درباره کتابهای درسی و کمک درسی

نگاهی انتقادی بر ادبیات ابتدایی

سید قدرت اله عزیزی زاویه

 خلخال

مقدمه

با بررسی و تأمل در متون و ادبیات فارسی ابتدایی چنان مشاهده می‌گردد که شعر اصیل و مایه دار سنتی در کتاب‌های جدید فارسی ابتدایی کم رنگ و حتی بی‌رنگ و بی‌جایگاه گشته است و کاملا محسوس است که دانش‌آموزان فعلی، نوعی بیگانگی نسبت به شعر یافته‌اند و این امر نیز ناشی از عدم دقت در تدوین و تألیف کتب درسی و قایل نشدن جایگاه خاص برای شعر در کتاب‌های ادبیات ابتدایی بوده است  و این روند در گذر زمان باعث می‌شود تا ذوق و خلاقیت ادبی و هنری دانش‌آموزان‌مان با فرهنگ اصیل کمتر بهره‌مند گشته و به‌جای آن ادبیات پوچ بی‌مایه کلاسیک قرار بگیرد و نوعی ضعف را در مقاطع راهنمایی و دبیرستان و بالاتر که دروس تخصصی تر می گردد،چنان فرصت و امکان لازم در جهت آشنایی وبهره مندی از شعر اصیل پیش نیاید.

 مؤلفان و برنامه‌ریزان کتب درسی باید نهایت دقت را در تدوین و تأ لیف کتاب‌ها خصوصاً کتب ادبیات که ریشه در تمدن و فرهنگ این مرز و بوم دارد، داشته باشند، حال آیا این زحمت کشان  توانسته اند در این راستا ادای دین نمایند یا نه، باید ارزیابی  شود. این در حالی است که اغلب دست‌اندرکاران آموزشی و معلمان جای خالی شعر را در کتاب‌ها احساس می نمایند و از این روند راضی نیستند. شعر و متنهای اصیل به طرق مختلف مورد بی‌مهری مولفان کتب ادبیات ابتدایی قرار گرفته‌اند:

الف: ازکتاب حذف شده‌اند؛ مثل اینکه اصلاً شعر جزء ادبیات نیست و دانش‌آموزان نباید با آنها آشنا شوند.

ب: از  متن درس‌ها حذف شده‌اند در قسمتی تحت عنوان با هم بخوانیم آورده شده‌اند که در این شرایط بی اهمیت گشته و حالتی بازیچه و تفریحی محض به خود گرفته اند، دیگر مولف فرصت و امکان تحلیل اشعار و در یافت پیام اشعار را گرفته است و هیچگونه سوال در ذهن دانش آموز دز رابطه با شعر ایجاد نمی شود.

ج :اشعار اصیل حذف شده و بجای آنها اشعاری کم اهمیت و حتی پوچ و بی مغز خیلی کودکانه آورده شده که هر خواننده ی با درایتی به این مفهوم که مولف چقدر کودکانه فکر می کرده است پی می برد.

د :در قسمت متن اصلی درس از ادبیات اصیل و مایه دار  استفاده ی چندانی نشده است  این در حالی است که اغلب متون اصیل و قدیمی در زبان و ادبیات فارسی اشعار بزرگان و عرفا ی معروف می باشد. 

شاعری گفته است که :شعر گل سرخ نیست بلکه عطر آن است،دریا نیست بلکه خروش آن است،چیزیست که مرا وادار به آن چنان دیدن و شنیدن و احساسی می کند که نثر قادر به آن نیست.

شعر دارای وزن،آهنگ،نظم و نوعی الهام است و این الهام باعث می شود که افراد مختلف معانی گوناگون از آن استنباط نمایند،البته باید توجه داشت که ابهام و ایهام در شعر باید آنچنان باشد که بر زیبایی شعر بیفزاید نه آن را بصورت معما و دور از فهم در آورد.که این حالت در اغلب اشعار کتب ابتدایی  به چشم می خورد که اشعار بصورت معما در آمده اند و دیگر جایگاهی برای تحلیل و نقد وجود ندارد.

