عنوان مقاله: تأثیر بازی در خلاقیت کودکان
نویسنده : ریاحی،ابوالقاسم
مقدمه
قال رسول اللّه(ص):یستحبّ عرامهّ الغلام فی صغره لیکون حلیما فی کبره ثـمّ قـال:لا یـنبغ الاّ ان یکون هکذا
رسول گرامی اسلام(ص)می‌فرمایند:چه خوب و محبوب است که فرزند انسان در خردسالی بازیگوش و پرتلاطم و متمرد باشد تا ایـن حالت طغیان‌آمیز او از شخصیتی در بزرگسالی سر برآورد که از حلم و خویشتن‌داری و مقاومت و پایداری برخوردار بـاشد.سپس آن حضرت فرمود:سزاوار است که طـفل خـردسال منحصرا این‌چنین بازیگوش و پرجنب و جوش باشد.
درنهایت،تلاش هر مربی باید به کشف و پرورش استعداد کودکان منجر گردد.برای تحقق این هدف تمهیداتی لازم است که مهم‌ترین عامل،آگاهی و دانش مربیان و والدین است.اما چگونه،با چه روشی و با استفاده از چـه وسایل و ابزاری می‌توان به این مهم دست یافت؟
تحقق هر هدف معلومی،مستلزم طی طریق مشخص و مدونی است که در آن،روش‌های اجرایی و انتخابی در محیطی آزمایشگاهی و زیر نظر صاحب‌نظران علوم مربوط(در اینجا علوم تربیتی و روان‌شناسی)به نتایج مطلوب می‌رسد و پاسـخ مـثبت پیدا می‌کند.در این مقاله کوشیده‌ایم با ارائه نظریه‌های به اثبات رسیده،در مورد مسائل مربوط به بازی مطالبی بیان داریم که آگاهی از آنها،برای هر فردی که در مقام مربی،چه در خانه و چه در مراکز آموزشی،پژوهشی و تـحقیقاتی،با کـودک ارتباط دارد،لازم و ضروری است.چه بسا مربیان و والدین با آگاهی از این نظریه‌ها،به غنای فکری خود بیفزایند و فعالیت آنان در این زمینه،به ایجاد تفکر خلاق در کودک منجر گردد.زیرا برخورد غیراصولی با مسائل مربوط بـه کـودک،او را به راهی ناصواب سوق می‌دهد و امکانی را از او سلب می‌کند که برخورداری از آن تا پایان عمر غیرممکن خواهد بود.بنابراین،بر هر مربی واجب است راه‌های برخورد صحیح با کودک و پدیده‌های آن را با علم و آگـاهی بـررسی کـند و روش‌هایی،که او را در کمترین زمان به بـهترین نـتیجه و هـدف خواهد رساند،انتخاب و اجرا کند.
بازی از دید صاحب‌نظران علوم تربیتی و روان‌شناسی
۱-ویلیام استرن:بازی غریزه‌ای برای رشد و نمو استعدادها و تمرین مقدماتی برای آینده است.
۲-کارل گروس:بازی یعنی آماده شدن برای اعمال بزرگ و جدی در آینده.
۳-مک دوگـال:بازی عـبارت اسـت از تمایل موجود زنده به رسیدگی قبل از موعد غـرایز.منظور ایـن است که کودک نیازهایی مثل خودنمایی دارد یا می‌خواهد در جامعه پایگاه جدی داشته باشد.ولی چون سنش کفایت نمی‌کند،به ناچار از طریق بازی بـه ایـن نـیاز خود جواب می‌دهد.
۴-پاتریک:بازی برای تخفیف خستگی ناشی از کار لازم است.در بازی مغز کودک با تـوجه به شباهت‌هایی که به مغز انسان‌های اولیه دارد،نیازهای مربوط به فعالیتهای حسی را برطرف می‌کند.
۵-آدلر:بازی به معنای ارضای واقعی امیالی مانند برتری‌جویی و خودنمایی کـودک است.
۶-اسپنسر:بازی مـعرّف انـرژی ما زاد بدن است.بازی رخداد غریزی امیال و فعالیتی برای لذت‌جویی است.
