آموزش و پرورش می‏توان به بهره‏مندی از ظرفیت‏های نوی اشاره کرد که در سایه‏ی تحولات فناورانه ایجاد شده‏اند. بنابراین،نفس تأثیرپذیری آموزش و پرورش از فناوری را باید امری مثبت و سازنده دانست و نظام‏های آموزش و پرورش را که از این اصل پیروی نمی‏کنند نظام‏های واپس‏گرا قلمداد کرد.

لیکن تاریخ آموزش و پرورش جهان نشان می‏دهد که دست اندرکاران‏ آموزش و پرورش در وهله‏ی نخست در رویارویی با فناوری‏های جدید با شیفتگی به سراغ آن‏ها رفته و درباره‏ی کاربرد و میزان سودمندی آن‏ها به مبالغه‏ و گزافه گرویده‏اند(آاکی‏۱،۱۹۸۷)،اما با گذشت زمان و مشخص شدن ظرفیت‏ عملی بهره‏گیری از فناوری روشن شده است که توان تأثیرگذاری آن‏ها،بسیار محدودتر از آن‏چه پنداشته می‏شده بوده است.مثلا هنگامی که جعبه جادو یا تلویزیون در حکم ابزاری جدید در خدمت آموزش و پرورش درآمد،میان‏ برخی از اندیشمندان آموزش و پرورش این توهم پیش آمد که گویی انقلابی‏ در جهت زدودن همه‏ی کاستی‏ها از عرصه‏ی یاددهی،یادگیری و آموزش و پرورش به وجود آمده است به عبارتی تلویزیون می‏تواند معجزه کند.اما در (۱)- Aoki

عمل چنین چیزی اتفاق نیفتاد و این انتظارات تعدیل شد.به بیان دیگر،به مرور زمان رویارویی همراه با شیفتگی و مبالغه با فناوری جدید که آن را حلال‏ همه‏ی مشکلات و نارسایی‏های نظام آموزش و پرورش می‏دانست،جای خود را به واقع‏اندیشی و رویارویی هوشمندانه با این پدیده داد.

اکنون در دهه‏ی آغازین قرن و هزاره‏ی جدید میلادی،قدرت ابداع و نبوغ‏ بشر،فناوری دیگری به نام فناوری اطلاعات و ارتباطات را به ارمغان آورده‏ است.این فناوری گرچه بالقوه دارای ظرفیت اثرگذاری بسیار گسترده‏تر نسبت‏ به فناوری‏های گذشته است و نظام‏های آموزش و پرورش می‏توانند با اثر پذیری‏ از این فناوری تحولاتی سودمند را در ارکان و اجزای آموزش و پرورش به‏ وجود آورند،اما باید از تکرار تاریخ،یا تکرار همان مراحل دوگانه،یعنی‏ خام اندیشی و شیفتگی مسحورانه در برخورد با فناوری‏ها پرهیز کرد.به دیگر سخن باید به تجربه‏های پیشین داخلی نظر افکند؛از اتلاف انرژی و سرمایه‏ی چشمگیری که لازمه گذر از مرحله‏ی شیفتگی مسحورانه است، پیشگیری کرد و در بستری معقول و دور از افراط و تفریط درباره‏ی‏ ظرفیت‏های فناوری اطلاعات و ارتباطات تأمل کرد،و متناسب با شرایط و اولویت‏های بومی خود از آن بهره جست یا در موارد ضروری از آن پرهیز کرد.

سومین فرض روشنگر کامل جهت‏گیری‏های موردنظر نگارنده در چگونگی رویارویی با فناوری اطلاعات و ارتباطات است.این فرض ناظر بر تلقی متفاوتی از”مفهوم و مدلول انقلاب آموزشی‏”در سایه‏ی نگاهی غیر ابزاری به فناوری اطلاعات و ارتباطات است.توضیح این که فاوا دارای چنان‏ ظرفیت نفوذی در عرصه‏های گوناگون حیات بشری است که بی‏تردید باید آن‏ را نماد تمدنی جدید یا یک موج تمدنی نوین قلمداد کرد.کاربرد فزاینده‏ی

اصطلاح‏ها و تعبیرهایی همچون‏”جامعه‏ی پسا صنعتی‏”جامعه‏ی اطلاعاتی‏”۲ “اقتصاد دانایی محور”۳و…در مقام توصیف ویژگی‏های بارز عصر حاضر،گواه‏ این ادعاست.آن‏چه از یک تمدن انتظار می‏رود،البته این است که اندیشه‏ها، تصورها و شیوه‏های جدید و بدیل را در عرصه‏های علمی،صنعتی،اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به تدریج جایگزین وضعیت رو به زوال سازد تا وضعیت‏ نوین در تمام عرصه‏های زندگی بشری شکل بگیرد و مستقر شود.نظام‏های‏ آموزش و پرورش هم از دگرگونی‏های پدید آمده در عرصه‏ی فناوری اطلاعات‏ و ارتباطات بی‏نصیب نبوده‏اند.ندای‏”انقلاب آموزشی‏”۴در حکم یک ضرورت، فضای نظام‏های آموزش و پرورش دنیا را پر کرده است.اما پرسش این است‏ که انقلاب متأثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه‏ی آموزش و پرورش‏ چگونه باید تعریف شود تا با فرض‏های دیگر همخوانی داشته باشد؟

