مرتضی مجدفر
برخلاف برخی از اختلالات و ناهنجاری‌های روانی که شناسایی آن‌ها مشکل است و نیاز به ورزیدگی خاص علمی یا تجربی دارد، بسیاری از اختلالات روانی،علائم آشکار و واضحی دارنـد کـه والدین و معلمان و یا به دیگر سخن کسانی که در این زمینه تخصص کافی ندارند نیز می‌توانند احتمال وقوع این مشکلات را در دانش‌آموزان و کودکان پیش از سن مدرسه تشخیص دهند و نسبت به درمـان جـدی آن‌ها توسط پزشک و یا روان‌شناس اقدام کنند.
آشنایی با نشانه‌ها و علائم برخی اختلال‌های آشکار روانی در کودکان و نوجوانان،برای اولیای مدرسه و والدین ضروری است.اما لازم است،والدین و اولیای مدرسه نـسبت بـه قـضاوت دربارهء مشکلات پیدا و پنهان کـودکان و فـرزندان خـود و زدن هرگونه برچسب بیماری به آنان،کمال احتیاط را رعایت کنند و اگر نسبت به موردی مشکوک شدند،تنها آن را به متخصصان آزموده ارجـاع دهـند تـا تشخیص نهایی و دقیق توسط آن‌ها صورت پذیرد؛چـرا کـه خیلی راحت می‌توان برخی مشکلات عادی زندگی و یا یادگیری را به اشتباه،علامت یا نشانه‌ای از ناتوانی در یادگیری یا عقب مـاندگی ذهـنی تـفسیر کرد و این امر می‌تواند به لحاظ تربیتی،عوارضی منفی بـرای کودکان و نوجوانان به ارمغان آورد.
اختلال‌های روانی در کودکان و دانش‌آموزان را به هشت دسته تقسیم می‌کنیم و دربارهء هریک توضیحاتی می‌دهیم.
فـلج مـغزی
اخـتلال روانی بسیاری حادی است که به زودی و به راحتی آشکار می‌شود.تـشخیص اصـلی و نهایی فلج مغزی با پزشک است.اما علائم زیر برای یادآوری برخی نارسایی‌ها در این زمینه لازمـ اسـت:
گـام برداشتن‌های ناجور و ناهماهنگ؛
حرکات تشنجی و متناوب؛
اشکال در سخن گفتن؛
انعطاف نداشتن بـدن(خـشک بـودن)؛
تراوش غیرعادی آب از دهان؛
مشکلات تعادلی؛
تلوتلو خوردن‌های غیر قابل کنترل یا حرکات نوسانی غـیر قـابل کـنترل؛
بروز شکلک‌های غیرعادی در صورت؛
لرزش در اندام‌های حرکتی بدن؛
صرع
علامت قابل مشاهده در این اختلال،حـملهء نـاگهانی است.در صرع کوچک۱،ممکن است حمله‌ها بسیار گذرا و ضعیف باشند، تنها چند ثـانیه هـمراه بـا حرکات سریع پلک چشم و توقف موقتی فعالیت.اما در صرع بزرگ۲،ممکن است با سـفت شـدن ناگهانی بدن، زمین خوردن،لگد پراندن به اطراف و با ناله همراه باشند. حـمله‌ها مـعمولا در چـند ثانیه به پایان می‌رسند و به ندرت تا ۵ دقیقه ادامه پیدا می‌کنند.اگر حملات خیلی طـولانی شـوند،باید به سرعت به پزشک مراجعه کرد.هنگام حمله،باید دقت شـود شـخص زبـان خود را گاز نگیرد و سرش به جای خطرناک برخورد نکند.
مشکلات شنوایی
برخی از علائم این اخـتلال در کـودکان پیـش از سن مدرسه و نیز دانش‌آموزان مدرسه‌رو عبارتند از:
گوش دردهای متوالی و فراوان؛
بی‌توجهی بـه اطـراف؛
داشتن مشکل در سخن گفتن؛
بلند کردن بیش از معمول صدای رادیو و تلوزیون؛
درک نادرست سؤالاتی که از آنـ‌ها پرسـیده می‌شود و اشکال در پاسخ‌گویی؛
وجود ترشحات در یکی از گوش‌ها یا هردو؛
برگرداندن سر بـرای گـوش دادن به صدای کسی یا چیزی؛
صحبت بـا صـدای بـلند و غیرمعمول.
@برای جلوگیری از تشدید این اختلال در مـورد غـیرارثی،معاینه و شست‌وشوی دوره‌ای هردو گوش،در دوره‌های ابتدایی و راهنمایی تحصیلی توصیه شده است.
مـشکلات بـینایی
برخی از علائم اختلال در بینایی کـودکان و نـوجوانان که مـمکن اسـت در اثـر بی‌توجهی و برطرف نکردن آن‌ها،به اخـتلال و بـیماری حاد بینایی تبدیل شوند،به صورت‌های زیر در مبتلایان دیده می‌شود:
اغلب چـشمان خـود را می‌مالند؛
دارای چشمان قرمز هستند؛
در دیدن نوشته‌های تخته سیاه،مـشکل دارنـد؛
ممکن است لوچی چشم داشته باشند؛
نسبت به نور حساسیت زیادی نشان مـی‌دهند؛
بـرای دیدن اشیاء،آن‌ها را نزدیک چـشم مـی‌آورند.