در کتب قدیمی که اشعار مطرح شده در متن اصلی درس آمده بودند جایگاهی برای کاربرد ؛ بیان احساس شاگردان،تجزیه وتحلیل ؛بافعالیتهایی نظیر برگرداندن اشعار به نثر و انشا نویسی در باره ی موضوعات اشعار،ترکیب ؛در حفظ کردن اشعار و… قائل شده بودند و این امر نوعی استراحت ذهنی با مطرح شدن نوع جدیدی از متن ادبی تحت عنوان شعر و روش تدریس خاص آن به میان می آورد و نوعی آمادگی ویژه را در دانش‌آموزان برای بهره مندی از اشعار بزرگان علمی و فرهنگی ایجاد می کرد که این امر خیلی شایسته بود.

در مقاله ای که سالها قبل در هفته نامه ی نگاه و تحلیل این کتب آمده بود حمید رضا خموشی از آران وبیدگل چنین آمده است:در کتاب به شعر کودکان توجه شده است و در پایان درس شعر کودک به عنوان با هم بخوانیم و با استفاده از نوار کاست و ضبط اجرا می شود.در تحلیل نظر این بزرگوار باید گفت که دانش آموز دبستانی کودک نیست که با شعر کودکانه با احساسات او بازی کرد بلکه سالها پیش کودکی را سپری کرده و حالا نوجوان است پس باید مسائل جدی زندگی را بیاموزد و نه با افکار کودکانه با او و اندیشه هایش که روز به روز در حال تکامل است بازی کرد.

ویا خود ایشان در معایب کتب جدید فارسی می گوید :در نوار کاست شعر های کودکان کتاب بخوانیم به آهنگ و موزیک بیشتر از خود شعر توجه شده است. در تحلیل این موضوع باید گفت که چرا اجازه ندهیم با آوردن اشعار ثقیل و آهنگین از گنجینه ی بی انتهای ادب فارسی خود دانش آموز برای آن اشعار در ذهن خویش آهنگ و موزیک درست کنند.

آری هزار نکته باریکتر ز مو اینجاست. کو گوش شنوایی؟

 عواقب و پیامدهای  ناشی از حذف  و کم رنگ کردن اشعار اصیل در متون و ادبیات ابتدایی

بدنبال هر عملکردی هزاران بازخورد داده می‌شود و این امر نیز در تالیف کتب درسی باید مد نظر باشد که مولف با تالیف یک اثر و خصوصا کتاب درسی که در هزاران کلاس درس با هزاران نوع روش تدریس مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و میلیونها دانش آموز راه زندگی و افکار خویش را در راستای آ ن کتابها و پیام هایی که از آن کتابها گرفته اند،دنبال می کنند حال مولفان ارجمند باید در نظر داشته باشند که حذف ادبیات واشعار اصیل و سنتی از کتابهای ابتدایی باعث می گردد تا به مرور زمان نوعی بیگانگی نسبت به آثار و متون و اشعار ادبی و گنجینه های علمی و هنری ایجاد شده و فرد نیز از آن نتواند استفاده نماید و تحت تاثیر تهاجمات فرهنگی هم شکست پذیر گردد.

در جریان قرار دادن دروس متنی و داستانی از ارزش کتابهای درسی کاسته است اگر واقع بینانه بنگریم در قیاس کتابهای فارسی قبلی که از روند آموزش خارج گشته اند با کتابهای جدید تفاوت از زمین تا آسمان است،جذابیت کتب قدیم طوری است که مزه ی داستانها و اشعار گیرا و حکمی و پند آموز آن هنوز پس از ۳۰ یا ۴۰ سال از خاطر فرد خارج نمی گردد ولی جذابیت کتب جدید آنی و در طول یک سالتحصیلی از بین می رود و شاید اگر از یک دانش آموز بخواهیم که آنچه از سال قبل در خاطر دارد بیان نماید،چیزی نتواند ارائه نماید تا چه رسد به سالهای متمادی و ایجاد انگیزه.

به نظر بنده حقیر که در حدود ۱۰ سال هست با آموزش ابتدایی  در مدارس ابتدایی با سمت آموزگار مشغول هستم و خوشبختانه نصف این مدت را با کتابهای قدیم و دیگر را با کتابهای جدید سرو کار داشته ام می توانم در نظر شخصی خویش چنین بگویم که تعویض و تغییر کتابهای ادبیات در این حد یک کودتای آموزشی و یک اعمال نظر در حق این کتب بود البته این انتظار میرفت که چنین  کاری انجام شود ولی نه در این حد که ادبیات اصیل کنار گذاشته شده و نوعی ادبیات مجله ای و روز نامه ای در کتب آموزشی جایگزین شود.

