عوامل مؤثر بر شکست تحصیلی: نگاهی دوباره به عوامل درونی و بیرونی

دکتر نادر سلسبیلی*

نرجس قاسمی**

مقدمه

ورود به مدرسه،نقطه‏ی آغازی برای حرکت مداوم در مسیر آموزش است،اما، در بین راه عواملی موجب کند شدن حرکت دانش‏آموزان در مسیر تحصیل یا ترک تحصیل آنان می‏شود.شکست تحصیلی که نمونه‏های بارز آن ترک‏ تحصیل،تکرار پایه،افت کیفی و اخراج از مدرسه است همه ساله گذشته از هدر دادن مقدار زیادی از منابع مال و انسانی جامعه آثاری مخّرب و جبران‏ناپذیر نیز در حیات فردی و اجتماعی انسان‏ها برجا می‏گذارد.

پیشرفت فناوری‏ها،افزایش سرمایه‏گذاری‏ها و هزینه‏ی سرانه‏ی آموزش و پرورش را به همراه داشته است.با در نظر گرفتن تأثیر یک آموزش و پرورش‏ کارآمد در پیشرفت اقتصادی کشور و تربیت نیروی انسانی ماهر و متخصص، لزوم بهره‏گیری بهینه از سرمایه‏گذاری‏های عظیم مادّی و معنوی در آموزش و پرورش کاملا محسوس است.نظام آموزشی موظف است با پرورش سرمایه‏ی‏ انسانی غنی در ارتقای سطح فکری و فرهنگی جامعه به‏طور مؤثر بکوشد و از افت و تضییع شدن امکانات آموزشی جلوگیری به عمل آورد.

بررسی اولیه حاکی از آن است که نظام آموزش و پرورش ایران در جهت‏ نیل به این اهداف موفقیت لازم را نداشته است.این عدم موفقیت،اغلب به‏ صورت تکرار پایه،ترک تحصیل زودرس و افت یادگیری بروز کرده و هر سال خسارت‏هایی را مستقیم یا غیرمستقیم بر بخش‏های اقتصادی و اجتماعی‏ جامعه،خانواده‏ها و خود دانش‏آموزان وارد ساخته است که در مجموع کارآیی‏ درونی و بیرونی نظام آموزشی را با کاستی‏هایی روبه‏رو کرده است.در زمینه‏ی‏ علل شکست تحصیلی مقالات بسیاری نوشته شده و مطالعات و پژوهش‏های‏ متعدد انجام شده است،اما در جهت دستیابی به مهم‏ترین عواملی که در مواردی ناشی از درون آموزش و پرورش و کارکرد آن و در مواردی نیز بیرون‏ از آموزش و پرورش بر شکست تحصیلی و ترک تحصیل دانش‏آموزان اثرگذار

است،پژوهشی صورت نگرفته است.این مطالعه،کوششی است در جهت‏ دستیابی و شناخت مهم‏ترین عوامل تأثیرگذار در شکست تحصیلی باتوجه به‏ زمینه،میزان و اولویت تأثیر.

مسأله شکست تحصیلی

از نظر منابع مال و انسانی و مخارجی که دولت‏ها و ملّت‏ها در زمینه‏ی‏ آموزش و پرورش به عهده می‏گیرند،صاحب‏نظران این نهاد را از بزرگترین‏ مشاغل اقتصادی جهان می‏دانند که می‏تواند نقشی مهم در رشد و توسعه‏ی‏ کشورها ایفا کند.

آمارها و گزارش‏ها[۱]نشان می‏دهند که در حدود ده درصد دانش‏آموزان‏ کشور در سال‏های تحصیلی اخیر مردود شده‏اند.این ارقام بیانگر آن است که‏ مسؤولان آموزش و پرورش نتوانسته‏اند از منابع تخصیص یافته به امر آموزش‏ و پرورش استفاده‏ای بهینه را در راستای توسعه‏ی انسانی کشور به عمل آوردند.

واقعیت آن است باوجود اختصاص سهمی قابل‏توجه از بودجه‏ی عمومی‏ کشور به آموزش و پرورش،همچنین در اختیار قرار گرفتن منابع قابل‏توجه‏ درآمدهای مردمی،نظام آموزش و پرورش ایران،سالانه مقدار قابل توجهی از منابع انسانی و اقتصادی را هدر می‏دهد و از این طریق ضربه‏ای سنگین بر پیکر اقتصاد،فرهنگ و جامعه وارد می‏کند.

تلاش برای کاهش یا حذف پدیده‏ی شکست تحصیلی گذشته از کاهش‏ ضایعات اقتصادی،باعث تخفیف مشکلات روانی و اجتماعی در سطح جامعه‏ و در نتیجه موجب تقویت سرمایه‏های انسانی کشور می‏شود.اقدام در راستای‏ کاهش یاحذف این پدیده‏ی منفی زمانی نتیجه‏ی رضایت‏بخش می‏دهد که‏ عوامل مسبب آن به درستی شناخته و تبیین گردند.

افزایش میزان شکست تحصیلی برای نظام آموزشی نگران‏کننده به شمار می‏رود و نقطه‏ای تاریک در کارنامه‏ی آموزش و پرورش است.با درک این

مسأله که این امر ممکن است به دلایل مشکلاتی ایجاد شده باشد که در ساختار نظام آموزشی،خانوادگی و اجتماعی وجود دارد،شناخت این عوامل‏ تأمل و دقت‏نظر بیشتری را می‏طلبد.از این‏رو سیاست‏گذاری‏ها،برنامه‏ریزی و کارشناسی‏های دقیق و عملی درباره‏ی کاهش یا حذف این پدیده اجتناب‏ناپذیر است.

شکست تحصیلی از جمله مسایل قابل بحثی است که در بیشتر کشورها به‏ نوعی وجود دارد.در کشورهای گوناگون(از نظر پیشرفت اقتصادی و آموزشی)،حالت‏هایی متفاوت از آن به چشم می‏خورد و از دیدگاههایی‏ مختلف مورد بررسی قرار می‏گیرد.درباره‏ی علل و راهکارهای کاهش آن نیز نظرات گوناگون ارائه شده است که به آن‏ها می‏پردازیم.

منطق و هدف این مطالعه

تربیت انسانهای چند بعدی و توانمند از وظایف اصلی نظام آموزش و پرورش در عصر حاضر است که آن را عصر خرد و دانایی نامیده‏اند.این‏ انسان‏ها باید توانایی آن را داشته باشند که مناسبات و مختصات عصر اطلاعات‏ را بشناسند و براساس آن نهاده‏ها و روابط اجتماعی خود را طراحی کنند؛به‏ گونه‏ای که بتوانند در ساختن دنیای فردا مشارکت مؤثر داشته باشند.باتوجه به‏ پیشرفت روزافزون جامعه و تغییرات بنیادین در زمینه‏های گوناگون اجتماعی، اقتصادی،فرهنگی،سیاسی و…نقش آموزش و پرورش به‏عنوان زیر ساخت‏ این توسعه غیرقابل انکار است.از این‏رو از نظام آموزشی انتظار می‏رود که با فائق آمدن بر تنگناهای گوناگون زمینه‏ساز رشد استعدادها و خلاقیت‏های‏ دانش‏آموزان و تشکیل سرمایه‏ی انسانی غنی‏تر برای کشور باشد.دوره‏ی‏ آموزش عمومی و متوسطه از طریق آموزش مجموعه‏ای از مهارت‏ها،دانش‏ها و نگرش‏های ضروری توسعه می‏تواند در ارتقای سطح فرهنگی و علمی-

تخصصی جامعه مؤثر باشد.جمعیت دانش‏آموزی دوره‏های مختلف باید طوری‏ آموزش ببینند تا در فرایند توسعه جامعه‏ی خود دخالت فعال داشته باشند.

گزارش برنامه‏ی عمران سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۱ حاکی از آن است‏ که نظام آموزش و پرورش کشور ایران در جهت نیل به اهداف توسعه‏ی‏ علمی-فرهنگی و انسانی موفقیت مورد انتظار را نداشته باشند و جزء ۶۵ کشوری به‏ شمار آمده که نتوانسته است درآمد خود را به درستی در راه توسعه انسانی به‏ کار گیرد(فرهادپور،۱۳۸۱)[۲].عدم تحقق اهداف فوق الذکر را می‏توان در ابعاد گوناگون شکست تحصیلی(افت کیفی،تکرار پایه،ترک تحصیل و اخراج)مشاهده کرد.پدیده‏ای که هر سال فشارهای مالی و خسارت‏های‏ مستقیم و غیرمستقیم به بخش‏های اقتصادی و اجتماعی از جمله:دولت، خانواده‏ها و حتی خود دانش‏آموز وارد می‏کند.بررسی این موضوع از جهت‏ مالی و اقتصادی،طبق آمارهای ارائه شده‏[۳]در سال ۱۳۸۱ نشان‏دهنده‏ی آن‏ است که این معضل سالانه بیش از هزار میلیارد ریال هزینه در برداشته است. به عقیده‏ی مسؤولان با این مبلغ می‏توان هزاران شغل جدید در کشور ایجاد کرد و نرخ بیکاری را طی ۸ سال ۱۲%کاهش داد.باید توجه داشت که هزینه‏ی‏ مضاعف وارد شدن آسیب‏های جدی بر شخصیت دانش‏آموز و از دست رفتن‏ حس کسب موفقیت بر آن‏ها نیز سنگین ارزیابی می‏شود.

