تعلیم و تربیت: حافظه و یادگیری

تعلیم و تربیت: حافظه و یادگیری
————————-
نویسنده : روث پالومبو وایس / ترجمه: بیدارمغز، حسین

هریک از ما به‏طور طبیعی،وجود حافظه خود را مسلم و قطعی می‏دانیم، اما یک روز ناگهان برای به یاد آوردن نام‏ یک نفر،یک کلمه یا این‏که کلیدهایمان‏ را کجا گذاشته‏ایم،با مشکل مواجه‏ می‏شویم.در این هنگام،وحشت‏زده‏ می‏شویم و از خود می‏پرسیم:«یعنی به‏ راستی دارم حافظه‏ام را از دست می‏دهم؟»

حافظه ابزار ضروری زندگی روزمره‏ ماست.ما برای هر کاری که می‏کنیم،به‏ حافظه نیاز داریم:برای درک دنیا،برای‏ تحلیل و ترکیب اطلاعات و برای‏ به کارگیری دانش خود در موقعیت‏های‏ جدید پیش‏آمد.در واقع،یادگیری‏ عبارت است از فرآیند ساخت حافظه که‏ به صورت ترکیبی شیمیایی در مغز ما رسوب می‏کند:این تغییرات شیمیایی در سطح سلول‏های عصبی(یا نورون‏ها) صورت می‏گیرد.بدون این ترکیبات‏ شیمیایی،هیچ ماده‏ای که مغز ما بتواند با آن به فعالیت بپردازد،وجود نخواهد داشت.

براساس مدل فعلی ارائه‏شده از حافظه،داده‏های ورودی از طریق حواس‏ گوناگون ما در کسری از ثانیه و از طریق‏ حافظهء ادراکی ما مورد پردازش قرار می‏گیرند.این داده‏ها در صورتی که به‏ وسیله ضمیر خودآگاه یا ناخودآگاه‏ فرد مهم تشخیص داده شوند،به حافظه‏ موقت او منتقل و در آن‏جا ذخیره‏ می‏شوند.در آن‏جا هم یا پس مدتی به‏ حافظه بلندمدت منتقل می‏شوند یا حذف‏ می‏گردند.

اریک جنسن‏۲مدرس و مؤلف کتاب‏ تدریس،همراه با به یاد داشتن اهمیت‏ وجود مغز۳به این نکته اشاره می‏کند که: «یادگیری و حافظه دو روی یک سکه‏ هستند.شما نمی‏توانید از یکی بدون‏ دیگری صحبت کنید.»او،یادگیری‏ ماندگار(اطلاعاتی که در حافظهء بلندمدت ذخیره می‏شوند)را«تقویت‏ بلندمدت»۴می‏نامند.هنگامی که تقویت‏ بلندمدت یا L T P روی می‏دهد،در واقع‏ «یک سلول،بارها و بارها به صورت‏ الکتریکی تحریک می‏شوند؛به‏طوری که‏ سلول مجاور خود را تحت‏تأثیر قرار می‏دهد.اگر متعاقبا محرک ضعیف‏تری‏ به سلول مجاور داده شود،توانایی سلول‏ برای تحریک‏پذیری تقویت می‏گردد.

کن کاسیک‏۵،استاد عصب‏شناسی‏ دانشکده پزشکی هاروارد و یکی از مؤسسان کلینیک ملولیت‏ها و حافظه در بیمارستان زنان،معتقد است که مغز ما به صورتی کارکردی،هم‏زمان با یادگیری‏ دچار تغییر می‏شود.وقتی چیزی فرا می‏گیریم که تا مدت زمانی عمر می‏کند، از حافظه کوتاه‏مدت ما منتقل می‏شود.در هنگام‏ رویداد این عمل،ژن‏های خاصی در مغز فعال می‏شوند.با فعال‏شدن این‏ ژن‏ها،پروتئین‏های جدیدی ساخته‏ در عمل‏۷ضمن مطرح کردن این موضوع، فرآیند مذکور را به کوره راهی در دل جنگل‏ تشبیه می‏کند:«اولین بار که کوره راهی‏ را در دل جنگل باز می‏کنید،راهی سخت‏ و پر از مانع است.دفعهء بعد که از آن‏ مسیر عبور می‏کنید،راه بازتر شده‏ است؛زیرا دفعهء قبل خس و خار موجود لگدمال شده و موانع را از سر راه‏ برداشته‏اید.از آن به بعد،هربار مسیر شمار راحت‏تر و سهل العبورتر خواهد بود.شبکه‏های عصبی هم به همین‏ ترتیب با استفادهء مکرر،کارآتر می‏شوند و پیام‏ها را با سهولت بیشتری منتقل‏ می‏کنند.»