شاید قسمتی از جذابیت کتب قدیمی در پرداختن به فرهنگ و ادب روستایی بود که بجای آن فرهنگ وادب شهری جایگزین شد ه است.

کمتر کسی است که با دیدن کتاب ادبیات فارسی ابتدایی به یاد حسنک و حیواناتش،کوکب خانم و مهمانان وسفره ی ساده ی رنگارنگش،روباه و خروس،چوپان دروغگو و عاقبت کارش و خلاصه چندین شعر جذاب و آموزنده اش نیفتد و چند بیتی از آنها را نیز  نخواند و در عین حال به احساسات بی پیرایه و پاک دوران ابتدایی و کودکی قدم نگذارد هر چند خود پیر و فرتوت گشته باشد و یا در علم و دانش به مقامات عالیه رسیده باشد  که این مقام را شهریار سخن استاد دکتر محمد حسین شهریار به آذری می سراید و می گوید :(کاش قییدیپ بیرده اوشاق اولیدیم     بیر گول آچوپ اوندان سورا سولیدیم)

اگر در فواید و آثار خواندن و شنیدن و در مراحل بالاتر ساختن و پرداختن شعر و احساسی که در آدمی ایجاد می کند بخواهیم سخن برانیم مشخص می شود که ما به آن نیاز داریم همانطوریکه به غذا در حفظ جانمان نیاز داریم برای پرورش روحمان نیز به شعر و موسیقی اصیل که نتیجه ی زندگی هزاران عارف و عالم در دورانهای گذشته بوده و حالا بدست ما رسیده است ما باید آن را برای خودمان هم که شده حفظ و حراست  کرده و از آنها بهره ی لازم را ببریم.

کشیده شدن جوانان امروزی بسوی ادبیات کلاسیک و به نوعی به محتوا و کم محتوا نیز ناشی از ضعفهایی است که ادبیات امروزی نتوانسته است آن ادبیات دینی و عرفانی و معنوی را به فرد برساند. جذابیت موسیقی سنتی از اشعار اصیل و پرمغز شعرا و عرفای دورانهای گذشته همچون سعدی، حافظ، سنایی، مولوی و… می باشد. پس باید برنامه ریزان و طراحان کتب درسی طوری عمل نمایند که اول احساس و عواطف و اذهان بچه ها را با شعر اصیل آشنا نمایند و این نیز با آوردن این شاهکارهای هنری و ادبی در کتب درسی دانش آموزان محقق خواهد بود و لاغیر.

خصوصیات و ویزگیهای شعر اصیل

۱- بنیادین و پایه دار بودن ؛دارای وزن و قافیه ها ی مشخص و محکم و گیرا هستند.

 2- دلچسب و آهنگین بودن ؛ناشی از وزن و قافیه های هنری بکار برده شده در آنهاست.

۳- عرفانی بودن ؛ عرفان را می توان دری از عالم مادی به بهشت دانست،می توان مطالعه ی آثار عرفانی را نیز تماشا خانه و نگار خانه ای از آن بهشت برین دانست.

۴- دینی و مذهبی بودن ؛شعر اصیل دارای بسیاری از آموزه های دینی و مذهبی، اصول و فروع دین و ضیامهای قرآ نی را به نوعی هنرمندانه به فرد انتقال می دهد.

۵- آرامش بخشی ؛ نوعی آرامش و احساس روحی و روانی را به فرد انتقال می دهد.

۶- احسا سات ملی و وطن دوستانه را با هنر مندی  خاصی  با فن خاص و خالی از تعصبات خشک به طرف مقابل انتقال می دهد.

۷- آموزشی بودن ؛ به علم و آگاهی فرد می‌افزاید واین نیز ناشی از این امر بوده که گوینده اشعار اصیل وقدیمی درزمان خود براغلب علوم آشنایی وآگاهی کامل داشته ودرسرودن اشعارش نیز سعی می کند مطالبی علمی وآموزشی را به فرد انتقال دهد برای مثال اطلاعات نجومی – پزشکی – اخلاقی – معنوی – مذهبی وهزاران نوع اطلاعات که درشعر کلاسیک امروزی کمتر یافت می شود.

۸- گنجینه ای ازادبیات عامیانه، ضرب المثل ها وحکایات جذاب وشنیدنی هستند.

۹- بی ریا بی تکلف بودن ؛ با توجه به تخصص و هنر مندی فرد و علم و اطلاعاتش در حوزه های مختلف  باعث شده است تا فرد بدون تکلف و فی البداهه سخنانش را بیان نماید.