در دهه‏ی گذشته برای تحقق یافتن انقلاب آموزشی،کشورهای دیگر کوشش‏های بسیار کرده‏اند و پیش‏بینی می‏شود که در دهه‏های آینده نیز فناوری‏ اطلاعات و ارتباطات حضور خود را به منزله‏ی محور اساسی تغییر و نوآوری‏ در صحنه‏ی آموزش و پرورش جهان حفظ کند.فصل مشترک این کوشش‏ها فراهم آوردن زمینه‏ی بهره‏گیری از نرم‏افزارهای آموزشی و تدارک محیطهای‏ مجازی برای یادگیری یا یادگیری الکترونیک است(نفیسی،۱۳۸۳).بررسی‏های‏ به عمل آمده مشخص کرده است که کاربرد فاوا در آموزش و پرورش دنیا در چند محور قابل طرح است.این محورها عبارتند از:

(۱)- Postindustrial society

(۲)- information society

(۳)- Knowledge-Based Economy

(۴)- Educational Revolution

آموزش افراد جامعه برای برطرف کردن نیازهای تخصصی آنان در زمینه‏ی‏ بهره‏گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات.

ارتقا و افزایش توانایی معلمان در زمینه‏ی کاربست آن در آموزشگاهها.

مجهز کردن آموزشگاهها با ابزارهای مورد نیاز برای گسترش فناوری‏ اطلاعات و ارتباطات.

بهره‏گیری بهینه از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای تغییر دادن ساختار آموزش و ایجاد فرصت‏های یادگیری و تحصیل برای همه افراد جامعه.

توسعه‏ی منابع انسانی متخصص مورد نیاز جامعه در زمینه‏ی فناوری‏ اطلاعات و ارتباطات.

بهره‏گیری از فناوری اطلاعات ارتباطات برای بهبود بخشیدن به کیفیت‏ آموزش(جلالی،۱۳۸۳)

شایان توجه این که محورهای یاد شده ذهنیت حاکم بر تحولاتی را که‏ ذهنیتی ابزاری است و تصوری را که از”انقلاب آموزشی‏”در سایه‏ی این‏ تحولات باید در آموزش و پرورش به وقوع پیوندد نشان می‏دهد.

از ماده‏ی ۵۳ بند(ی)لایحه‏ی چهارم توسعه نیز چنین برمی‏آید که ما نیز جهت‏گیری کم‏وبیش مشابهی داریم که البته جهت‏گیری قابل دفاعی نیست. در لایحه‏ی برنامه‏ی چهارم در بخشی که با عنوان‏”توسعه‏ی مبتنی بر دانایی‏” است،آمده است که هدف‏”بهره‏گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در تدوین و اجرای برنامه‏های آموزشی و درسی در همه سطح‏های مجهز کردن‏ مدرسه‏های کشور به امکانات رایانه‏ای و شبکه‏ی اطلاع‏رسانی‏”است(لایحه‏ برنامه چهارم توسعه،۱۳۸۳).بدنی ترتیب می‏توان گفت که رقابتی بی‏سابقه در جوامع گوناگونی در گرفته تا نظام آموزش و پرورش را هرچه بیش‏تر به‏ برجسته‏ترین مظهر و نماد تحولات قرن بیست و یک که همان فاوا است،مزین

کنند و با توجه به ظرفیت‏های فناوری جدید به رفع نارسایی‏ها و بهبود کیفیت‏ آموزش و پرورش همت گمارند.نویسنده بر این باور است که تلقی رایج از مفهوم و مدلول انقلاب آموزشی در سایه‏ی فناوری اطلاعات و ارتباطات یا چشم‏انداز نوینی که در این زمینه برای آموزش و پرورش ترسیم شده به ایجاد تغییر و تحول در شیوه‏های آموزش و پرورش یا چگونگی دستیابی به‏ هدف‏های آن معطوف است.به دیگر سخن،آن‏چه به عنوان انقلاب آموزشی در جریان است؛به اتکای شواهدی که از آن‏ها یاد شد،در بیش‏تر نظام‏های‏ آموزش و پرورش دنیا ناظر به هدف‏ها،غایت‏ها و چیستی آموزش و پرورش‏ در عصر جدید نیست و اغلب در حد ابزار و روش‏هایی برای تحقق یافتن‏ مقاصد از پیش تعیین شده،متوقف می‏شود.انقلاب معطوف به ابزارها در آموزش و پرورش قهرا ملازم با نگاه ابزاری به فناوری اطلاعات و ارتباطات و پایین آوردن ظرفیت فناوری جدید در حد یک فناوری آموزشی‏۱است.نتیجه‏ این که این نگاه از توجه به دلالت‏ها یا استلزام‏های فناوری جدید در حکم‏ مقوله‏ای تمدنی برای آموزش و پرورش باز می‏ماند.نگاه تمدنی به این تحولات‏ یا قائل بودن جایگاه تمدنی برای پدیده‏ای موسوم به فناوری اطلاعات و ارتباطات،فضایی را ایجاد می‏کند که در آن اندیشیدن درباره‏ی انقلاب آموزشی‏ سمت و سویی متفاوت می‏یابد.این انقلاب دیگر منحصرا معطوف یا محدود به روش‏ها و ابزارهای آموزش و پرورش نیست.بلکه اساس،ماهیت،هدف‏ها، اصول و دکترین آموزش و پرورش در کانون توجه آن است.ازاین‏رو،فرض‏ سوم بر آن است که دست‏اندرکاران و سیاست‏گذاران را به تجدید نظر در تلقی خود از مفهوم و مدلول انقلاب آموزشی دعوت نماید.ضرورت ایجاب‏ می‏کند که نگاه به این فناوری از نگاه ابزاری به نگاه تمدنی تغییر یابد.با چنین‏ (۱)- Educational Technology