هدف این مطالعه‏ی بررسی علل و عوامل ایجاد کننده‏ی شکست تحصیلی‏ در قالب دو بخش عمده‏ی عوامل درونی آموزش و پرورش چون برنامه‏های‏ درسی،نظام آموزشی و سایر مؤلفه‏های تشکیل‏دهنده و عوامل بیرونی آموزش‏ و پرورش چون عوامل فرهنگی-اجتماعی و اقتصادی و روانی-جسمانی‏ است.همچنین مشخص کردن اولویت تأثیر این دو گروه عوامل و در پی آن‏ ارائه کردن توصیه‏هایی در جهت کاهش آن باتوجه به شرایط و ویژگی‏های‏ موجود است.

بیان روش و مراحل

این مطالعه برگرفته از پژوهشی در زمینه‏ی عوامل مؤثر بر شکست تحصیلی‏ [۴]است که در سال‏های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ انجام شده است.بخش اول پژوهش‏ در قالب زمینه‏یابی از نوع توصیفی-تحلیلی است و در بخش دوم براساس‏ تحلیل و جمع‏بندی نتایج به‏دست آمده وارد فراتحلیل شده است.پژوهش‏ مذکور در دو مرحله‏ی کتابخانه‏ای و میدانی به بررسی پیرامون عوامل مؤثر درونی و بیرونی بر شکست تحصیلی پرداخته است.در مرحله‏ی کتابخانه‏ای‏ جهت تعیین میزان اولویت تأثیرگذاری هرکدام از عوامل و زیرعامل‏های مؤثر درونی و بیرونی نظام آموزش و پرورش بر شکست تحصیلی،۴۷ منبع به‏ دست آمده که با موضوع پژوهش مرتبط بودند.درحدود ۳۸ درصد این منابع‏ طرح‏های پژوهشی،۳۰ درصد مقالات،۱۹ درصد رساله‏های دانشگاهی،۹ درصد کتاب و ۴ درصد گزارش سمینار است که بررسی و تجزیه و تحلیل‏ شده‏اند.در مرحله‏ی بررسی میدانی،پس از جمع‏بندی اولیه یافته‏های ۴۷ منبع‏ مورد مطالعه،پرسشنامه‏ای تدوین گردید و با پرسش از صاحب‏نظران و محققان‏ این حوزه در مورد مهم‏ترین عوامل مؤثر در شکست تحصیلی،به‏ویژه در حوزه‏ی‏ برنامه‏ی درسی و آموزشی،اطلاعات موردنیاز جمع‏آوری گردید.سپس،با توجه به یافته‏های پیشینه و مبانی نظری حوزه‏ی شکست تحصیلی،یافته‏های‏ حاصل از بررسی مطالعات انجام شده و جمع‏بندی پاسخ‏های دریافت شده از صاحب‏نظران،کوشیدیم تا به اهداف در نظر گرفته شده نزدیک شویم و به‏ پرسش‏های اساسی پاسخ دهیم.باتوجه به یافته‏های پژوهش و جمع‏بندی‏های‏ انجام شده در بخش‏های گوناگون،چند نتیجه‏گیری اساسی به‏دست آمده و پیشنهادهایی نیز در ارتباط با رویایی و کاهش شکست تحصیلی ارائه شد. همچنین کوشیدیم تا راهکارهایی برای مقابله با شکست تحصیلی تصویر شود.

مفهوم شکست تحصیلی و ابعاد گوناگون آن

برای تبیین شکست تحصیلی معمولا از کلمه‏ی افت یا اتلاف‏۱تحصیلی استفاده‏ می‏شود.از دیدگاه امین‏فر(۱۳۶۵)[۵]اصطلاح افت یا اتلاف در آموزش و پرورش از زبان اقتصاددانان گرفته شده است و آموزش و پرورش را به صنعتی‏ تشبیه می‏کند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه که باید به محصول نهایی تبدیل‏ شود را تلف می‏کند و نتیجه‏ی مطلوب و مورد انتظار را به بار نمی‏آورد.

شکست تحصیلی صورت‏هایی گوناگون به خود می‏گیرد که تمایز میان‏ آن‏ها از اهمیت برخوردار است.حالت‏های گوناگون شکست تحصیلی یا مؤلّفه‏های آن شامل:

الف)افت کیفی

ب)تکرار پایه‏۲

ج)ترک تحصیل‏۳زودرس

د)در مرحله‏ی خطر۴بودن است.باتوجه به اهمیت و جایگاه هریک در تبیین شکست تحصیلی،مفهومو تعریف آن‏ها بدین شرح است:

الف)افت کیفی:امروزه افت کیفی و آثار روانی-اجتماعی و اقتصادی آن، مورد توجه و نگرانی برنامه‏ریزان توسعه و آموزش در بیشتر کشورهای جهان‏ است.افت کیفی در آموزش و پرورش عبارت است از نارسایی در رسیدن به‏ اهداف از پیش تعیین شده‏ی آموزش و پرورش یا عدم تحقق بخشی از هدف‏های اساسی یادگیری ومهارت‏های پایه است که ممکن است به‏ شکل‏های قبولی با تبصره،عدم یادگیری کامل مطلوب یک پایه و اشکال‏ (۱). Wastage

(۲). Repetition

(۳). Drop-out

(۴). At-risk stage

دانش‏آموزان در آموختن مطالب پایه‏های بعد یا به صورت کم پیشرفتی در تحصیل خود را نمایان سازد.

کاستی در پیشرفت تحصیلی باتوجه به تفاوت بارز و پایدار میان توانایی‏ فرد و عملکرد تحصیلی،به صورت مشاهده‏ی تناقض‏های آشکار بین مواردی‏ چون:هوش اندازه‏گیری شده،آزمون‏های کلاس‏ها و آزمون‏های پیشرفت‏ تحصیلی با اظهار نظر معلمان نسبت به آموخته‏های دانش‏آموز تعیین می‏گردد (هافمن و کالاهان،۱۹۹۸،به نقل از ماهر،۱۳۸۲)[۶].باتوجه به این تعریف، افت کیفی را می‏توان به‏گونه‏ای چشمگیر در آموزش و پرورش مشاهده کرد انبوه جمعیت دانش‏آموزانی که در دوره‏های تحصیلی را به هر شکل ممکن به‏ پایان می‏رسانند،اما هنوز بین پیشرفت تحصیلی ظاهری آن‏ها و واقعیت‏ توانایی‏ها و مهارت‏ها و آموخته‏هایشان اختلافی قابل‏توجه مشاهده می‏شود.

ب)تکرار پایه:تکرار پایه به مفهوم تکرار تحصیل در یک کلاس برای‏ دانش‏آموزانی است که سال تحصیلی گذشته نیز در همان کلاس و پایه تحصیل‏ کرده‏اند.تکرار پایه پدیده‏ای است که سابقه‏ای دیرینه در نظام‏های آموزشی‏ جهان دارد.به عقیده برخی از صاحب‏نظران(اووینگ و کاپلان‏۱،۲۰۰۱،به نقل‏ از حسنی،۱۳۸۲)[۷]،این پدیده اول بار در قرن نوزدهم رخ داد و در کشور ما نیز به همراه توسعه‏ی نظام آموزشی جدید که از اواخر دوره قاجاریه شروع‏ شد ظاهر گردید.در بسیاری از کشورهای جهان و به‏ویژه کشورهای در حال‏ توسعه،هنوز هم تکرار پایه راه علاجی برای دانش‏آموزان ضعیف و در معرض‏ خطر در نظر گرفته می‏شود.در کشورهایی که پذیرش دانش‏آموزان در دوره‏ی‏ دبیرستان براساس امتحانات پایان دوره ابتدایی است تکرار پایه دوره‏ی ابتدایی‏ رواج بسیار دارد.اما جمع‏بندی نتایج تحقیقات انجام شده در سال‏های اخیر، (۱). Owing and kaplan

نشان می‏دهد که تکرار پایه بیش از آن‏که راهگشا باشد،مسأله آفرین است و یکی از عوامل قوی پیش‏بینی‏کننده ترک تحصیل به‏ویژه در کشورهای در حال‏ توسعه به شمار می‏آید[۸].به‏گونه‏ای که احتمال ترک تحصیل در دانش‏آموزان‏ دارای سابقه تکرار پایه،۲ تا ۱۲ بار بیشتر از دانش‏آموزان همتا ولی بدون تکرار پایه است‏[۹].بدین سبب بسیاری از کشورها،سیاست«ارتقای خودبه‏خود تحصیلی»۱و به عبارتی ارتقای مبتنی بر سن را دنبال می‏کنند.