۷-مونته سوری:کودکان بـا بـازی کردن از طریق آشنایی با خواص اشیا و کار با آنها به مهارت‌هایی دست می‌یابند.
۸-فروبل:بازی در دوران کودکی مانند نو برگ‌های درخت زندگی اسـت کـه تمام وجـود کودک از طریق آنها شکوفایی و تجلی می‌یابد.کودکان از طریق بازی می‌آموزند.
۹-استانلی هال:بازی عبارت است از تکرار تـاریخ نـژاد انـسانی در رشد دوره کودکی.به عبارت دیگر،بازی نوعی یادآوری و بازسازی آزمایش‌های کهنهء نژاد انسانی است.اگر کودک بازی می‌کند،ادای اجدادش را درمی‌آورد و اگـر سـنگ پرتـاب می‌کند،این عمل بازماندهء اعمال بشر اولیه است که در خمیر مایهء ناب خود انسان باقی مانده است.
۱۰-شیلر:بازی یـعنی مـصرف بی‌هدف نیروی بی‌حد و حصر.
۱۱-جان دیویی:بازی فعالیتی طبیعی است که خود به خود و آزادانه انجام می‌پذیرد و در آن قـصد حـصول نتیجه نیست.
۱۲-نیومن:استفاده آمـوزشی از بازی آن را تحریف می‌کند و به بازی حالت اجبار و انقیاد می‌دهد و آزادی و سرگرمی آن را مخدوش می‌سازد.
۱۳-می‌شور:بازی عبارت است از وجود فـعالیت آزاد بـه منظور کسب لذت.
۱۴-ژان شاتو:بازی فعالیتی در جهت ادامهء شادمانی است.
۱۵-دالس:بازی عبارت است از شکلی غریزی از اظهار وجـود کـه هـر روز برای گریز از هیجان‌ها انجام می‌پذیرد.
۱۶-ماکارنکو:کودک در بازی هر طور باشد،در بزرگسالی و انجام دادن کارهای جدی نیز همان طور خـواهد بود.
۱۷-ماکسیسم گـورگی:بازی راه کودک به سوی ادراک است.
۱۸-ویلیام جمس: بازی غریزی و میل به بازی،ناشی از وجود غریزهء نزاع و زورآزمـایی است.
۱۹-در دو قـرن اخـیر،دانشمندان پیرو نظریات جامعه‌شناسان منشاء بازی و حیات تفریحی را مذهب و بازی و هنر را نشأت گرفته از مذهب می‌دانند.
۲۰-عدهء دیگری از روان‌شناسان بازی را وسـیله‌ای بـرای ارضـای حس تنوع‌طلبی و لذت‌جویی افراد می‌دانند و در عین حال،بازی را آموزش دهندهء قواعد اجتماعی به شخص و عـادت بـه نظم در نظر می‌گیرند.۲
۲۱-دکتر رجبعلی مظلومی معتقد است بازی کودکان،در ابتدا آشنایی با محیط،سپس تجربه برای به کارگیری کاربردها،سپس فرهنگ‌پذیری و سرانجام هـمه تـعلیم و همه تربیت است.۳
پس بازی‌های کودکان همه درس و بسیار مهم است درحالی‌که بازی برای بزرگ‌ترها تنها وسیله‌ای برای رفع خستگی است.گفتنی است
در صورتی که مربیان و والدین در بـازی کودکان مـشارکت دارنـد،باید زمانی بازی را به اتمام برسانند که هـنوز در کـودک تمایلی برای ادامه بازی هست؛نه زمانی که اتمام بازی موجب خوشحالی کودک گردد.
کاربرد روان‌شناسی بازی برای مربیان
الف)شناخت
۱.شناخت اسـتعداد و تـوانایی‌های ذهنی کودک.
۲.شناخت گرایش و علاقهء کودک.
۳.شناخت آرزوها و تخیلات کودک.
۴.شناخت نیازهای کودک.