نگاه یعنی فاوا به منزله‏ی نماد ورود به چرخه‏ی تمدنی نو،باید مسؤولیت و مأموریت آموزش و پرورش باز تعریف شود نه این که تنها به تجدید نظر در شیوه‏ها و روش‏ها بپردازیم(مهرمحمدی،۱۳۸۳).

فرض چهارم نگاه ذهن‏افزاری یا نگاه انسان مدارانه به فناوری اطلاعات و ارتباطات است.یعنی نگاه تمدنی به این پدیده و رویارویی با آن مستلزم‏ برخورداری از عادت‏ها،باورها،ارزش‏ها و نگرش‏ها دانستن.در واقع،در امتداد فرض سوم می‏توان گفت که فناوری،به ویژه فناوری تمدن‏ساز و تحول‏ آفرینی همچون فناوری اطلاعات و ارتباطات را نمی‏توان از نظر ارزشی خنثی و بی‏طرف پنداشت.معصوم بودن فناوری البته یک توهم است.نگاهی که فناوری‏ را دارای بار ارزشی و نگرشی می‏داند،ایجاب می‏کند که واکنش نظام آموزش و پرورش پیش از آن‏که سخت‏افزاری یا نرم‏افزاری باشد،”ذهن‏افزاری‏”باشد؛ یعنی در بحث نسبت فناوری اطلاعات و ارتباطات با آموزش و پرورش باید به این پرسش پاسخ داد که‏”مدرسه باید چه ذهنی،یا چه ویژگی‏ها و توانایی‏هایی را برای نسل جدید بیافریند تا آنان با این پدیده یا شرایط تمدنی‏ رویارویی مؤثر و سازنده داشته باشند!”

ذهن پدیده‏ای ذاتا فرهنگی است و در شرایط و موقعیت‏های فرهنگی‏ توانایی‏های بالقوه آن بالفعل می‏شود(آیزنر۱،۱۹۹۸).مدرسه و برنامه‏های‏ آموزشی از مهم‏ترین عوامل فرهنگ‏سازی هستند که به ذهن و توانایی‏های‏ ذهنی یا این که کدام گروه از این توانایی‏ها از قوه به فعل درمی‏آید،جهت‏ می‏دهد.لذا نگاه‏”ذهن‏افزاری‏”را می‏توان واجد این پیام دانست که چون‏ آموزش و پرورش از جمله با ذهن انسان‏ها سروکار دارد،باید از نو بپردازد به‏ تعریف این که به دنبال تکوین چه ذهنی،با چه توانایی‏ها و ویژگی‏هایی،برای‏ (۱)- Eisner

نسل جدید است بپردازد و مشخص سازد که متناسب با شرایط تمدنی جدید چه فردی را می‏خواهد پرورش دهد.پس از این مرحله،یعنی تجدید نظر در هدف‏ها و مأموریت‏های اصلی آموزش و پرورش،نوبت به نگاه‏های دیگر یا نگاه رایج‏”سخت‏افزاری‏”و”نرم‏افزاری‏”می‏رسد.در این مرحله به تعیین‏ این که سخت‏افزارها و نرم‏افزارها چگونه می‏توانند موجب آسان‏تر شدن دستیابی‏ به مأموریت‏های جدید شوند،پرداخته خواهد شد.

نویسنده درباره‏ی نسبت فناوری اطلاعات و ارتباطات با آموزش و پرورش‏ از رویکرد”ذهن‏افزاری‏”به جای نگاه‏”سخت افزاری و نرم‏افزاری‏”که متأثر از رویکرد ابزاری به فناوری اطلاعات و ارتباطات است،طرفداری می‏کند.۱یعنی‏ نگاهی غیر ابزاری یا تمدنی به فاوا دارد و آن را مظهر تمدنی جدید می‏داند که‏ آموزش و پرورش باید در برابر آن از خود واکنش نشان دهد.در این صورت‏ رویکرد،رویکردی،دیگر خواهد بود که اجمالا”ذهن‏افزاری‏”نامیده می‏شود.

فرض پنجم درباره‏ی ندای‏”مدرسه‏زدایی‏”۲است.این بحث را در دهه‏ هفتاد میلادی ایوان ایلیچ مطرح کرد و اکنون در سایه‏ی تحولات فناوری‏ اطلاعات و ارتباطات در حال بازسازی و طرح مجدد است.پیروان این موضع‏ معتقدند که به دلیل ایجاد ظرفیت‏های تازه به وسیله‏ی دگرگونی‏های فناورانه‏ نیازی به وجود مدرسه نیست.اما آیا حقیقتا موضوعیت مدرسه از دست رفته‏ است یا خیر؟تاریخ مصرف مدرسه و نهاد آموزش و پرورش رو به پایان‏ است؟

(۱)-در بخش سوم،مدل ۳ لایه‏ای نسبت میان آموزش و پرورش با فن‏آوری اطلاعات و ارتباطات ارایه‏ شده است که در این مدل علاوه بر لایه‏ی نخست(ذهن‏افزاری)و لایه‏ی سوم(نرم‏افزاری و سخت‏افزاری)،لایه‏ی دوم نیز تعریف شده است که از آن به منزله‏ی«فرآیند افزاری»نام برده شده است.