ارتقای خودبه‏خود تحصیلی یکی از راهکارهای مقابله با شکست‏ تحصیلی(تکرار پایه)است که در کشورهای گوناگون وضعیتی متفاوت دارد. در برخی از کشورها فقط ۲ یا ۳ پایه اول را شامل می‏شود و در مواردی کل‏ دوره ابتدایی را در برمی‏گیرد.هر کشوری براساس ویژگی‏های فرهنگی، آموزشی،سیاسی و اقتصادی خود آن را پذیرفته است.مثلا در ایران،ارتقای‏ خودبه‏خود تحصیلی در مقیاس محدود به صورت استفاده از تسهیلات‏ آیین‏نامه‏ای امتحانات و تک‏ماده انجام می‏شود.

ج)ترک تحصیل:ترک تحصیل به مفهوم موقعیت دانش‏آموزانی است که‏ قبل از رسیدن به انتهای یک دوره‏ی آموزشی،آموزش را رها و آن دوره را ترک می‏کنند.ترک تحصیل عمدتا به سه گروه اطلاق می‏شود:۱.افرادی که‏ ضمن سال تحصیلی،قبل از فرا رسیدن ایام امتحانات پایانی مدرسه را ترک‏ می‏کنند و از شرکت در امتحانات پایان سال منصرف می‏شوند.۲.افرادی که در امتحانات پایان سال(خرداد و شهریور)مردود و از ادامه تحصیل منصرف‏ می‏شوند و ۳.افرادی که در امتحانات پایان سال قبول می‏شوند،ولی از ثبت‏نام‏ در کلاس بالاتر خودداری می‏کنند.

(۱). Automatic or Social Promotion

عوامل مؤثر بر این سه نوع ترک تحصیل ممکن است متفاوت باشد.معیّری‏ (۱۳۷۱)[۱۰]بین ترک تحصیل میان دوره‏ای و ترک تحصیل پس از اتمام دوره، تمایز قایل می‏شود و معتقد است در مرحله‏ی نهایی هردوره‏ی تحصیلی و رفتن به دوره‏ی بالاتر،ترک تحصیل آن دسته از افرادی که آمادگی شروع و ادامه تحصیلات بعدی را ندارند امری طبیعی به شمار می‏رود.این مسأله‏ لازمه‏ی توزیع متعادل و حساب‏شده کودکان و نوجوانان در رشته‏های‏ تخصصی و انتخابی است.آنچه ضایعه و اتلاف واقعی را پدید می‏آورد،ترک‏ تحصیل میان‏دوره‏ای است که بخشی از نیروهای انسانی یک جامعه نتیجه چند سال سرمایه‏گذاری را،بدون اخذ مستندی از دست می‏دهند.

د)در مرحله‏ی خطر۱بودن:قبل از ترک تحصیل،تکرار پایه و مردودی، دانش‏آموزان نشانه‏هایی از در مرحله‏ی خطر بودن را بروز می‏دهند.ویتنبرگ‏۲ (۱۹۸۸)[۱۱]ویژگی‏های در معرض خطر بودن را چنین برمی‏شمارد:سابقه‏ی‏ تحصیلی ضعیف،سطح پایین تحصیلات والدین،نفرت از مدرسه،شرکت‏ جزیی یا هیچ در فعالیت‏های فوق‏برنامه درسی،داشتن مسایل انضباطی، زندگی در خانه‏های درهم‏ریخته،موقعیت پایین اقتصادی-اجتماعی، خودپنداره‏ی ضعیف،نارسایی در هدف‏ها و داشتن آرزوهای پست و ضعف‏ در قابلیت‏های خواندن.

بررسی‏هایی که کوئلار۳و دیگران(۱۹۹۰)[۱۲]انجام داده‏اند نشان می‏دهد که برنامه‏های حمایت از دانش‏آموزان در مرحله‏ی خطر با برنامه‏های تشویق‏ پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان به‏طور قاطع در بیشتر جنبه‏ها شبیه به هم‏ هستند.علاوه‏بر آن،فرایند ترک تحصیل دانش‏آموزان در مرحله‏ی خطر با (۱). At-risk Stage

(۲). Wittenberg

(۳). Cuellar-Alfredo

فرایند برنامه‏ی اعتلای تحصیلی و علمی دانش‏آموزان همخوان است.بنابراین‏ در فرایند آموزش‏های دوران مدرسه،بخشی از دانش‏آموزان ابتدا در مرحله‏ی‏ خطر قرار می‏گیرند سپس ترک تحصیل می‏کنند.باتوجه به این مطلب،مدرسه‏ از طریق شناسایی دانش‏آموزان در مرحله‏ی خطر و ارائه کمک و راهنمایی‏های‏ به‏موقع می‏تواند با شکست تحصیلی این دسته از دانش‏آموزان به مقابله‏ برخیزد.مرکز تحقیقات و نوآوری آموزشی آمریکا در گزارش«کودکان ما در مرحله‏ی خطر۱»(۱۹۹۵)[۱۳]ویژگی دانش‏آموزان در مرحله خطر را چنین‏ برشمرد:«از بافت‏ها و محیطهای محروم می‏آیند،در رسیدن به استانداردهای‏ ضروری در مدرسه شکست می‏خورند،سابقه‏ی تحصیلی آن‏ها ضعیف است، اغلب غیبت می‏کنند،از جهت جذب شدن در یک الگوی معمولا پذیرفته‏ی‏ مسؤولیت اجتماعی شکست می‏خورند.ویلیس(۱۹۸۶)[۱۴]معتقد است‏ عواملی نظیر ساختار خانوادگی،فقر و مسایل اقتصادی،نژاد قومیت،زبان، محل سکونت و جنسیت ارتباط نزدیکی با مخاطره‏ی آموزشی دانش‏آموزان‏ دارند.

روند پدیدایی مفهوم شکست تحصیلی

شکست تحصیلی پدیده‏ای جدید نیست،بلکه با پیدایش آموزش رسمی‏ مدرسه‏ای مطرح بوده است.از زمانی که تحصیل اجباری و همگانی می‏شود و معیارهای سخت سنجش معلومات و گذر از امتحانات وجود داشته‏اند شکست‏ تحصیلی نیز وجود داشته است.در اواخر قرن نوزدهم و همگام با تحولات‏ صنعتی و نیاز به نیروهای تربیت شده‏ی متخصص،افکار دولتمردان و دست‏اندرکاران آموزش و پرورش به مسأله‏ی افت تحصیلی بیشتر معطوف شد (بیابانگرد،۱۳۷۸)[۱۵].در سطح بین‏المللی،برای نخستین بار در کنفرانس‏ (۱). Our Childern at risk

عمومی یونسکو(در سال ۱۹۷۰ م)که در پاریس برگزار شد به موضوع شکست‏ تحصیلی توجه شد و مسأله‏ی بهبود نظام‏های آموزشی از طریق کاهش افت‏ تحصیلی به‏ویژه در هند مطرح و بررسی شد.در این رابطه فرضیه‏های‏ گوناگون مطرح گردید.عده‏ای آن را مرتبط با فقر اقتصادی جامعه دانستند و عده‏ای دیگر،در ارتباط با وضع و شرایط خانوادگی،و برخی نیز کیفیت و کمیّت آموزش و پرورش را عاملی مؤثری در بروز چنین پدیده‏ای عنوان کردند (توما،۱۳۶۳)[۱۶].

سیر تحول تاریخی این پدیده نشان می‏دهد که توجه به شکست تحصیلی و دلایل ایجاد کننده‏ی آن،سه مرحله را پشت سر گذاشته است.در شروع قرن‏ بیستم علل شکست تحصیلی را عمدتا ناشی از عوامل فردی چون خصوصیات‏ شخصیتی،کمبودهای ذهنی،اختلالات روحی و روانی می‏دانستند.به مرور،از میانه‏ی قرن بیستم،در کشورهای صنعتی پیشرفته،شکست تحصیلی،پدیده‏ای‏ اجتماعی به شمار آمد و کمبودهای اجتماعی-فرهنگی دلایل اصلی شکست‏ تحصیلی شناخته شدند.در این دوران اعتقاد بر این بود که هدف مدرسه باید کاهش فاصله‏ی طبقات اجتماعی مختلف در میان دانش‏آموزان طبقات محرومی‏ باشد که به علت شرایط خاص خانوادگی دچار کمبودهایی از نظر هوش‏ اکتسابی و رشد کلامی و اجتماعی هستند.این طرز تلقی از علل شکست‏ تحصیلی موجب شد تا در جهت جبران این کمبود روش‏های ترمیمی و جبرانی چون آموزش و پرورش جبرانی،کلاس‏های تطبیقی،آموزش متقابل و خدمات حمایتی مطرح و اجرا شود.تأکید اصلی این پروژه‏ها معطوف به اثرات‏ محیط خانوادگی بر رشد کودک و مطرح ساختن جنبه‏های اجتماعی و فرهنگی‏ شکست تحصیلی بود.

