فرهنگ آموزش در مدارس ژاپن
ابوالفضل بختیاری
در دهههای اخیر دستاوردها و پیشرفتهای شگرف ژاپن موجب حیرت و حسرت جهانیان شده است. بهطوریکه بسیاری از پژوهشگران راز موفقیت و توفیق ژاپنیها را در فرهنگ آموزش و پرورش آن جستجو میکنند. در این نوشتار که نویسنده (از کارشناسان پژوهشگاه آموزش و پرورش است) طی چندین سال به مطالعه و مشاهده سرزمین آفتاب تابان (ژاپن) پرداخته، درسهایی از فرهنگ آموزش و مدارس ژاپنیها را به صورت خلاصه ارائه کرده، که تقدیم میشود:
پژوهشهای انجام شده در خصوص فرهنگ آموزش و فرهنگ مدارس ژاپنیها، اعجاب جهانیان را برانگیخته است. بهطوریکه در چندین آزمون بینالمللی ( TIMSSتیمز)، آموزش و پرورش ژاپن جزو کشورهای برتر جهان بوده است، همچنین مطالعات تطبیقی آموزش و پرورش نشان میدهد که آموزش و پرورش عمومی به ویژه دوره ابتدایی از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است (سرکارآرانی، ۱۳۸۴). «اَزرا ووگل» (استاد دانشگاههاروارد) که حدود ۲۰ سال در آنجا به مطالعه مشغول بوده مینویسد: من از موفقیتهای ژاپن طی دو دهه اخیر شگفت زده شده بودم، از خودم میپرسیدم چرا ژاپن، بی آنکه منابع طبیعی داشته باشد، تا این حد در حل مشکلاتی که برای جامعه آمریکا ناگشوده مانده موفق بوده است؟! اما به راستی راز موفقیت ژاپن در چیست و کدام ویژگی باعث شده تا بسیاری از آگاهان، قرن بیست و یکم را قرن ژاپن بدانند و آن را کشور شماره یک بشناسند؟
نظام آموزشی ابتدایی در ژاپن
مدارس ابتدایی در ژاپن بسیار جالب و دیدنی هستند، ساختار و نظام آموزش ابتدایی ژاپن به پرورش شخصیت کودک در این دوره بسیار توجه دارند. فضای فیزیکی مدارس ابتدایی بسیار مجهز و درخور توجه هست، بطوریکه اکثر مدارس ابتدایی در ژاپن استخر دارند و فضای فیزیکی بسیار تمیز و با طراوت هستند. اما چرا مدارس ابتدائی؟
اکثر پژوهشگران آموزش و پرورش ژاپن، مدارس ابتدایی ژاپن را بسیار سرزنده، بزرگ، جالب و جذاب توصیف کردهاند، برای مثال «کومینگر» میگوید: مدارس ابتدایی، گل سرسبد آموزش و پرورش ژاپن هستند. ژاپن در مقایسه با ایالات متحده آمریکا، سهم بیشتری از تولید ناخالص ملی خود را در مقاطع ۱۲ سال تحصیلی (ابتدایی تا دبیرستان) و مقدار کم تری از آن را در آموزش دانشگاهی خویش، هزینه میکند.
در طول بیش از یکصد سال، رهبران و دولتمردان ژاپنی به دوره آموزش ابتدایی به عنوان محوری سرنوشت ساز در توسعه ملی، نظر داشتند، چنانکه آری نوری، موری (معمار مدرنیزاسیون ژاپن) در سال ۱۸۸۵ مینویسد:
۹۹ درصد دانشآموزان دوره ابتدایی در ژاپن در مدارس ابتدایی دولتی، در محل اقامت خود درس میخوانند در این دوره تحصیلات، آموزش رایگان است و فرزندان تمام ساکنان محل، اجازه ثبت نام دارند (لوئیس ترجمه افشین منش و ایلبگی طاهر،۵،۱۳۸۵).