(۲)- deschooling

به اعتقاد نگارنده نهاد آموزش و پرورش در سایه‏ی تحولات حوزه‏ی‏ فناوری اطلاعات و ارتباطات با یکی از دو سرنوشت زیر روبه‏روست:

۱.زوال ناشی از عدم اهتمام به بازنگری رسالت و مأموریت خود،بازنگری‏ متناسب با عصر جدید یا تمدن اطلاعاتی و ارتباطی(احیاء مجدد تز مدرسه زدایی)

۲.دوام متکی به تحولات بنیادین در عرصه‏های یاد شده یا مدرسه‏زایی‏ جدید۱(مهرمحمدی،۲۰۰۶)

به باور نویسنده با وجود برخی اظهار نظرها در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات،مدرسه یا نهاد آموزش و پرورش ضرورتا بلاموضع نخواهد شد.در واقع،آن نظام آموزش و پرورش یا مدرسه‏ای کنار گذاشته می‏شود که بر مأموریت‏هاو هدف‏های منسوخ قرن بیستم خود یعنی عصر صنعتی اصرار بورزد و بازسازی آن‏ها را در دستور کار نداشته باشد.این حکم،حکمی کلی‏ است و محدود به عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات نمی‏شود.یعنی اگر متناسب با تحولات یک عصر در هدف‏های آموزش و پرورش تغییری انجام‏ نشود،مرگ و زوال آن حتمی است.اما چنانچه هوشیارانه و هوشمندانه به نظام‏ آموزش و پرورش سامان داده شود و از جزم اندیشی و محافظه‏کاری پرهیز شود،دوام و بقای آن تضمین خواهد شد.به دیگر سخن،عقل سلیم در برابر ضرورت استمرار نقش آفرینی نهادهای رسمی آموزش و پرورش یا مدرسه در صورت تحقق بخشیدن به وضعیت جدید سر تسلیم فرود خواهد آورد. بنابراین،هم می‏توان در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات با روند مدرسه زدایی همراه شد و هم می‏توان با این روند مخالفت کرد.همراهی در صورتی معقول و میسر خواهد بود که مدرسه را نهادی گرفتار آمده در غل و (۱)- reschooling

زنجیر سنت‏ها و عادت‏ها بدانیم و آن را مفهومی غیر تاریخ‏مند بپنداریم.آن‏گاه‏ باید انتظار داشت که حتی سیر طبیعی امور در عصر فناوری اطلاعات‏ و ارتباطات به مدرسه‏زدایی از ساحت جوامع بینجامد.همراهی با مدرسه زدایی‏ جدید یا مخالفت جدی با مدرسه‏زدایی و آن را در حکم دیدگاهی فاقد درک‏ ظرفت‏ها و پیچیدگی‏های بی‏مانند آموزش و پرورش دانستن نیز در صورتی‏ است که مدرسه را پدیده‏ای تاریخ‏مند بدانیم و فرض کنیم که در رویارویی با شرایط متغیر عصری و تمدنی و در حال حاضر تمدن اطلاعات و ارتباطات، انعطاف‏پذیر و پویاست،باید صادقانه اذعان کرد که حرکت در چارچوب اخیر چالشی بزرگ است،اما چشم‏پوشی از آن،به دلیل رویاروی شدن اساس‏ مدرسه و نظام آموزش و پرورش با بحران مشروعیت و بحران بقا،توجیه‏ شدنی نیست.

بخش دوم:دلالت‏های نگاه غیر ابزاری(تمدنی)به فناوری‏ اطلاعات و ارتباطات

تعریف متناسب با شرایط عصر جدید مدرسه یا نظام آموزش و پرورش‏ چیست؟در نظام آموزش و پرورش چه تحولاتی و در چه ابعادی باید به وجود آید تا به پدیده‏ای که تاریخ مصرف آن سر رسیده و به اصطلاح‏ پدیده‏ای‏”آناکرونیک‏”تبدیل نشود؟

برای این کار،مدرسه باید با نگاهی عمدتا”ذهن‏افزاری‏”سامان‏دهی و متناسب با فرصت‏ها و تهدیدهای جدید از قبل تحولات عرصه‏ی فناوری از خود واکنش هوشمندانه نشان دهد.به بیان دیگر،مدرسه در صورتی می‏تواند دوام یابد که به نگاه سطحی که همان نگاه‏”سخت‏افزاری و نرم‏افزاری‏”در زمینه‏ی کاربرد یا دلالت‏های فناوری اطلاعات و ارتباطات برای آموزش و (۱)- Anachronic

پرورش است،بسنده نشود.برای نشان دادن این که چه تحولاتی در بردارنده‏ی‏ این برخورد هوشمندانه و غیر مسحورانه با فناوری اطلاعات و ارتباطات است‏ یا برای بیان جلوه‏های رویکرد”ذهن‏افزاری‏”به فناوری اطلاعات و ارتباطات‏ در زمینه‏ی نظام آموزش و پرورش دو کار باید انجام دهیم:

۱.تهدیدهایی را که فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه‏های گوناگون‏ برای انسان و جوامع انسانی به وجود می‏آورد شناسایی کنیم و متناسب با آن‏ تهدیدها در نظام آموزش و پرورش،از خود واکنش نشان دهیم.