از اواخر سال‏های ۱۹۶۰ و اوایل سال‏های دهه‏ی ۱۹۷۰،علل شکست‏ تحصیلی را بیشتر ناشی از عوامل مربوط به مدرسه می‏دانستند.پیشگامان این

جریان فکری مانند بوردیو،پاسرون،استابلر و بودلو در فرانسه‏ (بازرگان،۱۳۷۸)[۱۷]معتقد بودند که مقررات و شرایط و فضای مدرسه، محتوا،روش‏های ارزشیابی و فرایند یاددهی-یادگیری متناسب با نیازها، شرایط اجتماعی و روانی دانش‏آموزان طبقه‏ی محروم نیست.دانش‏آموزان‏ طبقه‏ی محروم بر اثر عدم آمادگی قبلی،داشتن تجربیات ناموفق و تلخ در مدرسه،وجود پیش‏داوری‏ها و انتظارات منفی،روابط خشک و ساختار سلسله‏ مراتبی مدرسه نمی‏توانند رابطه‏ای مثبت با درس و تحصیل برقرار کنند و در نتیجه با از دست دادن اعتماد به نفس خود دچار عقب‏ماندگی می‏شوند.به‏ همین سبب شرایط و مقررات حاکم بر مدرسه،محتوا،روش‏های آموزش و پرورش و نظام ارزشیابی مورد انتقاد قرار گرفت.

عوامل مؤثر بر شکست تحصیلی

آموزش و پرورش موضوعی ملی و فرابخشی است و تأثیری متقابل با عوامل و بخش‏های فرهنگی،اجتماعی،سیاسی و اقتصادی دارد.در نتیجه متأثر از فعالیت و رفتار نهادها و سازمان‏های متفاوتی است که در مواردی خارج از محدوده‏ی کنترل آموزش و پرورش هستند.شکست تحصیلی،از مسایل و چالش‏هایی است که معمولا در حوزه‏ی آموزش و پرورش مطرح می‏شود و گذشته از اینکه می‏تواند ناشی از کاستی‏های بخش‏های آموزش و پرورش‏ باشد،می‏تواند متأثر از بخش‏ها و عوامل مختلف بیرونی و ازجمله عوامل‏ فرهنگی-اجتماعی واقتصادی نیز باشد.دیدگاههای متفاوتی در این زمینه‏ مورد بحث و بررسی قرار گرفته و دسته‏بندی‏هایی گوناگون نیز از عوامل‏ ایجاد کننده‏ی شکست تحصیلی ارائه شده است.مثلا یونسکو۱(۱۹۸۲)[۱۸] عوامل مؤثر بر شکست تحصیلی را در یک نظام آموزشی به دو دسته عوامل‏ (۱).. UNESCO,An Overview Coping With Dropout.1982

درونی و بیرونی نظام آموزش و پرورش تقسیم می‏کند.گاما و همکارانش‏۱ (۱۹۸۶)[۱۹]عوامل شکست تحصیلی را شامل شرایط اقتصادی،روانی- اجتماعی و مسایل خانوادگی می‏دانند.نیلور۲(۱۹۸۷)[۲۰]معتقد است که‏ دانش‏آموزان به علت مجموعه‏ای گوناگون از عوامل خانوادگی،اقتصادی و نژادی ترک تحصیل می‏کنند که می‏توان آن‏ها را به بیگانه شدن،فقدان انگیزش‏ یا محرومیت طبقه‏بندی کرد.رودزومک میلان‏۳(۱۹۸۷)[۲۱]عوامل مؤثر بر ترک تحصیل را شامل عوامل محیطی،علمی،بقا و ادامه‏ی حیات و عوامل‏ اجتماعی می‏دانند.هندریش و همکارانش‏۴(۱۹۸۹)[۲۲]عوامل مرتبط با ترک‏ تحصیل را به سه دسته‏ی دانش‏آموزی،مدرسه‏ای و اجتماعی تقسیم کرده‏اند. گلنار مهران(۱۳۷۵)[۲۳]دلایل شکست تحصیلی را به سه دسته‏ی عوامل‏ مدرسه‏مدار،خانواده‏مدار و کودک‏مدار تقسیم می‏کند.غلامعلی افروز (۱۳۷۱)[۲۴]شرایط عاطفی-روانی،شرایط سازش یافتگی رفتاری،شرایط روان حرکتی-فیزیولوژیکی،شرایط آموزشی و امکانات و شرایط اجتماعی را عوامل مؤثر بر شکست تحصیلی می‏داند.

در پژوهشی که مؤلفان این مقاله در سال‏های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ در زمینه‏ی‏ شناسایی عوامل مؤثر ناشی از برنامه‏های درسی،آموزشی و عوامل بیرونی‏ آموزش و پرورش به انجام رساندند(سلسبیلی،قاسمی،۱۳۸۳)[۴]،عوامل‏ مؤثر بر شکست تحصیلی به دو دسته‏ی عوامل مؤثر درونی و بیرونی تقسیم‏ شد که عوامل درونی آموزش و پرورش شامل شرایط و مشخصات نظام و برنامه‏های آموزشی و برنامه‏های درسی است و عوامل بیرونی آموزش و پرورش شامل عوامل فرهنگی-اجتماعی،اقتصادی،روانی-جسمانی در (۱).. Gama ans Others

(۲). Naylor

(۳). Rhodes and McMillan

(۴).. Hendrich and Others

نظر گرفته شد.در این پژوهش هریک از عوامل تشکیل‏دهنده چون عامل‏ برنامه درسی،عامل برنامه‏های آموزشی یا عوامل فرهنگی-اجتماعی و…خود شامل پاره عوامل دیگری هستند که می‏توان آن‏ها رادر جدول خلاصه‏ اطلاعات(پیوست مقاله)یافت.نتایج به‏دست آمده از این پژوهش در قالب دو دسته اصلی عوامل درونی نظام آموزش و پرورش و عوامل بیرونی نظام‏ آموزش و پرورش و یازده هدف ویژه این پژوهش مرتبط با تأثیر عوامل درونی‏ و بیرونی آموزش و پرورش به شرح زیر است.

۱.عوامل درونی آموزش و پرورش

جمع‏بندی یافته‏های حاصل از بررسی منابع نوشتاری شامل گزارش‏ها، پژوهش‏ها،رساله‏ها،مقاله‏ها و کتاب‏های مرتبط،وبررسی مرحله‏ی میدانی در مورد عوامل درونی شامل دو دسته عوامل مربوط به برنامه‏های درسی و برنامه‏های آموزشی باتوجه به تعریفی که از هریک به عمل آمده حاکی از آن‏ است که:

الف-در میان پاره عوامل تشکیل دهنده‏ی عامل«برنامه درسی»نتایج‏ بدست آمده نشان می‏دهد که اساسی‏ترین اشکال در«روش‏های یاددهی- یادگیری»است.عدم تسلط کافی معلم در تدریس و استفاده از روش‏های سنتی‏ و حافظه‏مدار و یکطرفه و عدم توجه به ایجاد فرصت‏های یادگیری مناسب، تأثیری قاطع و تعیین‏کننده بر شکست تحصیلی دارد.پس از عامل«روش‏های‏ یاددهی-یادگیری»تا حدودی عدم ارتباط«هدف‏های درسی»با نیازها و علایق دانش‏آموزان و عدم تناسب با اولویت‏های جامعه،عاملی اثرگذار بر ترک‏ تحصیل،بی‏علاقگی از درس و تکرار پایه تلقی می‏شود.رویکرد و جهت‏گیری‏های برنامه درسی در قالب تأکید بیش از اندازه بر موضوع مطلب‏ درسی و انتقال معلومات و عدم تجانس برنامه با علایق و نیازهای‏ دانش‏آموزان،ضعفی جدی در برنامه‏های درسی دوره‏های مختلف آموزش و

پرورش به شمار می‏آید.به‏گونه‏ای که منجر به ضعف روش آموزش معلمان و نارسایی‏های در فرایند یاددهی و یادگیری می‏گردد.پس از آن موارد زیر بر شکست تحصیلی دانش‏آموزان اثر داشته است:نقص‏های«محتوایی»چون عدم‏ تناسب محتوا با علایق و نیازهای روزمره دانش‏آموزان،عدم تناسب حجم‏ محتوا با ساعت‏های در نظر گرفته شده،متناسب نبودن روش‏ها و امکانات‏ آموزش و پرورش با محتوای برنامه و در نهایت نارسایی‏های«ارزشیابی از آموخته‏های»دانش‏آموزان،عدم توجه به ارزشیابی تشخیصی،عدم توجه به‏ آموزش‏های ملاک‏مدار و نامتناسب بودن روش‏های ارزشیابی به دلیل جدا در نظر گرفتن روش ارزشیابی از روش یاددهی و نداشتن الگوی مناسب‏ ارزشیابی،بیشترین تأثیر را بر میزان شکست تحصیلی دانش‏آموزان داشته است.

ب-در مورد عامل«برنامه‏های آموزشی»نتایج نشان می‏دهد که در میان‏ پاره عوامل تشکیل‏دهنده‏ی«برنامه آموزشی»؛بیش از همه،نارسایی‏های«نحوه‏ حضور و تأثیرگذاری معلم»چون عدم ارتباط عاطفی صحیح میان معلم و دانش‏آموز،ضعف تخصصی و دانش تربیتی معلمان و عدم توانایی در جذب و علاقه‏مند ساختن دانش‏آموزان به تحصیل مؤثر است.نتیجه این نارسایی ترک‏ تحصیل،افت کیفی و تکرار پایه بوده است.در تشکیل این نارسایی،پاره‏ عواملی چون مشکلات معیشتی معلمان،نسبت بالای دانش‏آموز به معلم و پایین بودن صلاحیت‏های شخصیتی و اجتماعی معلم به میزانی قابل‏توجه بر حضور و تأثیرگذاری معلمان بسیار مؤثر است.ناهماهنگی و فقر دانش مانعی‏ برای پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان است.

