به نوشته «قدس»، موفقیت در کنکور و استقبال زیاد از کتابهای آموزشی و کنکوری باعث شده تا این قسمت از تهران به تصرف کتابهای درسی و آموزشی درآید، به گونه‌ای که وقتی از این خیابان و خیابانهای اطراف آن می‌گذری، تابلوی‌های ناشران معروفی را می‌بینی، که با رنگ‌ها و فونت‌های مختلف هر رهگذری را به خود جلب می‌کند.
این ناشران شما را تنها نمی‌گذارند، تا جایی که وقتی در خانه و در حال تماشای تلویزیون هستید در لابلای سریال‌های مختلف کتابها و فلش کارت‌های جدید خود را برای شما معرفی می‌کنند و تحت تأثیر این فرآیند است که اگر فرزندی در مدرسه داشته باشی، به احتمال زیاد با درخواست تهیه کتاب کمک درسی از سوی او مواجه شده اید. اگر قصد تهیه اینگونه کتابها را نیز داشته باشید دیگر نیاز نیست که برای پیدا کردن کتابهای کمک آموزشی روانه خیابان انقلاب یا مراکز شهر شوید، چرا که در تمام کتابفروشی‌ها و حتی برخی کتابخانه‌های مدارس و محلات، این کتابها یافت می‌شود.امروزه کتابهای کمک آموزشی چنان شانه به شانه کتابهای درسی حرکت می‌کنند که اگر اینگونه به حرکت خود ادامه دهند، یقیناً در چند سال اخیر دیگر جایگزین کتابهای درسی خواهند شد. این در حالی است که آموزش و پرورش از ممنوعیت تدریس کتابهای کمک درسی در مدارس خبر می‌دهد. براساس این خبر و با تأیید سازمان برنامه ریزی کتابهای درسی، ۵۰ درصد از کتابهای کمک درسی موجود در بازار، غیراستاندارد هستند که موجب رواج حفظ کردن به جای یادگیری و رکود ذهن دانش آموزان می‌شود؛ بنابراین تبلیغات گسترده برخی متون کمک آموزشی در رسانه‌های جمعی، دلیلی بر تأیید وزارت آموزش و پرورش نیست . حال چرا با ممنوعیت تدریس اینگونه کتابها و غیر استاندارد بودن آنها، والدین و معلمان دانش آموزان را تشویق برای تهیه این کتابها می‌کنند؛ موضوع گزارشی است که به آن می‌پردازیم.
اجبار کتابهای کمک درسی
بیشتر والدین دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی بویژه راهنمایی و دبیرستان تأیید می‌کنند که برای تهیه کتابهای کمک درسی تحت «اجبار» هستند.پدر یکی از دانش آموزان که برای فرزند خود خواندن این کتابها را پیشنهاد می‌دهد، می‌گوید: این روزها کتابهای کمک درسی حتی در مدارس ابتدایی هم نفوذ کرده و من هم مجبور شده ام برای فرزند ۱۰ ساله ام چند کتاب کمک آموزشی تهیه کنم.
این پدر با اشاره به اینکه دو فرزند راهنمایی و دبیرستانی دارد که هر کدام از آنها مجبور به تهیه کتابهای آموزشی و کمک درسی شده‌اند، می‌گوید: در ابتدا خرید کتابهای کمک درسی اجباری نیست و گفته می‌شود هر کس مایل است بیشتر یاد بگیرد، این کتابها را بخرد، اما بعد از یک ماه کسانی که این کتابها را ندارند، از سایرین عقب می‌مانند، چون معلم در بسیاری موارد برای تمرین‌های خارج از کلاس به این کتابها استناد می‌کند.یکی از معلمان که برای تهیه کتابهای تستی و کمک آموزشی برای فرزندان خود به میدان انقلاب آمده، معتقد است: خرید این کتابها مفید است، اما عادت و تکیه بیش از حد به این کتابها باعث می‌شود که در دراز مدت دیگر کتابهای درسی مورد استفاده قرار نگیرد و این موضوع باعث آسیب به نظام آموزش می‌شود.
این معلم دوره دبیرستان می‌گوید: متأسفانه حجم کتابهای درسی خیلی بالاست، معلمان بویژه خود من مجبور هستم، از برخی مفاهیم سریع تر بگذرم و برای کمک بیشتر به دانش آموزان، توصیه می‌کنم تا با استفاده از کتابهای کمک آموزشی مشکلاتشان را برطرف کنند.