۲.مجموعه‏ی فرصت‏های فراهم شده را به وسیله‏ی تحولات حوزه فناوری‏ اطلاعات و ارتباطات در حیات بشری که برای نظام‏های آموزش و پرورش‏ مسؤولیت و تکالیف خاصی را معین می‏کند اشاره می‏کنیم.

الف)تهدیدهای ناشی از فناوری اطلاعات و ارتباطات

۱.افزایش خطر انزوای اجتماعی و دمیده شدن در تنور فردیت(پست من‏۱، ۱۹۹۵،نیسن باوم‏۲و واکر۳،۱۹۹۸)

اگر فناوری اطلاعات و ارتباطات پدیده‏ای است که می‏تواند به این تهدید بینجامد،باید برای نظام‏های آموزش و پرورش درباره‏ی آن چاره اندیشی کرد. این یکی از جلوه‏های نگاه ذهن‏افزاری به فناوری اطلاعات و ارتباطات است‏ که در درجه‏ی نخست به جهت‏گیری‏ها،هدف‏ها و مأموریت‏های نظام آموزش‏ (۱)- Postman

(۲)- Nissenbaum

(۳)- Walker

و پرورش توجه می‏کند.به بیان دیگر،باید پاسخ این پرسش را بدهیم که‏ چگونه باید رسالت یا کارکرد اجتماعی نظام آموزش و پرورش بازنگری شود و تحقق پیدا بکند تا آسیب جدی بر آن وارد نیاید؟

۲.افزایش خطر شکل‏گیری هویت‏های ناهنجار(دهقان،۱۳۸۳)این تهدید در سایه‏ی توسعه‏ی شبکه‏ها و ارتباطات و بحث به هم پیوستگی‏۱،مظهر فناوری جدید،به وجود می‏آید و ممکن است هویت‏های مطلوب یا به هنجار مانند هویت دینی دچار چالش شود.در نظام آموزش و پرورش برای این‏ تهدید بالقوه در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز باید تدبیری اندیشید و در مأموریت‏های آموزش و پرورش از نو نظر افکند.

۳.به خطر افتادن آموزش ارزش‏های مهم انسانی(نیسن‏باوم و واکر، ۱۹۹۸؛فقیهی به نقل از اپل،۱۳۷۰).

گروهی از اندیشمندان این نگرانی را ابراز کرده‏اند که در سایه‏ی استقرار رایانه،درس‏هایی که بار ارزشی دارند،همچون ادبیات و تاریخ،در حاشیه قرار می‏گیرند.آن نوع آموزش‏هایی که با قضاوت،خلاقیت،کل‏نگری و مانند این‏ها سروکار دارند کم‏کم از عرصه‏ی مدرسه حذف می‏شوند.چون در اصل،این‏ حوزه‏ها در مقایسه با درس‏های دیگر همچون ریاضیات و علوم و…چندان به‏ کاربردهای الگوریتمیک،رایانه‏ای یا آموزش مجازی تن نمی‏دهند.ازاین‏رو، شاید حوزه عمل یا کارکردهای دروس علوم انسانی در نظام آموزش و پرورش‏ رقیق‏تر از آن‏چه اکنون شاهدیم شود،بنابراین،نظام آموزشی باید درباره‏ی یان‏ حادثه یعنی رقیق شدن،کم رنگ شدن یا زیر سؤال رفتن این نوع آموزش‏ها تصمیماتی اتخاذ کند که خطر از دست رفتن فرصت تقویت ارزش‏های مهم‏ انسانی پیش نیاید.

(۱)- interconnectivity

۴.تبدیل شدن فناوری اطلاعات و ارتباطات به الهه‏ی جدید یا مخدوم‏ جدید(پست من،۱۹۹۵)

بسیاری از اندیشمندان معاصر توصیه کرده‏اند که نظام‏های آموزش و پرورش در کنار ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات به عرصه و چرخه‏ی‏ آموزش و پرورش راه حلی را در دستور کار خود بگنجانند تا آثار تهدید ناشی‏ از تبدیل شدن فناوری به الهه‏ی جدید یا مخدوم جدید انسان خنثی شود.یعنی‏ آموزش‏هایی ویژه معطوف به آثار مترتب بر کارکرد فناوری در زندگی انسان، ماهیت فناوری،محدودیت‏ها و امتیازهای آن برای جامعه را در کانون توجه‏ مطالعات مدرسه‏ای قرار دهند و بدین ترتیب از خطر اسطوره شدن فناوری در ذهن دانش‏آموزان بکاهند.آموزش‏های این زمینه را گاهی‏”تربیت فناورانه‏”هم‏ نامیده‏اند.۱