ب)سوق‌دهی رفتار
با اسـتفاده از سـوق‌دهی رفتار، می‌توان بـازی‌های مـورد نـیاز کودک را طرح و اجرا کرد.مثلا در صورتی کـه کودکی مـنزوی است،باید بازی‌های اجتماعی و گروهی را برای او صحنه‌سازی و اجرا کرد.
پ)تربیت و رفع نقیصه‌های رفتاری
۱.تربیت تفکر.
۲.تربیت تخیل.
۳.تربیت روابط اجتماعی و آشنایی با مقررات.
۴.تربیت دقت.
۵.تربیت جسمانی.
۶.آموزش قـبول شـکست و حفظ متانت از طریق بازی.
۷.پرورش احساس و ذوق زیبایی‌شناسی.
بر اثر فعالیتی کـه مربی در حین بازی بـا کودک خـواهد داشت،شناختی برای او حاصل می‌شود کـه بـاید به کمک آن،در مورد سوق‌دهی رفتار و پرورش خلاقیت و تفکر در کودک اقدام کند.در این صورت،می‌توان گفت صـرف وقـت و زمان در بازی،دارای هدفی خاص بـوده و ایـن فـعالیت به تغییر رفـتار کـودک در جهت مثبت منجر شـده اسـت.در غیر این صورت،فعالیت انجام شده صرفا جز اتلاف وقت سرمایه و زمان،هم برای کودک و هم برای مربی،نخواهد بود.
تعریف یـا مـشخصه‌های بازی
۱.بازی امری فطری و غریزی است.
۲.بازی مغایر با وظیفه اسـت.یعنی هر چـیزی که وظـیفه بـاشد،بازی نیست.
۳.بازی حـالتی غیر جدی و دلخواه است.
۴.انتخاب بازی هـمراه با طیب خاطر است و فرد همبازی‌اش را خودش انتخاب می‌کند.
۵.بازی دارای تخیل است.
۶.بازی همراه با فعالیت است. ممکن است این فعالیت جـسمی،ذهنی یا هـر دو باشد.
۷.بازی هدف ندارد(از نظر بازی‌کننده،نه از نظر مربی و راهنما).
۸.بازی جـنبهء سـرگرمی و لذت‌جویی دارد.
۹.بازی بـه نـیازها،استعداد و تـوانایی‌های بازی‌کننده بستگی دارد.
استفاده‌های تـربیتی از بازی
۱.بازی ایـجادکننده فعالیت در کودک است.
۲.بازی بهترین وسیله برای شناخت کودک است.
۳.بازی تمرین رفتارهای جدی است.مثلا عروسک بازی دختران تمرینی برای رفتارهای مادرانه است.
۴.بازی عـامل آشـنایی کـودک با واقعیات است.وقتی کودکی در بازی شکست می‌خورد،متوجه می‌شود کـه پیشبرد کـارها سـاده نـیست.از طـریق بازی،کودک بـاید چگونگی شکست خوردن را بیاموزد.
۵.از طریق بازی،می‌توان به علایق،آرزوها و گرایش‌های کودک پی برد.گاهی کودکان از طریق بازی آرزوهای خود را ابراز می‌دارند. در این حالت،بعضی روان‌شناسان بازی را به رؤیای بیدار تعبیر می‌کنند. همان طور که انسان هـنگام خواب دیدن، ذهنیت را با عینیت تطبیق می‌دهد.
۶.بازی باعث ایجاد تعادل در زندگی است.
نیازهای جسمی کودک
رشد جسمی کودک با تأمین امکانات و وسایل مادی و از جمله بازی امکان‌پذیر خواهد شد.از این طریق است که خواسته‌های بدنی و نیاز جسمی او تا حدودی اشـباع مـی‌شود.رشد و نمو با غذا،بهداشت مناسب،آب،هوا، مسکن،خواب،استراحت،بازی و امثال آن برای کودک به دست می‌آید.هر کودکی برحسب سن،حالات فیزیکی، جسمی و جنسی نیازهای متفاوتی دارد که در اینجا به نیازهای جسمی کودک و رابطهء آن با ایجاد شناخت و رشد فکری و در نهایت خـلاقیت در کـودک می‌پردازیم.