در ژاپن ۹۰ درصد دانش آموزان، کلاس دوازدهم را با موفقیت پشت سر میگذرانند (این نسبت در آمریکا ۷۳ درصد و در اروپا ۵۰ درصد است) [رولن و بیورک ۱۹۹۸، ترجمه رعیتی دماوندی، ۱۳ـ۱۳۸۳]
ویژگیهای فرهنگ مدارس در ژاپن
۱ـ اهمیت بسیار زیاد مردم و دولت ژاپن به آموزش و پرورش (دولت ژاپن بیشترین سهم از تولید ناخالص ملی را صرف دورههای آموزش پیش دبستانی و ابتدایی میکند).
۲ـ تأکید بر کارگروهی (تیمی) ـ (ووگل ۱۹۷۹، لوئیس ۱۹۹۵، سرکارآرانی ۱۳۸۱، بختیاری ۱۳۸۷).
۳ـ انعطاف فکری و نوپذیری نوسازی اعجازآمیز ژاپن(ووگل ۱۹۷۹).
۴ـ نظام آموزشی کارآمد ـ کیفیت بالای آموزش (هرمان کان).
۵ـ پشتکار، صبر و حوصله، انضباط درونی.
۶ـ احترام به دیگران.
۷ـ روح همکاری دسته جمعی.
۸ـ انضباط و شوق به کار.
۹ـ ثبات.
۱۰ـ شوق یادگیری.
۱۱ـ اخلاق کار و تلاش.
۱۲ـ در زمینه مدیریت، ژاپنیها به رهبری جمعی گرایش دارند.
۱۳ـ تأکید بر جنبه کاربردی آموزش.
۱۴ـ شیوه آموزش عملگرا، تأکید بر آزمایش و پژوهش.
۱۵ـ دانشآموزان در کارهای مدرسه مشارکت فعال دارند (تعاون، همراهی گروهی).
۱۶ـ مدرسه در ژاپن محل زندگی دانش آموزان است.
۱۷ـ در مدارس سعی در بالابردن «اعتماد به نفس» فراگیران (دانشآموزان) است.
۱۸ـ مدارس ژاپنی تلاش برای رشد خلاقیت، رشد روحیه کارگروهی میکنند.
۱۹ـ بازیهای آزاد در مدارس مورد توجه است.
۲۰ـ مدارس ژاپنی ـ بچهها را برای زندگی در جامعه تربیت میکند.
۲۱ـ پرورش حس اعتماد به نفس.
۲۲ـ شکوفایی خلاقیت.
۲۳ـ مشارکت و درگیرکردن بچهها به صورت عملی.
۲۴ـ پرورش حس مسئولیتپذیری.
۲۵ـ تأکید بر رفاقت بین دانشآموزان به جای رقابت.
۲۶ـ تأکید بر دوستی و همکاری بین بچهها.
۲۷ـ همکاری در نظافت مدرسه.
۲۸ـ همکاری بسیار نزدیک خانواده (اولیاء) با مدرسه.
۲۹ـ تأکید بر دوستی و رفاقت در مدارس (لوئیس ۱۹۸۵).
۳۰ـ توجه به خودفرمانی یا خود مدیریتی (لوئیس).
۳۱ـ تأکید بررشد اجتماعی(بنجامین ۱۹۹۷)، سهم زیادی از آموزش در ژاپن به زندگی اجتماعی و رشد اجتماعی میپردازد.
۳۲ـ ایجاد فرصتهای مساوی برای همگان.
۳۳ـ آموزش تمامی کودکان با یک روش.
۳۴ـ معلمان مربیاند نه مستبد (معلم در نقشهادی و راهنما).
۳۵ـ در مدارس ژاپن تفریح و شادی ضروری است.
۳۶ـ با تفریح و شادی دانش آموزان را وارد به مشارکت و همکاری میکنند.
۳۷ـ در ژاپن کلاسها به گروههای کوچک تقسیم میشود.
۳۸ـ ژاپنیها کوشیدهاند شادی و لذت را به فرایند یادگیری بیامیزند.