جوزف لودو۸،دانشمند عصب‏شناس و مؤلف کتاب مغز احساساتی‏۹معتقد است که آگاهی ما در هر لحظه از زمان نسبت به یک موضوع‏

می‏شوند و ارتباط بین آکسون‏ها و دندریت‏ها به شدت افزایش می‏یابد.به‏ عبارت دیگر،خاطرات جدید سبب‏ ایجاد مسیرهای درونی جدیدی بین‏ نورون‏ها می‏شوند.

هنگامی که چیز تازه‏ای می‏آموزیم، هریک از این پیغام‏های شیمیایی به‏ صورت زنجیره‏ای از رشته‏های عصبی‏ (نورون)،که شبکه عصبی نامیده‏ می‏شوند،استقرار می‏یابند.هربار که‏ مغز ما به این شبکه‏ها رجوع کند،این‏ ارتباطات بین نورون‏ها قوی‏تر می‏شود. در این حالت،سیناپس‏ها یا فضای بین‏ نورون‏ها هم قوی‏تر می‏شوند.مری‏لی‏ اسپرنجر۶در کتاب خود تحت عنوان مغز خاص،در واقع همان چیزی است که در حافظه کوتاه‏مدت ما و به‏ویژه حافظهء فعال‏۱۰ما که نوع خاصی از حافظهء کوتاه‏مدت محسوب می‏شود،ذخیره‏ شده است.

ضمن این‏که،تنها آن دسته از اطلاعاتی که در حافظهء کوتاه‏مدت ثبت‏ شده باشند به تدریج به حافظه بلندمدت‏ منتقل می‏شوند.

دانشمندان در این مورد که حجم‏ حافظه کوتاه‏مدت به پنج تا نه قلم محدود می‏شود،اتفاق‏نظر دارند.اما در صورتی‏ که اطلاعات به صورت فشرده درآیند، حافظه می‏تواند اقلام بیشتری را ذخیره‏ کند.

جب شنک‏۱۱مدرس دانشگاه، حافظه کوتاه‏مدت را با یک رایانه شخصی‏ مقایسه می‏کند:وقتی حافظه رایانه پر می‏شود،در صورتی که چیزی وارد آن‏ شود،به ناچار باید اقلامی از اقلام موجود قبلی را دور ریخت.ضمن این‏که در مورد حافظه کوتاه‏مدت انسان،هرچه‏ زمان بین یادگیری و رجوع مجدد به آن‏ دانسته‏ها بیشتر باشد،دستیابی به آن‏ها نیز مشکل‏تر خواهد شد.