پس از پاره عوامل«نحوه‏ی حضور و تأثیرگذاری معلمان»تارسایی‏های‏ آموزشی چون وجود مدارس نیمه‏وقت،ناتوانی نظام آموزشی در فراهم آوردن

آموزش همگانی با کیفیت مناسب،نامتناسب بودن مقررات آموزشی و فضای‏ مدرسه با نیازهای روانی،اجتماعی دانش‏آموزان،فقدان آموزش پیش‏دبستانی‏ (به‏ویژه در مناطق روستایی و حاشیه‏نشین و مناطق محروم و دو زبانه)،کمبود نیروی متخصص برنامه‏ریز آموزشی و درسی،نقشی مؤثر بر شکست تحصیلی‏ دانش‏آموزان دارند.نقش فضای آموزشی و امکانات و تجهیزات آموزشی را نیز نمی‏توان در پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان انکار کرد.کمبود آگاهی تخصصی‏ و علمی مدیران،درک فرهنگی نامناسب و ارتباط ضعیف آنان با معلمان، کارکنان،والدین و دانش‏آموزان،نگرش‏های منفی مدیران و عدم پیگیری‏های‏ آگاهانه در مورد غیبت‏ها و مشکلات دانش‏آموزان مشکلاتی هستند که در ارتباط با مدیریت آموزشی و تشکیل‏دهنده‏ی عامل برنامه‏های آموزشی به‏ چشم می‏خورند و میزان شکست تحصیلی را تحت‏تأثیر قرار می‏دهند.در ارتباط با عامل برنامه‏های آموزشی غیراز پاره عوامل ذکر شده،می‏توان به‏ مسایل و اشکالات نحوه تنظیم تقویم و ساعت‏های آموزشی،هدایت تحصیلی‏ و همچنین ورود به دوره‏های تحصیلی بالاتر اشاره کرد.پایه‏بندی و ساختار سفت و سخت و عدم انعطاف برنامه درسی و بی‏توجهی به شرایط اقلیمی و منطقه‏ای،پاره عوامل تشکیل‏دهنده‏ی برنامه آموزشی هستند که در شکست‏ تحصیلی مؤثراند.

۲-عوامل بیرونی نظام آموزش و پرورش

بررسی‏های منابع مطالعاتی شامل گزارش‏های پژوهش‏ها،رساله‏ها،مقاله‏ها و کتاب‏های مرتبط و بررسی میدانی شامل مصاحبه با صاحب‏نظران و اندیشمندان‏ در زمینه‏ی شکست تحصیلی نشان می‏دهد که مهم‏ترین عامل بیرونی مؤثر بر شکست تحصیلی،عامل اقتصادی-اجتماعی است.محرومیت خانواده و فقر اقتصادی آن‏ها به‏ویژه در مناطق حاشیه‏ی شهری و مهاجرنشین،و مناطق دور افتاده‏ی روستایی بالاترین درجه‏ی تأثیرگذاری را بر شکست تحصیلی

دانش‏آموزان داشته است.همچنین عواملی چون محرومیت‏های فرهنگی ناشی‏ از ارزش‏های سنّتی و رسوم کهنه و دست‏وپاگیر به‏ویژه در مورد ترک‏ تحصیل دختران،فقر سواد فرهنگی و اجتماعی،عدم ارزش‏گذاری برای علم، شکاف فرهنگی،امکانات ضعیف رسانه‏ای و ارتباطی،رسیدگی ضعیف والدین، در شکست تحصیلی بسیار تأثیرگذاراند.

در مورد عوامل فرهنگی-اجتماعی مؤثر بر شکست تحصیلی میان جوامع‏ پیشرفته و کمتر توسعه‏یافته تفاوت‏هایی دیده می‏شود.بیش از همه وجود مشکلات خانوادگی با ماهیت‏های متفاوت در هردو دسته جوامع مذکور،مانند روابط نامناسب والدین با یکدیگر،طلاق،اعتیاد،نبود یکی از والدین بر شکست تحصیلی مؤثراند.مسایل طبقه اجتماعی،مهاجرت از روستا به شهر، معاشرت نامناسب و انحراف محیط اجتماعی در محیطهای اجتماعی محروم‏تر، مانند محیطهای مهاجرنشین،حاشیه‏نشین و چند قومیتی از عوامل اجتماعی‏ هستند که در جوامع مختلف در حال توسعه و تا حدودی کشورهای‏ مهاجرپذیر،به تفاوت،می‏توانند در شکست تحصیلی دانش‏آموزان اثرگذار باشند.

در جوامع مدرن شهری و کشورهای صنعتی،ناهنجاری‏های اجتماعی و اغتشاش‏های نوجوانی ناشی از زندگی در شهرهای بزرگ،تضاد با والدین،فرو افتادن از ارزش‏های سنتی تحصیلی،عدم تطابق رشته تحصیلی با نیازها به‏ویژه‏ در دوره‏ی متوسطه مواردی هستند که در ترک تحصیل مؤثراند.

در ایران،به‏ویژه در مناطق محروم حاشیه‏ای،مناطق مهاجرنشین و مناطق‏ محروم و روستایی عواملی چون فقر محیطی،تفاوت‏ها و نابرابری‏های امکانات‏ نسبت به مناطق شهری و مرفّه،سوءتغذیه،عده‏ی زیاد افراد خانوار،کارکردن‏ دانش‏آموز به سبب فقر اقتصادی و در نتیجه ناتمام گذاشتن تحصیلات حتی در دوره‏ی ابتدایی،از عمده موارد مؤثر بر شکست تحصیلی هستند.

از دیگر عوامل بیرونی آموزش و پرورش،عوامل روانی-جسمانی چون‏ عدم علاقه و انگیزه،کمبود استعداد،اختلالات یادگیری،بحران بلوغ،ضعف‏ خودپنداره و بیماری‏های جسمانی است.بررسی‏ها نشان می‏دهند که کاهش‏ انگیزه و علاقه‏ی دانش‏آموز به ادامه‏ی تحصیل مؤثرترین عامل است.بدیهی‏ است زیرساخت این عامل تا حدود بسیاری به کمبودها و نارسایی‏های درونی‏ آموزش و پرورش برمی‏گردد مانند نامناسب بودن شرایط و فضای حاکم بر مدرسه،عدم تطابق برنامه‏ی درسی با سطح رشد شناختی،بی‏توجهی به نیازها و علایق دانش‏آموز،عدم تناسب علایق دانش‏آموز با رشته تحصیلی و نداشتن‏ دورنمای روشن.در عین حال دلایلی چون مزاحمت دانش‏آموزان بزرگ‏تر، بدرفتاری مدیر و مسؤولان مدرسه،ترس از امتحان و اضطراب نیز می‏توانند در کاهش انگیزه و علاقه دانش‏آموز به تحصیل مؤثر باشند.

عواملی چون اختلالات شخصیتی،خودپنداره منفی،ناتوانی‏های یادگیری‏ و کمبود استعداد در زمینه‏های خاص،مواردی هستند که از نظر صاحب‏نظران‏ این حوزه از تأثیرگذاری محدودتر و اولویت کمتر در ارتباط با شکست‏ تحصیلی دانش‏آموزان برخوردارند و کمتر عمومیت دارند.

اولویت تأثیر عوامل درونی و بیرونی نظام آموزش و پرورش

نتایج بررسی‏ها نشان‏دهنده‏ی این مطلب است که این دو دسته عوامل مکمل‏ یکدیگراند به‏گونه‏ای که هردو دسته عوامل فوق بر شکست تحصیلی‏ تأثیرگذاراند.در عین حال،مجموع بررسی‏های به عمل آمده در بخش‏های‏ گوناگون این پژوهش نشان می‏دهد که به نوعی تقدّم در تأثیرگذاری عوامل‏ بیرونی بر شکست تحصیلی وجود دارد.در میان عوامل بیرونی،عوامل فرهنگی‏ -اجتماعی به همراه عوامل اقتصادی به‏ویژه در جوامع محروم‏تر اثرگذارتر از سایر عوامل هستند و به نوعی تقدم در تأثیرگذاری عوامل بیرونی وجود دارد. محرومیت‏های اجتماعی-اقتصادی،فقر فرهنگی،بی‏سوادی والدین،عدم

رسیدگی والدین به وضعیت تحصیلی فرزندانشان،مشکلات خانوادگی،عدم‏ ارزش‏گذاری برای علم و تحصیل را با خود همراه دارد که تقویت‏کننده‏ی‏ شکست تحصیلی است.بستر اجتماعی-اقتصادی نامناسب توأم با فقر اقتصادی،بیکاری،اعتیاد،مهاجرنشینی،حاشیه‏نشینی بیشترین تأثیر را بر شکست تحصیلی فراهم می‏آورد.فقر و محرومیت اقتصادی-اجتماعی از طریق فشارهای مالی ناشی از هزینه‏های مستقیم و غیرمستقیم آموزش بر دوش خانواده‏های محروم و تنگدست نتایجی چون تفاوت و عقب‏افتادگی در رشد و تکامل تفکر،زبان،رفتار و نگرش را به بار می‏آورد.