۳۹ـ در کلاسهای درسی ژاپن تعارض و دشمنی بین معلم و شاگرد وجود ندارد.
۴۰ـ هیچ دانشآموزی در ابتدایی مردود نمیشود ـ هیچ دانش آموزی از مشارکت در فعالیتها منع نمیشود (بنجامین ۱۹۹۷).
ژاپنیها اعتقاد دارند تجربه، تأثیر بلند مدت در رشد دارد لذا برای پرورش افراد تجارب مهم هستند.
* برنامه درسی ملی در بردارنده راهکارهایی برای فعالیتهای غیردرسی دانش آموزان است (برنامه نظافت مدرسه) از آنجا که در مدارس ژاپنی، سرایداری وجود ندارد، پاکیزه نگه داشتن کلاسها، راهروها یا سرویسهای بهداشتی و زمینهای بازی بر عهده دانش آموزان است.
نگارنده که خود به مشاهده از مدارس ژاپن پرداخته، بسیاری از دانش آموزان ابتدایی و پیش دبستانی را در حال نظافت کلاس و مدرسه دیده است. در یکی از مدارس ابتدایی در کیوتو و یک مرکز پیش دبستانی در توکیو شاهد دستمال کشیدن بچهها در راهرو و کلاس بوده است.به زعم برخی پژوهشگران (لوئیس، سرکار آرانی، دوای و دیگران) در مدارس ژاپن آموزش قلب و اندیشه بچهها مدنظر است. پژوهش لوئیس (۱۹۹۵)، نشانگر تجلی فرهنگ ژاپنی در فرآیند آموزش و یادگیری در مدارس ژاپن است، و در مدارس ژاپن به صورت حیرت انگیزی آموزش و یادگیری در قالب سناریوهای فرهنگی مدیریت میشود و آموزش و پرورش ژاپن فرهنگی و مبتنی بر فرهنگ ژاپنی است.
آموزش و پرورش ژاپن با همه محاسنی که میتواند برای ما آموزنده باشد و از آن درس گرفت ولی در دهههای اخیر با مشکلاتی هم مواجه بوده است که منجر به تفکر و تعقل صاحبنظران علوم تربیتی ژاپنی شده است از جمله اذیت و آزار دانشآموزان کمی انگیزه آنان را برای دوست نداشتن ادامه تحصیل (پرفسور نقی زاده) و همچنین عدم توجه به فردیت در ژاپن و توجه به کار گروهی و تیمی و کم توجهی به خواستههای فردی موجب مشکلاتی شده است، که درخور توجه است.ویژگی مهم فضای فرهنگی مدارس ژاپن (در دوره ابتدایی) سرزندگی، شلوغی، شادابی، شادی و جار و جنجال کلاس است. معلمان ژاپنی بر خلاف همکاران خود در سایر کشورها تلاشی برای سکوت و بیحرکت نگه داشتن دانشآموزان خود نمیکنند. از آنجا که دانش آموز مجاز است با بغل دستی خود صحبت کند، برای تراشیدن مدادش از جا بلند شود یا پردهها را بکشد. این قبیل کارها، اختلال در نظم کلاس بشمار نمیرود. بنابراین نظم و انضباط تحمیلی نیست و در نتیجه کلاسها نیز شلوغ و پر جار و جنجال است و این امر از نظر معلمان، بی اشکال است.