اکثر اولیا و مربیان بازی را نوعی اتلاف وقت به حساب می‌آورند و می‌خواهند کودکان هرچه زودتر از بازی دست بکشند و به کارهای جدی‌تر و مهم‌تر بپردازند.این دسته از اولیا و مربیان،کودکان را بـزرگسالانی می‌پندارند کـه فقط از حیث جثه کوچک‌اند و توجه نـدارند کـه بازی یکی از عوامل مهم در سلامت و رشد جسمی،روانی و عاطفی کودک و عاملی برای آموزش اصول و قواعد زندگی است.
کودک عاشق بازی است و شاید شدیدترین محرومیت برای او آن باشد که از بازی محرومش کنند.همه جـا بـرای او صحنه بازی است و ایـن جـنبه،در سنین اولیه اهمیت بیشتری دارد.فعالیت و علاقهء کودک به بازی،نشانهء سلامت اوست و اگر طفلی بازی نکند بیمار است و باید برای درمان او اقدام کرد.
بازی در عین حال که وسیله سرگرمی کودک است،جنبه آموزندگی و سازندگی نیز دارد و در برخی مـوارد، ارزش اشـتغال کودک به بازی بیش از ارزش خواندن کتاب است.بازی،اگر خوب و اندیشیده طرح شده باشد،به کودک فرصت می‌دهد به تقویت جنبه‌های جسمی،ذهنی،روانی و عاطفی خود بپردازد و اصول اخلاقی اجتماعی را به خوبی فراگیرد.به این دلیل است که اولیا و مـربیان آگـاه به پیـروی از دستور پیامبر اکرم(ص)که فرمود:«دع ابنک یلعب سبع سنین»هرگز کودک را از بازی منع نمی‌کنند.بلکه سعی دارند
بازی وی را جهت دهند و از آن به نفع کودک سـود برند.ضرورت این امر در هفت سال اول زندگی بیشتر و مورد توصیه پیشوایان اسلامی است.۴
فواید بازی
۱.بازی مـوجب رشـد جـسمی کودک است.عضلات را نیرومند و استخوان‌ها را محکم می‌کند.
۲.بازی باعث مهارت در حواس لامسه و بینایی کودک می‌شود.
۳.بازی حس کنجکاوی کودک را برمی‌انگیزاند و قدرت ابتکار او را به حرکت وامی‌دارد.
۴.بازی کـودک را در بـرابر مشکلات مقاوم می‌کند و به او اعتماد به نفس می‌بخشد.
۵.بازی موجب تعدیل تمایلات عاطفی کودک می‌گردد.
۶.بازی به کودک می‌آموزد کـه بـرای رسیدن بـه هدف چگونه نقشه بکشد به چه صورت طراحی کند و چگونه از عهده حل مشکل برآید.
۷.بازی باعث می‌شود که کـودک بتواند با دیگران رابطهء صحیح برقرار کند.
۸.بازی موجب آموختن همکاری، فعالیتهای گروهی،تعاون و تمرین این امور می‌گردد.
۹.بازی باعث می‌شود کـودک اصول انضباطی و اخلاقی را در زندگی جمعی فراگیرد.
۱۰.بازی نـشان دهـندهء افکار، تمایلات و عواطف کودک است. بنابراین،مربیان می‌توانند کودک را هنگام بازی دقیق‌تر بشناسند.
با توجه به این مورد،مربیان و والدین حق ندارند از شیطنت و بازیگوشی کودک جلوگیری کنند و برای تأمین رفاه و آسایش خویش،باید کودکان سرشار از جنبش و نشاط را به موجوداتی صـد درصد مطیع و آرام مبدل سازند.مربیان آگاه، باید با جهت دادن به بازی از این انرژی به نفع کودک استفاده کنند تا ضمن صرف انرژی،تحت آموزش غیر مستقیمی که مدنظر مربی آگاه است،قرار گیرد.