هیپوکامپوس‏۱۲ناحیه‏ای در اعماق‏ مغز است که در واقع پایگاه حافظه و مرتبطکنندهء کنش‏ها و واکنش‏های عصبی‏ است.این بخش از مغز برای ترکیب‏ حافظه‏ها ضروری و حیاتی است.اگر نظری به هیپوکامپوس بیندازیم،حجم‏ انبوهی از رشته‏های عصبی(آکسون‏ها) را می‏بینیم که از اعماق مغز همچون‏ خیابانی دوطرفه امتداد یافته‏اند. سلول‏های هیپوکامپوس به‏طور وسیعی با نواحی دیگر مغز مرتبط شده‏اند و در سر راه خود ایستگاه‏های بین راهی زیادی نیز دارند.کاسیک عقیده دارد هنگامی که ما چیزی را به یاد می‏آوریم یا به خاطر می‏سپاریم،عملیات پردازش موازی به‏ نحو گسترده‏ای در مغز ما انجام‏ می‏پذیرد.با این کار،انعطاف‏پذیری‏ بیشتری در نحوهء تفکر ما صورت‏ می‏گیرد؛به‏طوری که با فکر کردن به این‏ طریق می‏توانیم اطلاعات دریافتی از قیدهای حسی گوناگون را باهم ترکیب‏ کنیم.

از آن‏جا که اطلاعات جدید بر پایهء اطلاعات موجود قبلی بنا نهاده‏ می‏شوند،ایجاد و برقراری رابطه‏های‏ جدید و خودشناسی جدید برای به وجود آوردن حافظه بلندمدت سودمند، ضروری است.هریک از ما،هزاران‏ بازخورد چند طرفه،که محل مغز را در برمی‏گیرند،در درون مغز خود داریم. در واقع،ممکن است اطلاعات‏ غیرضروری یا غیرسودمند،حتی پیش از آن‏که خود شخص متوجه دریافت آن‏ها شود،به وسیله مغز حذف شوند.

به نظر کاسیک،یادگیری و تجربه‏ تعداد رشته‏های عصبی موجود در مغز را افزایش می‏دهد.مغز انسان در حدود صد میلیارد نورون(رشته عصبی)دارد که‏ هریک از آن‏ها در حدود ۵۰۰۰ ارتباط سیناپسی با نورون‏های دیگر دارند. همین ارتباطات سیناپسی از طریق تجربه‏ تحت‏تأثیر قرار می‏گیرد و تقویت‏ می‏شود.در نتیجه،در حکم یک اصل‏ کلی،می‏توان گفت که هرچه تجربه‏ کسی بیشتر باشد،چنین ارتباطات‏ عصبی در درون مغز او هم بیشتر خواهد بود.

سوزان گرینفلید۱۳در کتاب خود تحت عنوان گردشی هدایت‏شده در مغز انسان‏۱۴چگونگی تجمع خاطرات را در کورتکس(لایه بیرونی مغز)شرح‏ می‏دهد.هیچ‏کس به درستی نمی‏داند که‏ چگونه هیپوکامپوس و تالاموس میانی‏ (به تصویر صفحه مراجعه شود)

(که برای تقویت اطلاعات حسی وارده به‏ کورتکس حیاتی است)می‏توانند خاطرات را حفظ کنند.او می‏گوید: «یک اندیشه جالب در این مورد این است‏ که حافظه،ترکیبی از عناصر مجزا است‏ که در زمان رخ‏داد یا واقعه‏ای که باید به‏ خاطر سپرده شود،برای اولین بار در کنار هم گرد آورده شده‏اند.عناصری که در غیر این صورت،همچنان مجزا و مطلق‏ باقی می‏ماندند.نقش هیپوکامپوس و تالاموس میانی،حتمی نشان دادن این‏ موضوع است که عناصر نامتجانس و عناصری که تا پیش از این مجزا بوده‏اند، حال گردهم آمده و در نتیجه به نوعی به‏ حافظه چسبناک منتقل شده‏اند.یک‏ (به تصویر صفحه مراجعه شود)ما برای هر کاری که می‏کنیم، به حافظه نیاز داریم:برای درک دنیا، برای تحلیل و ترکیب اطلاعات و برای به کارگیری‏ دانش خود در موقعیت‏های جدید.

تشبیه برای این مطلب،«داربست‏ ساختمان»است.هنگامی که یک‏ ساختمان در حال ساخت است، برداشتن داربست به تخریب آن منتهی‏ خواهد شد.اما وقتی ساختمان تکمیل‏ شد،دیگر وجود داربست زاید است.