نتایج بررسی‏های انجام شده در جوامع پیشرفته‏ی صنعتی و شهرهای بزرگ‏ نیز نشان‏دهنده‏ی آن است که تأثیر عوامل فرهنگی-اجتماعی اثرگذارتر از عوامل درونی آموزش و پرورش بر شکست تحصیلی و ترک تحصیل در دوره‏ی متوسطه است.جامعه‏ی چند فرهنگی،مسایل مهاجران،تضاد طبقاتی و فقر،گسترش اعتیاد در دوره‏ی متوسطه،خانواده‏های تک والدین و افزایش‏ طلاق،بروز اغتشاش‏های نوجوانی و جوانی و بزهکاری،از جمله‏ ناهنجاری‏های اجتماعی در شهرهای بزرگ هستند.بررسی پیشینه‏ی پژوهش‏ها و مطالعات انجام شده در نگاهی جهانی،بیانگر آن است که این دسته از مسایل‏ بیشتر از سایر موارد ذهن اندیشمندان و صاحب‏نظران حوزه‏ی شکست‏ تحصیلی و ترک تحصیل را به خود مششغول کرده‏است.

پس از توجه به عوامل اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی،به عوامل درونی‏ آموزش و پرورش چون نظام آموزشی و برنامه‏های درسی باید پرداخت.در میان عوامل درونی آموزش و پرورش،نارسایی‏های برنامه‏های آموزش و پرورش و کاستی‏های موجود در نظام آموزشی،به‏ویژه نارسایی‏ها مربوط به‏ نحوه‏ی حضور و تأثیرگذاری معلمان،نداشتن درک تربیتی و فرهنگی قوی،و ارتباط ضعیف میان معلمان و دانش‏آموزان،عدم شناخت اصولی مدیران و

معلمان از دانش‏آموز و تعلیم و تربیت،نداشتن آموزش‏های کافی قبل و ضمن‏ خدمت بیش از عوامل«برنامه درسی»تأثیرگذار هستند.در مرحله‏ی بعد باید سراغ عوامل برنامه درسی رفت که در میان عوامل برنامه درسی نیز نارسایی‏های روش یاددهی-یادگیری و نحوه‏ی تدریس معلمان،بالاترین تأثیر را در شکست تحصیلی دانش‏آموزان دارد.استفاده معلم از روش‏های‏ حافظه‏مدار و یک سویه و عدم توجه به ایجاد فرصت‏های یادگیری مناسب، نداشتن نگاهی فرایندمدار و به عکس تأکید بر محصول‏مداری و کسب نتیجه‏ خوب در امتحان از اشکالات بارز در زمینه روش‏های یاددهی-یادگیری است.

چند نتیجه گیری

با مرور بر نتایجی که در زمینه شکست تحصیلی و عوامل مؤثر در آن مطرح‏ گردید و باتوجه به پژوهشی که مؤلفان در سال ۱۳۸۳ به اتمام رساندند،چند نتیجه‏گیری اساسی را برای مقابله با شکست تحصیلی و کاهش آن می‏توان‏ مطرح کرد.

۱.«اهمیت‏شناسایی دانش‏آموزان در مرحله خطر»

تشخیص به موقع دانش‏آموزان در مرحله خطر در دوره‏های مختلف تحصیلی‏ آموزش عمومی و آموزش متوسطه قبل از این‏که به مرحله‏ی ترک تحصیل، افت کیفی و تکرار پایه یا اخراج برسند،از اهمیتی ویژه برخوردار است.بخشی‏ از فعالیت‏های تشخیصی به شناسایی تأثیر عوامل بیرون از نظام آموزشی‏ برمی‏گردد.مانند زندگی در بافت‏های محروم و مناطق دورافتاده‏ی روستایی، حاشیه‏نشینی،مهاجرنشینی و زاغه‏نشینی و عوامل فرهنگی-اجتماعی تأثیرگذار چون نظام ارزش‏های سنتی محروم‏کننده به‏ویژه در مورد دختران.مهم‏ترین‏ راهکار در این زمینه کوشش دولت‏ها در جهت محرومیت‏زدایی و دادن‏ شناخت به محیط و بستر جامعه سنتی است.

بخشی دیگر از این شناسایی،به عوامل درونی و بخش‏های تشکیل‏دهنده‏ی‏ نظام آموزشی برمی‏گردد که در این زمینه سازمان آموزش و پرورش می‏تواند با راهکارهای جدید موانع و ضعف‏ها را برطرف کند.شناسایی دانش‏آموزانی که‏ در مرحله خطر قرار دارند از سوی مربیان مدرسه باتوجه به ملاک‏ها و شاخص‏هایی چون:میزان غیبت دانش‏آموزان،نرخ پایین مشارکت در فعالیت‏های مدرسه،نگرش منفی دانش‏آموز به مدرسه،سابقه تحصیلی ضعیف، سطح تحصیلات پایین والدین،عدم وجود شرایط حمایت خانواده،زندگی در خانواده‏های درهم‏ریخته،موقعیت نامناسب دانش‏آموز،درگیر شدن دانش‏آموز در فعالیت‏های غیر اخلاقی خارج از مدرسه و در عین‏حال وجود شرایطی چون: دوزبانگی،قومیت‏مداری،تبعیض‏های جنسیتی در محیط،داشتن مسایل حقوقی‏ ودرگیری‏های محلی می‏تواند توسط مدرسه به‏عنوان زنگ خطر و علائم‏ شناسایی دانش‏آموزان در مرحله‏ی خطر در نظر گرفته شود.پس از مرحله‏ی‏ شناسایی،مرحله‏ی انجام دادن اقدامات جبرانی و اصلاحی است باید کوشید این مرحله به موقع و باتوجه به شرایط خاص هر دانش‏آموز انجام شود.

۲-«توجه به زمینه‏ها و دلایل متفاوت شکست تحصیلی بین دو گروه کشورهای‏ توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه یا فقیر»

شکست تحصیلی از جمله تنگناهایی است که در بسیاری ازکشورهای جهان‏ عمومیت دارد.باتوجه به گوناگونی کشورهای جهان،تفاوت‏های اساسی میان‏ زمینه‏های شکست تحصیلی در کشورها و به‏ویژه بین گروه کشورهای صنعتی‏ و کشورهای در حال توسعه یا فقیر وجود دارد.به همین سبب نمی‏توان‏ هیچ‏گونه قاعده کلی را برای زمینه‏های ایجادکننده‏ی آن تسری داد

(ایزمن‏۱،۱۹۹۷)[۲۵].مثلا میان ترک تحصیل و دلایل آن در میان کشورهای‏ توسعه‏یافته به دلیل تقویت قوانین تعلیم و تربیت اجباری،پدیده‏ ترک تحصیل در سطح ابتدایی تقریباوجود ندارد و آمار ترک تحصیلی‏ها براساس بازماندگان از ادامه‏ی تحصیل در دوره‏ی متوسطه محاسبه می‏شود.در صورتی که در کشورهای در حال توسعه یا مناطق توسعه نیافته،آمار ترک‏ تحصیلی‏ها براساس عده‏ای محاسبه می‏شود که از تحصیل در مدرسه ابتدایی و مدرسه متوسطه باز می‏مانند(اودبونمی‏۲،۱۹۸۳)[۲۶].بدین ترتیب میزان ترک‏ تحصیل در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته به مراتب بالاتر است.

از جهت زمینه‏ها و دلایل کیفی نیز این تفاوت بین دو گروه کشورها قابل‏ توجه است.شکست تحصیلی در کشورهای کمتر توسعه یافته و توسعه نیافته‏ عمدتا بر اثر موارد زیر به‏وجود آمده است:محرومیت‏های آموزشی و روش‏های کهنه آموزش،فقر فرهنگی،فقر اجتماعی-اقتصادی و محدودیت‏ دسترسی به محیط آموزشی،ضعف معلمان و نارسایی اثرگذاری آن‏ها در فرایند آموزش.اما در کشورهای صنعتی و پیشرفته تفاوت‏های قابل توجهی از نظر دلایل و نوع شکست تحصیلی نسبت به جوامع فقیر و در حال توسعه وجود دارد.برخی از این تفاوت‏ها عبارتند از:مسایل ناشی از جامعه‏ای پیچیده و چند فرهنگی،ناهنجاری‏های اجتماعی زندگی مدرن،شیوع اعتیاد،به‏هم‏ریختگی‏ ساختار خانواده و تک‏والدینی شدن دانش‏آموز و اغتشاش‏های دوران نوجوانی‏ و جوانی ناشی از نوع فروافتادگی ارزش‏ها و تضاد با والدین و اعتیاد.