رابطه بازی با شناخت و آگاهی
زندگی عبارت است از کشمکش مداوم و مـستمر بـا محیط و مبارزه برای آگاهی و شناخت بیشتر محیط به منظور استفاده بهتر از آن.برای تحقق این هدف،انسان از ابزارهای موجود و در دسترس خود،که همان عقل و جسم است،بهره می‌گیرد و هرکدام از اینها در رهگذر زندگی نقشی به عهده دارند. بدن وسیله‌ای بـرای ارتـباط فکر و عقل با اشیای خارجی در محیط است.از طریق بدن،عقل و مغز می‌توانند وظایف خود را برای شناختن محیط،اصلاح یا تغییر آن برای بهره‌برداری بیشتر و بهتر اقدام کنند.
چه زمانی مناسب‌تر و بهتر از کودکی که این آموزش را از طریق بازی و بـا تـأمین قسمتی از نیازهای جسمی و روانی کودک به او بیاموزیم و از ابتدای زندگی او را به این راه سوق دهیم که با استفاده از بدن به بهره‌برداری بیشتر از عقل بپردازد و فردی موفق و کارآمد شود.این حقیقت در احادیث،روایات و توصیه‌های بزرگان دینی و مذهبی به کـرّات آمـده اسـت.در منطق اسلام،کودک در دوران اولیه زندگی برای بـازی و ورزش آزاد اسـت. مربیان و والدیـن نباید در این سنین برای کودکان محیطی جدی ایجاد کنند.بلکه باید فرصت آزادی بیشتری را برای او فراهم آورند.زیرا کودکی که در منزل و در خارج از آن در محیطی جدی قـرار بگیرد و اوقـاتی را کـه باید صرف بازی و جنب و جوش شود،به کار و کـوشش بپردازد ارکـان سلامتش متزلزل و به فردی ضعیف و ناتوان تبدیل می‌شود.
رسول اکرم(ص)فرمود:اگر کسی دارای طفل خردسالی بود،باید با او در جنبش‌های کودکانه و حالت بچگانه‌اش همکاری و هماهنگی کند.مطابق روایات مـعتبر،خود حـضرت پیـامبر(ص) با فرزندان و کودکان همبازی می‌شدند و در جنبش‌های بچگانه آنها شرکت می‌کردند و هیچگاه مـقام و موقعیت رسالت آن حضرت مانع از تأیید و تشویق این همکاری ضروری با کودکان نگردید.
وظایف مربیان و والدین اقتضا می‌کند که در مقام راهنما،با کودک همراه شوند و ضـمن شـرکت در فـعالیت‌ها و جنب و جوش‌های جسمی در قالب بازی،به راهنمایی او بپردازند و اهدافی را به تحقق برسانند.
مفهوم راهنمایی
راهنمایی عبارت اسـت از کـمک به فرد برای شناختن خود و محیط خویشتن. به عبارت دیگر،راهنمایی و کمک به فرد برای حل مشکلات خود و ایجاد رابـطه اساسی بـا دیـگران است همچنین می‌توان گفت که راهنمایی وسیلهء کمک به فرد در زمینه‌های گوناگون زنـدگی است.
برای آنـ‌که راهـنمایی مربیان و والدین به نتایج مطلوبی منتهی گردد،روش‌های اعمال شده باید براساس اصولی انجام گیرد.اجرای این روش‌ها از سـوی مـربیان و والدیـن موجب خواهد شد که شخصیت کودک در جهت موردنظر رشد و تکامل یابد و در جامعه حضوری موفقیت‌آمیز داشته باشد.۵
پانوشت:
(۱).بحار الانوار-جلد ۱۴-ص ۲۷۹.
(۲).بازی‌های پرورشـی،کد ۶۰۰۷(تـهران: وزارت آموزش و پرورش،۱۳۷۳)ص ۲.
(۳).رجبعلی مظلومی،«تربیت ورزشی»نیرو و نشاط،نشریهء شماره ۵،ص ۶۱.
(۴).امام صادق علیه السلام،محجه البیضاء، جلد ۲،ص ۶۵.
(۵).سید مهدی حسینی(بیرجندی)،مشاوره و راهـنمایی در تـعلیم و تـربیت اسلامی(تهران: امیر کبیر،۱۳۷۵)،ص ۱۳۱.