ضعف شدید در متون کمک درسی
صحبت‌های این معلم و مزیت استفاده از این کتابها در حالی مطرح می‌شود که برخی از منتقدان با تأکید بر اینکه بسیاری از متون کمک آموزشی موجود در بازار، استاندارد نیست، معتقدند، کتابهای کمک درسی به هیچ عنوان از نظر کارشناسی مفید نیستند، زیرا در کتابهای درسی رویکردهای نوین آموزشی مطرح شده، اما وقتی کتابهای کمک آموزشی غیراستاندارد یا همان حل المسائل‌ها در اختیار دانش آموزان قرار می‌گیرند در روند یادگیری اتفاق نمی‌افتد و تنها دانش آموزان را شرطی می‌کند و اگر در امتحان صورت مسأله عوض شود، آنها نمی‌توانند به پرسشها پاسخ دهند. از سویی دیگر بسیاری از مفاهیم موجود در کتابهای آموزشی تکراری هستند، که تنها باعث نمره گیری دانش آموز می‌شود، اما از یاد دادن مسائل درسی به آنها ناتوان است.
این در حالی است که کتاب آموزشی مطلوب باید حقایقی را مطرح کند و از دانش آموز بخواهد درباره محتویات آن فکر کند، پژوهش نماید و مبانی آن را در زندگی فردی و اجتماعی خود به کار بندد؛ در حالی که در وضع کنونی، تمام تلاش‌ها بر این تعلق گرفته است که از کتاب ها، تست استخراج گردد و جواب‌هایی حاضر و آماده برای آنها تهیه شود، چنین فردی که این کتابها را می‌خواند وقتی دانش آموخته می‌شود، متوجه خواهد شد که فقط مقداری محفوظات را بر ذهن و فکرخود تحمیل کرده است، در حالی که نمی‌تواند در مسائل اجتماعی، فرهنگی، فنی و کاربردی از ذهن خود کمک بگیرد؛ چون اندیشه اش به شکوفایی لازم نرسیده و صرفاً تعدادی فرمول، واژه و چندتعریف و توصیف خشک و بی روح را به صورت بسته بندی شده در مغز خود جایگزین ساخته است.
اسماعیل افقهی کارشناس ارشد کتابداری با اشاره به اینکه در کتابهای درسی، هر ساله شاهد تغییرات هستیم، می‌گوید: امروزه کتابهای درسی را چنان با اصول و چارچوب‌های خاص به دانش آموزان یاد می‌دهند که جز خستگی نتیجه دیگری ندارد و از طرفی دیگر به علت غیرکاربردی بودن مطالب و موضوعات درسی، دانش آموزان فقط به دنبال بالا بردن معدل و درصد قبولی هستند.این کارشناس با تأکید بر اینکه مشکل در کتابهای درسی نیست، بلکه به نحوه تدریس و زمان کلاس‌ها بستگی دارد، می‌گوید: کتابهای درسی طوری طراحی شده‌اند که دانش آموزان را بمباران اطلاعاتی می‌کند و به آنها اطلاعاتی پراکنده منتقل می‌کنند که خیلی زود هم فراموش می‌شود که این موضوع اهداف دانش آموزان را برآورده نمی‌کند و همین امر باعث می‌شود که دانش آموزان برای برآورده شدن حداقل اهداف خود به کتابهای کمک درسی روی آورند.
معلمانی که انگیزه ندارند
اسماعیل کنعانی کارشناس آموزش اما از زاویه دیگری به انگیزه‌های خرید کتابهای موسسات آموزشی اشاره می‌کند و می‌گوید: برخی از معلمان متأسفانه به علت دو شغله بودن و یا مشکلات خانوادگی و کاری انگیزه زیادی برای فعالیت بیشتر در کلاس‌ها ندارند و قسمت‌های مهم از کتاب را درس می‌دهند و برای اینکه بهانه‌ای دست دانش آموز ندهند، فقط از آن قسمت نیز سؤال طراحی می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه راه حل در تغییر نگرش همه از جمله معلمان و نیز تغییر شیوه پرسش و سنجش در آموزش و پرورش است، می‌گوید: شکل برگزاری کنکور نیز بزرگترین دلیل برای استقبال دانش آموزان از کتابهای آموزشی است، در واقع حافظه محوری در نظام آموزشی باعث شده تا دانش آموز فقط به هدف کنکور بخواند و معلم نیز با هدف قبول شدن آنها در کنکور تدریس کند.