اسـکیزوفرنیا
به منظور تـشخیص دقـیق و نهایی این اختلال بـاید بـه روان پزشک مراجعه کرد.ولی نوعا علائم زیر در شخص متبلا قابل مشاهده هستند:
انزواطلبی و گـوشه‌گیری؛
امـتناع از این‌که کسی او را در آغوش بگیرد؛
آسیب رسـاندن بـه خود(مـثل کـوبیدن سـر خود به جایی)؛
بـرقرار نکردن ارتباط کلامی با دیگران؛
حرکات تکراری هنگام کار(مثلا چرخیدن و یا تکان خوردن‌های نـوسانی)؛
دلبـستگی غیرعادی به برخی اشیا؛
عدم حـساسیت بـه درد و یـا حـساسیت نـشان دادن افراطی بـه آن؛
تـعادل ضعیف جسمانی؛
احساس درماندگی و پریشانی هنگام مواجه شدن با تغییرات معین؛
هماهنگی بسیار ضعیف در رفتار.
بـیش فـعالی
اخـتلال کمبود توجه همراه با بیش افعالی(فـزون‌کاری)۳عـمدتا در
پسـران دیـده مـی‌شود کـه با علائم زیادی تشخیص داده می‌شود.البته باید دقت شود،این اختلال با نشاط و سرزندگی که نشانهء سلامت طبیعی کودکان است،اشتباه نشود.برخی از این علائم در مبتلایان بـه صورت زیر دیده می‌شوند:
فعالیت جسمانی پی‌درپی دارند(دویدن،بالا رفتن از چیزی، راه رفتن مداوم،پریدن و جست‌وخیز کردن)؛
در حفظ توجه خود به پدیده‌ها اشکال دارند(عدم تمرکز مستمر بر یک مـوضوع)؛
از ایـن‌که آرام و ثابت جایی بنشینند و فعالیت نکنند،ناراحت می‌شوند؛
حرکات آن‌ها بدون انگیزه و ناگهانی است؛
از این‌که در صف و در انتظار نوبت باشند،ناراحت می‌شوند؛
در قبال ناکامی‌ها کم تحمل هستند؛
فراموش‌کاری‌های زیادی در آن‌ها دیـده مـی‌شود.
اختلال رفتاری و شخصیتی
این اختلال گسترهء وسیعی از رفتارها و علائم را دربر می‌گیرد که نمونه‌هایی از آن‌ها ارائه می‌شود.نکته ضروری این است که تنها در حالت‌های شـدید هـرکدام از این علائم و رفتارها می‌توان بـر احـتمال وجود این اختلال حکم داد.بنابراین تأکید می‌شود،برای تشخیص دقیق‌تر این اختلال حتما باید به روان‌پزشک یا روان‌شناس مراجعه کرد. برخی از این علائم عـبارتنداز:
پرخـاشگری و خشونت شدید؛
گوشه‌گیری مـفرط و انـزوای اجتماعی؛
شرمگینی بیش از حد معمول؛
دروغگویی؛
دزدی؛
اوقات تلخی و غیط بیش از اندازه؛
خودپنداری منفی و شدید(تصویر منفی و بدی از خود دارند).
معلولیت ذهنی-روانی
تشخیص و ارزیابی این اختلال،مستلزم اجرای آزمون هـوش انـفرادی است که باید به وسیلهء روان‌شناس آزموده انجام شود. آشکارترین نشانهء آن،ضعف در توانایی آموختن است که درجاتی خفیف تا شدید دارد.مشخصهء اصلی و معنی‌دار در این حالت، عملکرد پائین‌تر از متوسط در آزمون هـوش(زیـر ۷۰ درصد)و داشـتن ضعف در رفتار سازشی و انطباقی است.برخی علائم اولیه این اختلال چنین هستند:
تأخیر و کندی معنی‌دار در یادگیری عـمل خزیدن،قدم برداشتن و سخن گفتن؛
شکست در یادگیری اموری مثل درست غـذا خـوردن،لبـاس پوشیدن و یا گره زدن بند کفش؛
ضعف در هماهنگی حرکتی؛
کندی و ضعف در مهارت‌های کلاسی؛
عقب‌ماندگی ضعیف،به طور مـعمول تـا قبل از سنین مدرسه قابل تشخیص نیست.اما در مدرسه،کودک ممکن است علائم زیـر را نـشان دهـد:
به شکل معنی‌داری در یادگیری درس‌ها مشکل دارد؛
در حافظه کوتاه مدت،دارای مشکل است؛
در زبان(سخن گفتن)او نـقص‌هایی دیده می‌شود؛
دارای مشکلات حرکتی است؛
میزان توجه بسیار کمی دارد.
ناتوانی‌های یادگیری
تشخیص و ارزیـابی این ناتوانی‌ها،حتی بـرای مـتخصصان نیز با دشواری همراه است.ناتوانی‌های یادگیری،با این نشانه‌ها مشخص می‌شوند:
الگوی پیشرفت تحصیلی مبتلایان ناهموار و ناهماهنگ است؛
عقب ماندگی تحصیلی آن‌ها شدید است؛
در این نوع اختلالات،مشکلات یادگیری در آنـ‌ها ربطی به مشکلات هوشی و محیطی ندارند؛
در مواردی همچون زبان آموزی(در ایران:فارسی/بخوانیم- بنویسیم)و ریاضی،با مشکل بیش‌تری روبه‌رو می‌شوند؛
معمولا،کلمات را به شکلی آشفته و نامنظم هجی می‌کنند؛
در بازشناسی لغات سـاده،بـا شکست‌های پی‌درپی روبه‌رو می‌شوند؛
حروف و اعداد را قاطی می‌کنند؛
در محاسبات ریاضی مشکل دارند؛
حرکات آنی و ناگهانی،دمدمی بودن در خلق‌وخو و اشکال در حافظه و بینایی،از مشخصات دیگر این گروه از کودکان هستند.
زیرنویس
(۱). Petimal
(۲). Grandmal
(۳). Hyperactivity
رشد معلم » اسفند ۱۳۸۲ – شماره ۱۸۰
————————