تفاوت بنیادین دیگر میان این دو گروه از کشورها،در ارائه‏ی امکانات و تسهیلات آموزشی و به عبارتی هزینه‏ی سرانه‏ی آموزش است که موجب‏ (۱). Eiseman

(۲). Odebunmi

می‏شود بخش قابل توجهی از دانش‏آموزان در کشضورهای توسعه یافته و نظام‏های پیشرفته آموزشی تا پایان دوره‏ی متوسطه،در نظام آموزشی حضور داشته باشند.یک دانش‏آموز در کشورهای صنعتی به‏طور میانگین در هر سال‏ ۹۰۰ ساعت وقت آموزش دریافت می‏کند و از امکانات آموزشی معادل ۵۲ دلار آمریکا برخوردار است،در مقابل یک دانش‏آموز در کشورهای غیرصنعتی‏ و در حال توسعه اگر به مدرسه برود هر سال در حدود ۵۵۰ ساعت وقت‏ آموزشی در اختیار دارد و دسترسی او به امکانات کمتر از ۲ دلار است.در سال‏ ۱۹۶۵،پرداختی کشورهای صنعتی برای هر دانش‏آموز ابتدایی ۲۰ برابر بیشتر از کشورهای جهان سوم بوده است.در حالی که در سال ۱۹۸۵،این نسبت به ۵۰ برابر برای هر دانش‏آموز افزایش یافته است(فولر،ترجمه امین‏فر ۱۳۸۲،به نقل‏ از لاکهید و ورسپور۱)[۲۷].

۳-«توجه به شکست تحصیلی،پدیده‏ای متأثر از عوامل گوناگون،و ضرورت‏ یکپارچگی مجموعه فعالیت‏های اثرگذار جهت مقابله با آن

از آن‏جا که آموزش و پرورش موضوعی ملی و فرابخشی است تأثیری متقابل‏ میان عوامل فرهنگی-اجتماعی،سیاسی،اقتصادی و آموزش و پرورش وجود دارد و از فعالیت و رفتار نهادها و سازمان‏های گوناگون آموزش و پرورش‏ متأثر می‏شود.از این‏رو ریشه‏کن کردن پدیده‏ی شکست تحصیلی نیز در تعامل‏ با فعالیت بخش‏های دیگر جامعه است که به نحوی در تعلیم و تربیت نقش‏ دارند.گذشته از آن،راهکارها زمانی مؤثراند که با اقدام‏های دیگر همراه و هماهنگ باشند و به مجموعه‏ی عوامل بیرونی و درونی تأثیرگذار و ارتباط میان‏ آن‏ها توجه شود.مثلا اقدامات رفع محرومیت تغذیه‏ای-بهداشتی و فرهنگی- (۱). Locheed and Verspoor

آموزشی کودکان دبستانی زمانی اثربخش خواهد بود که با آموزش والدین و توسعه‏ی آموزش‏های پیش‏دبستانی به‏ویژه در محیطهای فقیر و محروم همراه‏ باشد.

۴-«بیشینه کردن اثربخشی مجموعه‏ی راهبردها و اقدام‏های پیشنهادی مقابله با شکست تحصیلی از طریق هماهنگ کردن اقدامات با نیازها و ویژگی‏های‏ جامعه‏ی موردنظر»

راهبردهای مقابله با شکست تحصیلی،باتوجه به گوناگونی شرایط اجتماعی، اقتصادی،سیاسی و نظام آموزشی در کشورهای گوناگون از کشوری به کشور دیگر متفاوت است و نمی‏توان قاعده‏ای کلّی برای آن در نظر گرفت و در همه‏ی مناطق و شرایط یکسان عمل کرد.پژوهش‏های انجام شده درباره‏ی‏ شیوه‏های مقابله با شکست تحصیلی سرشار از توصیه‏هاو رهنمودهایی از پیش‏ تعیین‏شده در زمینه‏ی سیاست‏گذاری و سرمایه‏گذاری هستند،اما اینها کمک‏ چندانی به سیاست‏گذاران بومی آموزش و پرورش نمی‏کند.زیرا علل شکست‏ تحصیلی باتوجه به بافت و بستر اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی،نظام‏ آموزشی و عوامل درونی آن متفاوت است و راه‏حل‏های متفاوتی را می‏طلبد. بهترین مجموعه سیاست‏ها و اقدامات به شرایط و ویژگی‏های هر کشور بستگی دارد و از کشوری به کشور دیگر فرق می‏کند.به عبارتی دیگر،موفقیت‏ سیاست‏ها و اقدامات در جهت پیش‏گیری و مقابله با شکست تحصیلی، راهبردهایی چندوجهی و محلی را می‏طلبد که به شرایط اجتماعی،جمعیتی، خانوادگی،آموزشگاهی،چارچوب نظام آموزشی و سیاست‏های آن کشور توجه داشته باشد.

۵-فراگیر بودن اقدام‏های مقابله با شکست تحصیلی در تمام دوره‏های تحصیلی

اقداماتی که برای مقابله با شکست تحصیلی در یک دوره‏ی آموزشی صورت‏ می‏گیرد،زمانی اثر خود را نشان می‏دهد که حالتی فراگیر داشته باشد و سایر

دوره‏ها را نیز دربر بگیرد.در غیراین‏صورت هرگونه اقدام در جهت پیشگیری‏ و مقابله باشکست تحصیلی بی‏حاصل می‏ماند.مثلا کوشش‏هایی که برای‏ کاهش تکرار پایه در دوره‏ی ابتدایی انجام می‏گیرد باید در دوره‏ی راهنمایی نیز انجام شود تا تکرار پایه در سال‏های بعد افزایش نیابد.

جمع‏بندی و پیشنهاد

طی چند دهه‏ی گذشته،در زمینه‏ی مقابله با شسکست تحصیلی،باتوجه به‏ گوناگونی شرایط اجتماعی،جمعیتی،خانوادگی،آموزشگاهی و چهارچوب نظام‏ آموزشی،روش‏های گوناگون تجربه و آزمایش شده است.به عقیده رابرت‏ لایک‏۱(۱۹۸۸)[۲۸]برای هر فرد یا جامعه‏ی کوچک ممکن است مجموعه‏ای‏ از عوامل در شکست تحصیلی مؤثر و قابل‏شناسایی باشد.در نتیجه مشکل است‏ برای کوشش‏های بازدارنده از ترک تحصیل و برنامه‏های مربوط به برطرف کردن‏ موقعیت خطر و تقویت یادگیری دانش‏آموزان به صورت موفقیت‏آمیز تمام عوامل‏ ممکن را در نظر گرفت.آن‏چه مسلم است علل شکست تحصیلی باتوجه به‏ تأثیر بافت و بستر اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی،نظام آموزشیو عوامل درونی آن‏ متفاوتاست.بنابراین مهم‏ترین توصیه برای اتخاذ روشی مناسب جهت کاهش‏ شکست تحصیلی،شناخت دقیق مشکل در جامعه آموزشی،شناخت‏ اولویت تأثیر این دو دسته عوامل و سپس اتخاذ راهکار مناسب برای برطرف‏ کردن تهدیدها و افزایش کارآمدی و نگهداری دانش‏آموز در دوره‏ی تحصیلی‏ است.چند پیشنهاد نیز به شرح زیر در قالب توجه به دو گروه عوامل درونی و بیرونی آموزش و پرورش مطرح می‏شود.

(۱).. Lyke Robert F

پیشنهادهای مرتبط با عوامل بیرونی:

توجه به لزوم فقرزدایی از طریق برنامه‏های توسعه‏ی اقتصادی،فرهنگی و اجتماعی،پرداخت کمک هزینه‏ی تحصیلی به خانواده‏های فقیر،به کارگیری‏ روش‏های ترمیمی و جبرانی با هدف جبران کردن کمبودهای فرهنگی، اجتماعی و افزایش فرصت‏های یادگیری در محیطهای محروم؛

گسترش آموزش خانواده،ارتباط با والدین،آشنایی با الگوهای تربیتی‏ مناسب بومی؛توسعه سواد فرهنگی و کاهش مشکلات خانوادگی؛

جلب مشارکت اولیاء و جامعه‏ی محلی در امور آموزشی،تشکیل هیأت‏ امنای مدرسه،استفاده از امکانات محلی،نهادها و سازمان‏ها و تقویت بنیادها و سازمان‏های غیردولتی کمک‏کننده به آموزش و پرورش.

افزایش بودجه‏ی آموزش و پرورش مناطق خاص در جهت رفع محرومیت‏های‏ آموزشی مناطق حاشیه‏ای شهرها،مناطق مهاجرنشین و مناطق روستایی و مرزی؛

توسعه‏ی فعالیت‏های فرهنگی در راستای گسترش دانش خانواده‏ها،برطرف‏ کردن عادات و رسوم محدودکننده و عقب نگهدارنده،توسعه‏ی فناوری‏های‏ اطلاعاتی و ارتباطی در محیطهای محروم با هدف کاهش فاصله‏ی طبقاتی، فرهنگی و اجتماعی.تأسیس خانه‏های فرهنگ باتوجه به شرایط محلی، توسعه‏ی آموزش‏های از راه دور و آموزش بزرگسالان.

پیشنهادهایی مرتبط با عوامل درونی

فراهم نمودن آموزش‏های غنی قبل از خدمت و ضمن خدمت برای معلمان، توجه به حضور مؤثر و تأثیرگذار معلمان متخصص در مدرسه،ارتقای‏ تخصصی،حرفه‏ای و تربیتی معلمان،گزینش دقیق و جذب و نگهداری‏ معلمان متخصص،باسواد و حرفه‏ای.