بهنام قاسمی یکی از مؤلفان کتابهای موسسات آموزشی با تأکید بر اینکه همه کتابهای منتشر شده مصوب برنامه آموزشی کشور دارند، می‌گوید: بازار کتاب ایران انواع مختلفی از کتابها را دارد و فقط کتابهای حل المسائل و کتابهای کنکور نیست. از جمله این کتابها کتابهای کار و تمرین می‌باشد. این کتابها با مسائل متنوع، در چهارچوب مسائل کتاب درسی، فرصتی برای تمرین بیشتر دانش آموزان فراهم می‌کنند. البته کتابهای دیگری همچون کتابهای مبحثی وجود دارد که معمولاً با تکیه بر یک مبحث خاص به صورت منسجم مطالبی را ارائه می‌کنند که دانش آموز با آنها در طی تحصیل خود مواجه خواهد شد.وی می‌گوید: هدف از طراحی این کتابها با دسته بندی‌های مختلف نشانه این است که طراحان کتابها و نظام آموزشی توجه لازم را به نیازهای واقعی دانش آموزان در سطوح مختلف ندارند و در چنین سیستم آموزشی، از دانش آموزان، حفظ مفاهیم اولیه بعضی از قوانین یا پدیده‌ها را به صورت طوطی وار انتظار داریم و به خلاقیت و ابتکارات دانش آموزان یا به نحوه تفکر آنها از پدیده‌های اطراف توجهی نمی‌شود. به نظر می‌رسد اینگونه سیستم آموزشی بیش از حد به کمیت آموزشی و اصالت دادن به برنامه به جای رشد و تحول همه جانبه علاقه مند است و این اشتباهی بزرگ است و شاید هم وسیله جایگزین هدف شده است.
نگرانی از بازار داغ کتابهای کار
اما محمدعلی جمالی فر، سرپرست دفتر برنامه ریزی و تألیف سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی کشور، در مصاحبه با یکی از خبرگزاری‌ها با توجه به افزایش انتشار کتابهای آموزشی موسوم به «کار» در بازار نشر کشور می‌گوید: کتاب کار، مطالب را در قالب فعالیتهای روزمره که برای دانش آموزان قابل لمس است، ارائه می‌دهد و از این طریق یادگیری مطالب را برای آنان آسان تر می‌کند.
به گفته او، ارائه کتابهای کمک آموزشی که در برخی اوقات در بازار عنوان کتاب «کار» را یافته‌اند، نگران کننده است، چرا که این نوع کتابها تک بعدی است، در حالی که کتابهای کار باید مجموعه‌ای از دانش، مهارت، تعقل و خلاقیت دانش آموز را تقویت کند.
این موضوعات می‌تواند نشان دهنده این باشد که کتابهایی که توسط آموزش و پرورش و دفتر برنامه ریزی و تألیف سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی کشور منتشر می‌شود، زیاد کاربردی نبوده و با اهداف دانش آموزان نیز زیاد مطابقت ندارد، چرا که اگر اینگونه نبود، مؤسسات خصوصی به تألیف کتابهای درسی نمی‌پرداختند و این همه استقبال نیز از کتابهای کمک آموزشی صورت نمی‌گرفت.همین استقبال بیش از حد دانش آموزان این موضوع را می‌رساند که آموزش و پرورش باید در سیاست‌های برنامه ریزی خود تجدید نظر نموده و شیوه نوینی را برای تألیف کتابهای درسی در پیش بگیرد، تا از یک طرف بتواند نیازها و اهداف دانش آموزان را پاسخ دهد و هم اینکه بتواند با مطالب کوتاه، اما در عین حال جامع ذهن دانش آموزان را برای ایجاد سؤالها و روحیه پرسشگری آماده کند.
تخلف در کلاس درس؟!
اما در این باره معاون پژوهش و برنامه ریزی درسی آموزش و پرورش می‌افزاید: الزام دانش آموزان به خرید کتابهای کمک درسی و تدریس آن در ساعات رسمی مدارس غیر قانونی است.حجه الاسلام و المسلمین محمدیان می‌گوید: متأسفانه برخی معلمان برای کم و آسان کردن کار خود در کلاس از کتابهای کمک درسی استفاده می‌کنند که تخلف آشکار است.وی اضافه می‌کند: کتابهای کمک درسی غیر استاندارد موجود در بازار مفاهیم اضافی به دانش آموزان تحمیل می‌کنند که متناسب با سطح رشد دانش آموزان نیست و موجب اخلال در فرآیند تربیتی و آموزشی می‌شود.
محمدیان به اجرای طرح ساماندهی کتابهای کمک آموزشی اشاره کرده و می‌گوید: این طرح از سال‌های گذشته برای معرفی و استاندارد سازی کتابهای کمک درسی آغاز شده و به موفقیت‌های خوبی نیز دست یافته است. همچنین دبیر شورای عالی آموزش و پرورش از مصوبه جدید این شورا مبنی بر نظارت بر کتابهای کمک آموزشی مدارس خبر داده و می‌گوید: بر اساس این مصوبه، از این پس سازمان پژوهش و برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش باید بر فرآیند ورود کتابهای کمک درسی و رسانه‌های آموزشی بخش دولتی و غیردولتی نظارت کند.مهدی نوید ادهم با اشاره به آخرین مصوبه شورای عالی آموزش و پرورش می‌افزاید: با توجه به نقشی که این رسانه‌ها در فرآیند تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان دارند، باید با شاخص ها، اهداف و متون درسی رسمی وزارت آموزش و پرورش همسویی داشته باشند.اکنون بیش از ۲۰ مؤسسه کتابهای کمک آموزشی در سه مقطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان را تولید و منتشر می‌کنند.