۵.خطر گرایش تعلیم و تربیت به سمت برنامه‏های درسی استاندارد/ یکنواخت این گرایش در نظام‏های تعلیم و تربیت همواره وجود داشته است. فناوری جدید امکان تشدید این وضعیت را به طرز محسوسی بالا می‏برد. نرم‏افزارهای تولید شده متکی به سرمایه‏گذاری‏های قابل توجه بوده است و دست‏کم برای تضمین بازگشت سرمایه به تولیدکنندگان باید دست‏یابی به‏ بازار جهانی را در دستور کار قرار دهند.لذا تعلیم و تربیت ممکن است به‏ شکل افراطی استاندارد شود و پدیده‏ای به نام Mc Schools 2رواج یابد این‏ اتفاق به معنای ادامه رویکرد ناوابسته کردن برنامه‏های درسی و آموزش به‏ (۱)- Technology Education

(۲)-این اصطلاح از عنوان رستوران Mc Donald گرفته شده که با دایر کردن دهها هزار شعبه در سراسر جهان،عملا در جهت استانداردسازی ذائقه و رژیم غذایی در سطح جهان گام برداشته است.

شرایط و موقعیت‏های خاص اجتماعی و محلی است که مظهر فرصت‏سوزی‏ در تعلیم و تربیت به حساب می‏آید(آیزنز،۱۹۹۴)

این تهدیدهای بالقوه ایجاب می‏کنند که در مأموریت‏های آموزش و پرورش‏ تجدیدنظر کنیم و تدبیرهایی ویژه برای رویارویی با تهدیدها بیندیشیم؛تا در برابر ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات مقاومت کنیم،و با آن برخوردی‏ هوشمندانه داشته باشیم.

ب)فرصت‏های ناشی از فناوری اطلاعات و ارتباطات

۱.زیر سؤال رفتن اقتدار سنتی معلم به عنوان منبع مطلق دانش و اطلاعات

این اتفاق را باید مبارک دانست و مثبت ارزیابی کرد و تعریفی نو از اقتدار معلم ارائه کرد.اقتدار معلم به جای ماهیت صرف اداری،ماهیتی معنوی می‏یابد که حفظ و صیانت از آن بسیار دشوارتر است.در این مقام معلم در مواردی‏ حتی نیاز به اظهار عدم آگاهی(ندانستن)دارد.به دیگر سخن معلم دیگر “فرزانه‏ای بر روی صحنه نیست،بلکه راهنمایی در کنار دست دانش‏آموزان‏” است.

۲.از دست رفتن موضوعیت صرف انتقال اطلاعات و دانش

در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات،دانش در دسترس همگان است،پس‏ اگر به این قضیه نپردازیم باید منتظر زوال دستگاه رسمی آموزش و پرورش و مدرسه باشیم.به دیگر سخن اگر بر این بازده تکیه کنیم،تاریخ مصرف مدرسه‏ باید سرآمده تلقی شود.این شرایط زمینه‏ی تسریع حرکت آموزش و پرورش‏ به سوی جهت‏گیری‏های مناسب را که در گذشته هم مطرح بوده فراهم کرده‏ است.در واقع،در عصر جدید نمی‏توانیم مأموریت انتقال اطلاعات و انباشت‏ اطلاعات را در ذهن دانش‏آموزان در دستور کار نظام آموزش و پرورش نگاه‏ (۱)- Not a sage on the stage,but a guide on the side.

داریم،باید به فکر مأموریت‏های جایگزین از جمله‏”سؤال محوری‏”باشیم‏ (مهرمحمدی،۱۳۸۴).

۳.اتخاذ جهت‏گیری یادگیری مادام العمر

فناوری جدید فرصتی بی‏نظیر برای تحقق بخشیدن به آرمان یادگیری‏ مادام العمر یا یادگیری غیر مقید به زمان و مکان را در اختیار نظام‏های آموزشی‏ قرار می‏دهد.یادگیری مادام العمر در عصر جدید و به دلیل سرعت تغییرات و تولید دانش جدید(دانایی محوری)یک جهت‏گیری اجتناب ناپذیر است.بقای‏ نظام‏های تعلیم و تربیت از جمله در گرو پیگیری جدی این جهت‏گیری است. فناوری جدید فرصت تحقق بخشیدن به این جهت‏گیری مغفول را بیش از پیش‏ فراهم ساخته است.

۴.امکان ایجاد انعطاف و تنوع در برنامه‏ها و روش‏های آموزش و پرورش‏ با گذر از برنامه‏های یکنواخت،کسل‏کننده،استاندارد بدون در نظر گرفتن‏ تفاوت‏های فردی

اکنون فرصت بی‏بدیل کنار گذاشتن انگاره‏های کنترلی تعلیم و تربیت و فراهم ساختن زمینه مشارکت فعال یادگیرندگان در فرآیند تصمیم‏گیری فراهم‏ شده است.این اتفاق می‏تواند به بهبود قابل ملاحظه کیفیت تعلیم و تربیت‏ بینجامد و کمبودهای مزمن را برطرف سازد.این فرصت در واقع ناظر به امکان‏ شخصی‏سازی‏۱برنامه‏های درسی و فرآیند یاددهی-یادگیری است که البته‏ رویکردی به مراتب منعطف‏تر،گسترده‏تر و عمیق‏تر در پاسخگویی به‏ تفاوت‏های فردی در مقایسه با رویکرد انفرادی‏سازی‏۲آموزش است.