شناسایی سطح علمی-تخصصی معلمان،استقرار یک نظام ارزشیابی مستمر از عملکرد معلمان،تقویت گروه‏های آموزشی و انجمن‏های علمی و حرفه‏ای؛

توسعه‏ی آموزش‏های پیش‏دبستانی و ابتدای دبستان،به‏ویژه در مناطق‏ محروم،دوزبانه،حاشیه‏نشین و مناطق روستایی با مهاجرت بالا؛

توجه بیشتر به آموزش فنی و حرفه‏ای در دوره‏ی متوسطه،اکتشاف‏ زمینه‏های حرفه‏ای مورد علاقه‏ی دانش‏آموزان با عملکرد تحصیلی پایین‏تر، تأکید بر کلاس‏های حرفه‏آموزی در دوره‏ی متوسطه و انتقال به برنامه‏ی‏ حرفه‏ای،مطالعه‏ی کار۱توسط دانش‏آموز و اتصال این برنامه به اهداف و علایق دانش‏آموز؛

اصلاح و تحول در مدیریت مدرسه،کادربندی اصولی اعضای آموزشی‏ مدرسه،توجه بیشتر به اقتدار و قدرت انتخاب و تصمیم‏گیری مدرسه در امور آموزش،داشتن نقش آموزشی و مؤسسه‏ای مورد احترام جامعه،بهبود فضا و جوّ مدرسه در جهت کاهش غیبت از مدرسه؛

توسعه‏ی فضاهای آموزشی براساس معیارهای قابل‏قبول و باتوجه به‏ شرایط زیست-محیطی،بازسازی کلاس‏ها و فضاهای آموزشی با نگاهی نو به انسان و دانش‏آموز به‏عنوان یادگیرنده.توجه به سطح شناختی و عاطفی‏ دانش‏آموزان،ایجاد امکانات و تجهیزات آموزشی قابل‏قبول در حد جمعیت‏ دانش‏آموزی مدرسه و بازکردن فضا برای نوآوری افراد دست‏اندرکار در کاربرد این وسایل و امکانات؛

تطبیق برنامه‏های آموزشی با نیازهای اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی محیط دانش‏آموزان و در نظر گرفتن شرایط اقلیمی-جغرافیایی و فرهنگی‏ دانش‏آموزان.

تحول در جهت‏گیری برنامه‏های درسی،توجه به فرایند یادگیری به جای‏ توجه به کسب نمره بالا و پاسخ‏مداری؛توجه به رشد اجتماعی و رشد (۱). Work Study

شناختی و انسانی دانش‏آموز به جای تأکید بر موضوع‏مداری و انتقال‏ محتوای درسی؛

تحول در نظام برنامه درسی به منظور تمرکززدایی،انعطاف‏پذیر شدن‏ برنامه‏های درسی باتوجه به موقعیت‏ها و شرایط،افزایش قدرت انتخاب و تصمیم‏گیری مدرسه و معلم در حوزه‏ی برنامه درسی و آموزشی و تنظیم‏ محتوا و درس‏ها؛

تحول در رویکرد و روش تدریس،کوشش در جهت فعال شدن دانش‏آموز، توجه بیشتر به علایق و تفاوت‏های دانش‏آموزان،استفاده از مشارکت‏ گروهی دانش‏آموزان و به کارگیری رویکردهای تیمی در تدریس،ارائه‏ روش‏های ترمیمی و جبرانی برای گروه‏های دانش‏آموزان باتوجه به‏ استعدادهای متفاوت.

انجام تغییرات محتوایی در جهت کاهش محتوای کپسولی و مطالب بسیار زیاد و گسترده‏ی کتابهای درسی،کاهش حجم مطالب باتوجه به ساعات‏ درسی و به جای آن توجه به فرایند یادگیری و عمیق شدن در محتوای‏ درسی،به‏ویژه در سال‏های بالاتر تحصیلی،تناسب بیشتر به ارزشیابی‏های‏ تکوینی،مستمر،تحول‏نگر و فرایندمدار،دور شدن از نظام امتحانی‏ محصول‏مدار و نمره‏مدار با تأکید بر امتحانات پایانی.توجه به ارتباط عمیق‏ و جدایی ناپذیر فرایند یاددهی-یادگیری و نحوه‏ی ارزشیابی از آموخته‏ها، نگاه انسانی به دانش‏آموز و آموخته‏هایش و معطوف کردن توجه به‏ یادگیری؛

تحول در نظام طراحی و تدوین برنامه‏های درسی در راستای توجه به‏ فرصت‏های یادگیری به جای کتاب‏مداری و محتوامداری؛

بهبود کیفیت برنامه‏ی هدایت و راهنمایی تحصیلی،افزایش برنامه‏های‏ مکمل و فوق برنامه در مدرسه،تدوین بسته‏های آموزشی حمایتی برای‏ دانش‏آموزان؛

ایجاد تنوع و جاذبه در محل یادگیری و کلاس درس،به کارگیری‏ فناوری‏های نوین آموزشی،تشویق فعالیت‏های گروهی،مشارکتی و رقابت‏ تیمی به جای رقابت فردی؛

ایجاد تسهیلات گوناگون برای مدرسه از جمله:رفت‏وآمد و دسترسی به‏ مدرسه،آگاه‏سازی دانش‏آموز از اهمیت دوره و رشته‏ی تحصیلی و تأثیر آن‏ در زندگی آینده.

فهرست منابع

افروز،غلامعلی؛(۱۳۷۱)؛افت تحصیلی و ریشه‏های آن؛مجله تربیت.تابستان‏ ۱۳۷۱.

امیر شاهی،سید افشین؛(۱۳۸۱)؛گفتگو با مرتضی حاجی وزیر آموزش و پرورش:نشانه‏های موفقیت؟روزنامه همشهری؛۲۱/۱۰/۸۱

امین‏فر،مرتضی؛(۱۳۶۵)؛افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش؛ فصلنامه تعلیم و تربیت؛شماره ۸ و ۷.

ایزمن،تاماس‏اون؛(۱۳۷۸)؛راهبردهایی برای کاهش تکرار پایه؛مترجم: حمیدی،منصور علی؛انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت؛تهران.

بازرگان،زهرا؛(۱۳۷۸)؛نگاهی دیگر به مسأله‏ی افت تحصیلی و شیوه‏های‏ مؤثر مقابله با آن در برخی کشورهای صنعتی؛فصلنامه تعلیم و تربیت؛ شماره ۵۹.

بیابانگرد،اسماعیل؛(۱۳۷۸)؛روش‏های پیشگیری از افت تحصیلی؛انتشارات‏ انجمن اولیا و مربیان؛تهران.

توما،ژان؛(۱۳۶۳)؛مسایل جهانی آموزش و پرورش؛مترجم:آقازاده،احمد؛ انتشارات نشر دانشگاهی؛تهران.

حسن‏زاده،ناصر الدین؛(مترجم)؛(۱۹۹۸)؛اتلاف در آموزش و پرورش؛ سازمان ملل؛یونسکو؛انتشارات دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش.

حسنی،محمد؛(۱۳۸۲)؛الگوی ارتقای خودبه‏خود تحصیلی:از آرمان تا واقعیت؛همایش ارزشیابی تحصیلی؛وزارت آموزش و پرورش؛تهران.

رضایی،محمد؛(۱۳۸۱)؛نگاهی به چرایی افت تحصیلی(مدرسه جایی برای‏ درس خواندن نه ترک تحصیل)؛روزنامه انتخاب؛۱۲/۱۰/۸۱

سلسبیلی،نادر و قاسمی،نرجس؛(۱۳۸۳)؛بررسی عوامل مؤثر ناشی از برنامه‏های درسی،آموزشی و عوامل بیرونی آموزش و پرورش در شکست تحصیلی دانش‏آموزان؛گزارش پژوهش،پژوهشکده تعلیم و تربیت.

فرهادپور،صالح؛(۱۳۸۱)؛آموزش و پرورش و مقوله توسعه انسانی؛روزنامه‏ همشهری؛۳/۱۰/۸۱.

فولر،ب؛(۱۳۸۲)سیاست‏های بهبود کیفیت آموزش و پرورش در کشورهای‏ در حال توسعه؛مترجم:امین‏فر،مرتضی؛دانشنامه اقتصاد آموزش و پرورش؛جلد دوم؛انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت؛تهران.

کیامنش،علیرضا؛(۱۳۸۲)؛تکرار پایه،ارتقای خودبه‏خود و برابری‏ فرصت‏های آموزشی در دوره ابتدایی؛همایش ارزشیابی تحصیلی؛وزارت‏ آموزش و پرورش؛تهران.

ماهر،فرهاد؛(۱۳۸۲)؛کم‏پیشرفتی تحصیلی،مفهومی فراموش‏شده؛فصلنامه‏ مطالعات جوانان؛شماره ۴ و ۳.

معیّری،محمد طاهر؛۱۳۷۱؛مسایل آموزش و پرورش؛انتشارات امیر کبیر؛ تهران.

مهران،گلنار:(۱۳۷۵)؛بررسی علل ترک تحصیل دختران در مقطع آموزش‏ ابتدایی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به‏ویژه در ایران؛فصلنامه‏ تعلیم و تربیت؛شماره ۴۶.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)<rco>

پایان مقاله