حافظه را می‏توان به چند فرآیند فرعی‏ تقسیم کرد و هر فرآیند از نواحی متفاوت‏ مغز خدمات می‏گیرد.عادی‏ترین فرآیند در بین این فرآیندها،عجیب‏ترین آن‏ها نیز به شمار می‏آید:همه برخی‏ از افراد،با آن‏که تمام مولکول‏های بدن‏ آن‏ها بارها و بارها دچار تغییر و تحول‏ شده است،خاطرات مربوط به نود سال‏ پیش خود را به خاطر می‏آورند.اگر قبول‏ کنیم که تغییرات بلندمدت در درون مغز، حافظه را به‏طور مستمر تحت‏تأثیر قرار می‏دهد،این خاطرات کهنه چگونه پایدار مانده‏اند؟چگونه تجربه سبب می‏شود نورون‏ه دچار تغییرات دائمی بیشتر یا کمتری شوند؟

به باور شنگ،تدریس با ساخت‏ حافظه کمک می‏کند:«شما در مقام یک‏ معلم،اشکال متفاوتی از حافظه را برمی‏گزینید و سپس به‏گونه‏ای تدریس‏ می‏کنید تا این خاطرات و حافظه‏ها خلق‏ شوند.برای مثال،اگر من موضوعی‏ بصری تدریس کنم،می‏دانم که هنگام‏ ارزشیابی میزان موفقیتم و تفهیم آن‏ درس،باید در مورد عملکردهایی مرتبط با چیزی تصویری سؤال کنم.بدیهی‏ است که این ارزشیابی می‏باید با انواعی‏ از حافظه،که در آموزش و در عمل‏ استفاده شده‏اند،تطبیق داده شود.به‏ طور خلاصه،شما به شاگردانتان‏ می‏آموزید که چگونه می‏توانند حافظه‏ خود را باز یابند.»

تنوع راه‏های ذخیره‏سازی و بازیافت‏ اطلاعات در حافظه،این موضوع را تصریح می‏کند که ما باید کمتر به حافظه‏ به صورت کلی فکر کنیم و بیشتر به این‏ که چه نوعی از حافظه و خاطرات مدنظر ماست و چگونه می‏توان آن‏ها را بازیافت‏ کرد،بپردازیم.

ایجاد یک حافظه

یک چالش مستمر که پیش روی تمام‏ معلمان قرار دارد،این است که چگونه‏ می‏توانند اطمینان حاصل کنند که‏ شنوندگان آن‏ها،اطلاعات دریافتی را مهم ارزشیابی می‏کنند.یک فنی که‏ شنک در سر کلاس‏هیش برای تسهیل‏ این فرآیند انجام می‏دهد،این است که‏ دانشجویان خود را از چگونگی ایجاد یک‏ حافظه آگاه می‏سازد.به نظر او بسیار مهم است که چگونه آموختن فرد،این‏که‏ چگونه اطلاعات را به حافظه می‏سپارد و چگونه آن را باز می‏یابد،به سطح‏ خودآگاه و هوشیار ذهنش منتقل شود.

شنک می‏گوید:«در بسط مهارت‏های افراد حاضر در کلاس برای‏ بازیافت یک حافظه به خصوص در هنگامی که به آن نیاز است،برای آن‏ها ضروری است که چگونگی پردازش و دستیابی به انباره‏های حافظه خودآگاه‏ شوند.»

از آن‏جا که هرکسی به طریقی خاص‏ یاد می‏گیرد،برای او حیاتی است که از خود بپرسد:«به راستی من چگونه یاد می‏گیرم؟»و پاسخ به این سؤال مستلزم‏ این است که هرکس بداند مغزش چگونه‏ کار می‏کند.یعنی نه‏تنها باید بداند حافظه‏ از نظر مفهومی چگونه ساخته می‏شود، بلکه باید بداند که چه وقت ذهنش خسته‏ می‏شود و سررشته مطلب را از دست‏ می‏هد.شنک برای تقویت تمرکز دانشجویان،پیشنهاد انجام دادن یک‏ فعالیت فیزیکی به مدت چند دقیقه و در حالت ایستاده می‏دهد تا جریان خون‏ آن‏ها مجددا به گردش مناسب بیفتد. روش دیگر،تغییر وظایف به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه است.او می‏گوید:«من به‏ دانشجویان خود می‏گویم که توجه داشته‏ باشند که تا چه زمانی قدرت یادگیری‏ دارند؛اما در عین حال به زمانی هم که‏ نمی‏توانند یاد بگیرند توجه داشته و از آن‏ آگاه باشند.»