(۱)- personalization

(۲)- individualization

۵.ضرورت توجه به آموزه‏های مردم‏سالاری درنظام آموزش وپرورش یا “تربیت شهروندی‏”

آزادی در تبادل اطلاعات،نظام‏های سیاسی،اجتماعی را خواسته یا ناخواسته در مسیر تبدیل شدن به نظام‏های دمکراتیک سوق می‏دهد.نظام‏های‏ سلطه از کنترل اطلاعات به عنوان مهم‏ترین ابزار سود جسته‏اند.با منتفی شدن‏ این امکان در آینده آشنایی با حقوق و تکالیف شهروندی به‏طور جدی مورد نیاز خواهد بود و نظام‏های اجتماعی موفق را از ناموفق متمایز خواهد ساخت. در چنین شرایطی مأموریت نظام آموزش و پرورش نیز روشن است‏ (مهرمحمدی،۱۳۸۳).

بخش سوم:مدل تبیین نسبت میان آموزش و پرورش با فناوری اطلاعات‏ و ارتباطات

این مدل از سه لایه(سطح)تشکیل شده است که در بردارنده‏ی اقتضائات‏ نگاه غیر ابزاری و نگاه ابزاری به پدیده‏ی فناوری اطلاعات و ارتباطات برای‏ آموزش و پرورش رسمی است.به باور نگارنده این مدل می‏تواند زمینه‏ رویارویی متکی به همه‏جانبه‏نگری را با فناوری جدید در آموزش و پرورش‏ فراهم سازد و دست‏اندرکاران تعلیم و تربیت را از غلتیدن به ورطه‏ی افراط و تفریط مصون نگه دارد.به دیگر سخن سیاست‏گذاری در سطوح یا لایه‏های‏ سه‏گانه‏ای که در این مدل پیشنهاد شده متضمن اتخاذ سیاست‏هایی است که بر حد اکثرسازی فرصت‏ها و به حد اقل رساندن تهدیدها استوار است(شکل ۱).

مدل تبیین نسبت میان آموزش و پرورش با فناوری اطلاعات و ارتباطات

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

سطح یا لایه‏ی اول

این سطح به نسبت میان آموزش و پرورش با فناوری اطلاعات و ارتباطات‏ در سطح کلان اختصاص دارد.برخی از نکات اساسی مربوط به این سطح‏ عبارتند از:

اصطلاح کلیدی معرف جهت‏گیری‏های برآمده از این سطح،”فاوا و تعلیم و تربیت‏”است که در بردارنده مفهومی بسیار گسترده‏تر از اصطلاح رایج‏”فاوا در تعلیم و تربیت‏”است.

نگاه به سیاست‏گذاری در این سطح،نگاه حد اکثری است.بدین معنا که‏ سیاست‏ها متوجه مأموریت‏ها،اهداف و غایات تعلیم و تربیت متناسب با اقتضائات عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات است.

از میان دو مفهوم(متغیر)،یکی فاوا و دیگری تعلیم و تربیت،متغیر اصلی‏ تعلیم و تربیت است.

جهت‏گیری‏هایی که شرط دوام و بقای آموزش و پرورش رسمی یا نهاد مدرسه در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات محسوب شود،مبتنی بر این نوع‏ نگاه است.به عبارت دیگر،سیاست‏ها متأثر از این فرض است که تعلیم و تربیت در این عصر،بازی جدید یا متکی به یک‏”پارادایم‏”متفاوت است.

در این لایه سیاست‏ها تحت تأثیر پاسخ به این پرسش قرار دارند که در عصر جدید به چه آدم‏هایی با چه ویژگی یا قابلیت‏های ذهنی نیازمندیم؟این‏ پرسش و پاسخ به آن معرف رویکرد”ذهن‏افزاری‏”در تبیین نسبت میان‏ آموزش و پرورش و فناوری جدید است.در پاسخ به این پرسش،سیاست‏هایی‏ همچون یادگیری مادام العمر،تعلیم و تربیت مردم‏سالار و پرسش محوری مطرح‏ خواهند شد.همچنین به نظر می‏رسد در این سطح در پاسخ به پرسش یاد شده‏ با توجه به دامنه‏ی تهدیدهای ناشی از فناوری جدید،لازم است عطف توجه به‏ مقوله‏هایی مانند تربیت اخلاقی،تربیت اجتماعی،تربیت هنری و تربیت فناورانه‏ را در دستور کار قرار داد.

سطح یا لایه‏ی دوم

در این سطح نیز نسبت میان آموزش و پرورش با فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح کلان مورد توجه است که نکات اساسی آن به شرح زیرند:

گرچه اصطلاح کلیدی کماکان‏”فاوا و تعلیم و تربیت‏”است و متغیر اصلی‏ تعلیم و تربیت،لیکن سیاست‏ها معطوف به اهداف و غایات نیست.بلکه

استلزامات اهداف و غایات جدید(یا مأموریت جدید تعلیم و تربیت)برای‏ اصول و عناصر فرآیندی در کانون توجه قرار دارند که‏”با توجه به ضرورت استقرار یک بازی جدید به نام تعلیم و تربیت در عصر جدید،عمده‏ترین فرآیندهای نظام آموزش و پرورش یا بازیگران تعلیم و تربیت در عصر جدید،چه نقش‏های متفاوتی را باید ایفا کنند؟”این پرسش و پاسخ به آن،هدف رویکرد”فرآیند افزاری‏”در تبیین نسبت میان آموزش و پرورش و فناوری است.