ووگل (استاد دانشگاههاروارد)، معتقد است نوسازی ژاپن از اواسط قرن نوزدهم (یعنی عصر امپراتوری «می جی» در سال ۱۸۶۸) آغاز شده و از این زمان ژاپنیها به طور جدی با فرهنگ غرب آشنا شدند و از ترکیب و تلفیق عناصر فرهنگی خود، فرهنگ نوین ژاپن را ساختند. روش ژاپنیها در این ترکیب فرهنگی، هشیارانه و آگاهانه بود (ووگل ۱۹۷۹، ترجمه خوارزمی و اسدی ۱۳۷۱). ژاپنیها تمدن و فرهنگ کهن خود را با دانش نوین در آمیختند و فرهنگ کهن را دور نینداختند. حاصل این آمیزش بسیار اثربخش بود و فرهنگ ژاپن شکوفا شد. همچنین ویژگیهایی همچون پشتکار، صبر و حوصله، انضباط درونی، حساسیت و احترام به دیگران، تأکید بر کارگروهی (تیمی) در موفقیت آنها سهم داشته، ولی «ووگل» معتقد است: پیشرفت ژاپنیها بیشتر دستاوردهای ساختارهای سازمانی، سیاستگذاری و برنامهریزی درست آنهاست. شاید بتوان گفت «مدیریت ژاپنی» که زبانزد جهانیان است در این توفیق سهم بسزایی داشته است.بسیاری از پژوهشگران علل توفیق ژاپن را به نظام آموزش و پرورش کارآ، با کیفیت و سرمایه گذاری زیاد روی پرورش منابع انسانی، سختکوشی و وفاداری افراد به سازمانهایی که در آن کار میکنند، احساس تعهد در جهت رشد و پیشرفت، فداکاری و آمادگی برای اصلاح نارسائیها و اشتباهات خود، سازماندهی و مدیریت بسیار خوب و کارساز نسبت میدهند (هرمن کان). همچنین برخی اندیشمندان میگویند: مردم ژاپن به آموزش و پروردن منابع انسانی خود بسیار توجه و تأکید دارند (طوسی، ۱۳۸۴)، برخی دیگر پژوهشگران هم جهش ژاپن را ناشی از ویژگیهای فرهنگی خاص ژاپنیها میدانند و برخی نویسندگان توانائیهای ژاپنیها را برای «کار گروهی» کلید موفقیت آنها میدانند.
* پینویس
بخشی از نوشتار حاضر، حاصل مشاهده، مصاحبه وحضور نگارنده در مدارس ژاپن است که با مساعدت پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، سفارت ژاپن در ایران و ایران در ژاپن، اساتیدی همچون دکتر سرکارآرانی، دکتر خرازی، دکتر عراقچی، دکتر گواهی، استاد صافی، پرفسور محمد نقیزاده، پرفسور اوکاموتو(Okamoto)، کویاما خانم موریتا (Morita) انجام شده است.
منابع:
* – سرکار آرانی، محمدرضا (۱۳۸۱). فرهنگ آموزش در ژاپن. تهران: روزنگار
* – ماتسوشیتا، کونوسوکه (۱۳۷۷). مشت آهنین در دستکش مخملی: ۱۰۱ ویژگی دیگر مدیریت و رهبری ترجمه محمدعلی طوسی. تهران: سخن
* – بختیاری، ابوالفضل (تیره، ۱۳۸۶). درسهایی از ژاپن. خبرنامه انجمن دوستی ایران و ژاپن، سال هفتم شماره ۱۶
* – طوسی، محمدعلی (۱۳۸۴). درسنامه فرهنگ سازمانی: دوره دکتری مدیریت آموزشی. تهران: واحد علوم و تحقیقات
* – لوئیس، کاترین (۱۹۹۵). آموزش قلبها و اندیشهها. ترجمه ح. افشین منش و ش. ایلبگی طاهر. تهران: ساز و کار، چاپ چهارم ۱۳۸۵
* گواهی، عبدالرحیم (۱۳۸۶). شینتوئیزم. تهران: علم
* دوای، لوئیس، سوگا، ماتسودا (۱۳۸۸). آموزش به مثابه فرهنگ. ترجمه سرکار آرانی، شی می زو و موریتا. تهران: تربیت
* Monbusho (۱۹۹۵). Education in Japan. Tokyo: Monbusho
* Monbukagakusho (۲۰۰۸) Minstry of Education,culture sport,science and technology.Tokyo: Minstry of Education,culture sport,science and echnology.Tokyo
*اطلاعات