برای ایجد حافظه بلندمدت،باید از نظر کلاسی ساده بود و زواید و تفاصیل را حذف کرد.ایجاد ارتباطهای شخصی،

روشی است که شنک از آن استفاده‏ می‏کند.او شاگردانش را وامی‏دارد تا نقشه‏ای از مفاهیم را،که رابطه بین افکار را نشان می‏دهند،بسازند.او برای این‏ نقشه‏ها،یک کلمه یا عبارت کلیدی‏ می‏نویسد.هربار که یک کلمه اضافه‏ می‏شود و دانشجویان خطی به کلمه اضافه‏ می‏شود و دانشجویان خطی به کلمه یا مفهوم بعدی می‏کشند و آن را به قبلی‏ وصل می‏کنند.برخی از این رابطه‏ها نیازمند افزودن یک فعل برای توصیف‏ آن‏هاست.برای مثال،اگر معلم،مفهوم‏ «سلول-میتوز(تقسیم سلولی)»را بدهد،خطی که دانشجویان خواهند کشید،دارای عبارت«تولید مجدد به‏ وسیله»بر بالای آن خواهد بود.با پیچیده‏ شدن یک نقشه مفهومی،به آرامی برای‏ دانشجویان یک نقشه بصری در مورد چگونگی ارتباط موضوعات و اقلام‏ گوناگون فراهم می‏آید.شنک عقیده دارد که این فن،سبب تقویت حافظه تفصیلی‏ و توانایی ربط دادن موضوعات گوناگون‏ خواهد شد.

استفاه از اشکال چندگانهء مرور مطالب هم به تقویت حافظه بلندمدت‏ کمک می‏کند.دانشجویانی که به جای‏ این‏که تنها از مرور نوشتاری استفاده‏ کنند،از فرضیهء یادگیری مغزگرا۱۵بهره‏ می‏برند،از تصاویر پانتومیم و اجرای‏ نقش هم برای ستیابی به ذخایر حافظه‏ خود از طریق واسطه‏های چندگانه سود می‏برند.

یک راهبرد دیگر برای تقویت یادآوری‏ اطلاعات ذخیره‏شده،ایجاد چارچوبی‏ از کلیدهای بازیافت اطلاعات است. دانشجویان با استفاده از یک کلمه‏ کلیدی،یک روش یا یک ترتیب خاص، ابزار دیگری برای بازیافت اطلاعات در دست خواهند داشت.یعنی مثلا یک‏ دانشجو مفهومی را گرفته و آن را به خوبی‏ دریافته است.اما مربی در هنگام پرسش‏ از او در این‏باره یا توضیح آن مفهوم،با کلمات متفاوتی از آنچه که دانشجو مفهوم را با آن‏ها آموخته و مورد عمل قرار داده است،او را مورد خطاب قرار می‏دهد.در چنین حالتی،مربی به‏ دانشجو کلیدهای غلط می‏دهد.

شنک می‏گوید:«در این حالت، دانشجو نمی‏توند پرونده موضوع صحیح‏ را از حافظه‏اش بیرون بکشد.چون کلمه‏ کلیدی نادرستی در وضعیت جستجوی‏ حافظه او حک شده است.به همین‏ سبب مهم این است که دامنهء چنین لغات‏ کلیدی را وسعت دهیم.»