در پاسخ به این پرسش،سیاست‏های ناظر به نقش جدید معلمان، دانش‏آموزان،والدین و مدیران قابل طرح هستند.علاوه بر این در عرصه‏های‏ مهمی مانند”برنامه درسی پنهان‏”۱و”برنامه درسی پوچ‏۲(محذوف)”نیز می‏توان در سایه تهدیدهای مترتب بر عصر جدید به سیاست‏های قابل توجهی‏ دست یافت.

سطح یا لایه‏ی سوم

در این سطح سیاست‏های مرتبط با کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در نظام آموزش و پرورش به عنوان ابزاری در خدمت ارتقای کارآیی نظام و انجام‏ دادن کارآمدتر مأموریت‏های آموزشی مطرح است.برخی از نکات اساسی‏ مربوط به این سطح عبارتند از:

این سطح متعرض مأموریت‏های نظام آموزش و پرورش(یا اهداف و اصول)نمی‏شود و آن‏ها را مفروض می‏انگارد.بدین ترتیب باید توجه به این‏ (۱)- Hiddencurriculum

(۲)- Nullcurriculum

سطح از سیاستگذاری را موکول به تعیین تکلیف برای سطوح اول و دوم‏ دانست.

اصطلاح کلیدی معرف جهت‏گیری‏های برآمده از این سطح،”فاوا در تعلیم‏ و تربیت‏”است که در آن متغیر فاوا(یا توسعه فاوا)به عنوان متغیر اصلی‏ شناخته می‏شود.

در این سطح به کارگیری فناوری جدید به عنوان یکی از اجزای فناوری‏ آموزشی مدنظر قرار می‏گیرد.بنابراین این رویکرد را می‏توان ابزاری(یا سخت‏افزاری و نرم‏افزاری)معرفی کرد.

در این لایه سیاست‏ها تحت تأثیر پاسخ به این پرسش قرار دارند که اجرای‏ بازی جدید در نظام آموزش و پرورش با توجه به حضور فناوری‏های جدید چگونه خواهد بود؟این بازی جدید تا آن‏جا که به بهره‏گیری از فناوری جدید مربوط است،چگونه انجام می‏شود؟

سیاست‏های مربوط به این سطح را می‏توان در دو بخش کاربرد مصرف گرایانه‏۱و کاربرد تولیدگرایانه‏۲در نظر گرفت و بر اهمیت بیش‏تر نرم‏افزارهایی که مخاطبان را به ساختن و تولید کردن تشویق می‏کنند تأکید کرد.

(۱)- user

(۲)- producer

فهرست منابع

الف)فارسی

اپل،مایکل(۱۳۷۰).اثرات ناآشکار کامپیوتر بر معلمان و دانش‏آموزان؛ترجمه‏ فاطمه فقیهی قزوینی،فصلنامه تعلیم و تربیت،تابستان،شماره ۲.

جلالی،علی اکبر(۱۳۸۳).فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش‏ سایر کشورهای دنیا،در سومین همایش انجمن مطالعات برنامه درسی ایران؛ برنامه درسی در عصر فناوری و اطلاعات و ارتباطات،تهران.

دهقان،حسین(۱۳۸۳).مطالعات جامعه شناختی،در طرح تدوین سیاست‏های‏ راهبردی کاربر فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش.

فقیهی قزوینی،فاطمه(۱۳۷۰)،اثرات ناآشکار کامپیوتر بر معلمان و دانش‏آموزان،مایکل اپل(نویسنده).فصلنامه تعلیم و تربیت،۱۳۷۰.

لایحه برنامه چهارم توسعه اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی جمهوری اسلامی‏ ایران،۱۳۸۳.

مهرمحمدی،محمود(۱۳۸۳).طرح تدوین سیاست‏های راهبردی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش،موسسه پژوهشی‏ برنامه‏ریزی و نوآوری‏های آموزشی.

مهرمحمدی،محمود(۱۳۷۸)،آموزش و پرورش و جامعه مدنی،پژوهش در مسایل تربیتی،مؤسسه تحقیقات تربیتی.

مهرمحمدی،محمود(۱۳۸۳).بازاندیشی مفهوم و مدلول انقلاب آموزشی،در سومین همایش انجمن مطالعات برنامه درسی ایران؛برنامه درسی در عصر فناوری و اطلاعات و ارتباطات،تهران.

مهرمحمدی،محمود(۱۳۸۴)،جامعه دانایی محور و نظریه تعلیم و تربیت سؤال‏ محوری،در مجموعه علوم تربیتی؛مقالات منتشر شده به مناسبت نکوداشت‏ دکتر علی محمد کاردان،انتشارات سمت.

نفیسی،عبد الحسین(۱۳۸۳).مطالعات تطبیقی،در طرح تدوین سیاست‏های‏ راهبردی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش.

پایان مقاله