اما یک فکر دیگر برای تقویت حافظه‏ دانشجویان،ارائهء کلیدهای بازیافت‏ بیرونی به آن‏هاست.یک پرسش‏ کلاسیک در این مورد،هنگامی است که‏ از خودمان می‏پرسیم:«دسته کلیدم را کجا جا گذاشته‏ام؟»

از نظر روانی،ما تمام اطلاعاتی را که تا پیش از از دست دادن حافظه به یاد می‏آوریم،مرور می‏کنیم و اغلب‏ درمی‏یابیم که این کار به ما کمک می‏کند تا به جایی که مشکوک هستیم فقدان از آن ناحیه رخ داده است برسیم،پس‏ محیط،کلید معما را در دسترس ما قرار می‏دهد.

در صورتی که قصد ارزشیابی یا آزمون‏ گروهی را در یک نوع خاص از فضا یا ساختمان داریم،اگر دانشجویان در همان زمان از روز و با همان سروصدا و همان درجه دما مورد آموزش قرار گیرند،نتیجه بهتری عاید خواهد شد، درست همانگونه که سربازان در محیط مشابه صحنه نبرد آموزش می‏بینند.

تکمیل گذشته

شنک در مورد مرور تکمیلی گذشته‏ می‏گوید:«در صورتی که دانشجویان‏ به‏طور موفقیت‏آمیزی چیزی بیاموزند، باید آن‏ها را واداشت تا پنج تا ده بار آن را تکرار کنند.آن‏ها می‏توانند با مرور مجدد آن در روز بعد،حافظه را قوی‏تر کنند. اغلب،هنگامی که دانشجویان چیزی را درست درمی‏یابند،مربی همان‏جا متوقف می‏شود،بدون این‏که در نظر داشته باشد که آن مفهوم هنوز در ذهن‏ آنان جا نیفتاده و تثبیت نشده است. به همین سبب ضروری است آن را به‏ صورت«تکمیل گذشته»تمرین کنند.»

شنک بر این باور است که پس از دو تا سه هفته،زوال حافظه تثبیت می‏شود. «هرچه حجم اطلاعات اولین نهاده شده‏ در حافظه بلندمدت بیشتر باشد،حجم‏ اطلاعات استحصالی نهایی بیشتر خواهد بود.همان‏گونه که می‏توان تصور کرد هرچه که یک دانشجو در حین فراگیری‏ فعال‏تر باشد،حافظه بلندمدت او بیشتر خواهد بود.»

پژوهش‏های صورت‏گرفته در مورد مغز،عاملی اساسی در هدایت‏ متخصصان امر آموزش در هنگام مواجهه‏ با موضوع پیچیده‏ای چون یادگیری و حافظه است.«با این‏که بنظر می‏رسد در این زمینه هیچ چیزی ثابت نمی‏ماند، مایلم که معلمان دو چیز را در نظر داشته‏ باشند:اول،مغز همه‏چیز را برای‏ یادگیری دارد.دوم،هرچه ما از مغز بیشتر بدانیم،اتخاذ صدها تصمیمی که‏ هرروز بر دانشجویان اثر می‏گذارد، آسان‏تر خواهد بود.»

کاسیک می‏گوید:«اساسا،هدف‏ ارائه حافظه تصویری به افراد نیست؛بلکه‏ هدف آموزش این مطلب است که چگونه‏ می‏توان هوش،خلاقیت و تخیل را بهبود بخشید.»

رشد معلم » شماره ۱۷۱

زیرنویس

(۱)- Ruth Palombo wiss

(۲)- Erik Jensen

(۳)- Teaching with the Brain in Mind

(۴)- Long-Term Potentiation

(۵)- Ken Kasic

(۶)- Marilee Springer

(۷)- The Brain in Action

(۸)- Joseph Le doux

(۹)- The Emotional Brain

(۱۰)- working memory

(۱۱)- Jeb schenck

(۱۲)- The hippocampus

(۱۳)- Susan Grienfield

(۱۴)-. The Human Brain:A Guided Tour

————————