۱۰- کاربردی بودن ؛طوری که فرد از آن اشعار در زندگی استفاده نموده و سخنانش را زینت می دهد و از آنها در حرف زدن و نوشتن اسفا ده می نماید.

۱۱- اشعار سنتی و اصیل شاهکارهای ادبی و هنری هستند که از گذشتگان بر جای مانده اند ؛در مثل ادبیات  داریم  که فردوسی شعر حماسی را به قله رسانده است و حافظ،سنایی و مولوی شعر عرفانی را و سعدی شعر اخلاقی و عاشقانه را به قله رسانده است، در عین حال تک تک اثار این بزرگان را می توان شاهکار ادبی دانست ولی در آثارشعرای امروزی این طور نیست شاعر فقط در چند اثر توانسته بدرخشد در دیگر سروده هایش به  چنان هنرمندی  دست نیافته است.

و…

خصو صیات و ویژگیهای ادبیات  امروزی و شعر نو

۱- اغلب بدون وزن و قافیه ی خاص  هستندکه این امر از جذابیت آنها کاسته است.

۲- ادبیات و شعر امروزی احساسات آنی و زود گذر به فرد می دهند و پس از مدتی از بین می روند و چنان ارزشی در برابر فرد ندارند در مقابل شعر اصیل سنتی رفته رفته جایگاه بی حد و حصری را در ذهن و فکر برای خود ایجاد می کرد  و بقول یک ادیب و دکترای ادبیات که در برنامه ی تلوزیونی ابراز می‌کردند: « در ۵ سالگی با آثار ادبی سعدی آشنا شده ام و حال بعد از ۷۰ سال شیرینی آن سخنان را مزه می کنم و آنها را می فهمم».

۳- از عرفان و معنویت کمتر تأثیر پذیرفته اند.

۴- دارای معنا و مفهوم مادی و دنیوی هستند.

 5- چون خالقان آن آثار از چنان پایه ی علمی قوی برخوردار نیستند به عبارتی آشنایی چندانی با علوم مختلف ندارند آثار آنها نیزعلمی و دانشمندانه نیستند.

 6- شاهکار ادبی نیستند به عبارتی هر شاعر امروزی تنها در چند سروده موفق بوده دیگر سروده هایش چنان جذابیتی ندارند ولی در مقابل تک تک ادبیات قدیم شاهکار ادبی و هنری هستند.

نتیجه گیری :بیاییم به به خودمان و اصل و ریشه ای که در آن رشد یافته ایم به عرفان و مسلکمان که در دنیا به آن می بالیم،افتخار کنیم و آن را در اذهان بچه هایمان نیز رشد دهیم و از نوعی بیگانگی فرهنگی و خود برهنگی رها شویم و این را بدانیم که هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت.

در کتابهای ادبیات تازه تالیف شده تجدید نظر کنیم و جایگاه شایسته ای را برای ادبیات اصیل و سنتی قائل شویم.

 کتابهای ادبیات را توسط اساتید ادبیات مورد ارزیابی و داوری مجدد قرار دهیم کمبود ها و کاستی ها را مورد اصلاح و ترمیم قرار دهیم.

منابع و مآخذ

۱-کتابهای درسی ادبیات فارسی ابتدایی

۲- ۲- دفتر تالیف و برنامه ریزی کتب درسی، روش تدریس فارسی ابتدایی،مراکز تربیت معلم،شرکت چاپ و نشر ایران

۳-نگاه به رویدادهای آموزش و پرورش،نقاط قوت و ضعف کتاب فارسی جدید،نیمه ی دوم شهریور ماه ۱۳۸۲

*****

+ نوشته شده در  سه شنبه ۱۶ آذر۱۳۸۹

 

Mahmoud Hosseini

من یک معلم هستم. سال ۱۳۸۸ بازنشسته شد‌ه‌ام. با توجه به علاقه فراوان درزمینه فعالیتهای آموزشی و فرهنگی واستفاده از تجربه های دیگران و نیز انتقال تجربه‌های شخصی خودپیرامون اینگونه مسایل درمهر ماه ۱۳۸۸ وبلاگ بانک مقالات آموزشی وفرهنگی را به آدرس www.mh1342.blogfa.com   راه‌اندازی نمودم. خوشبختانه وبلاگ با استقبال خوبی مواجه شد و درهمین راستا به صورت مستقل سایت خود را نیز با آدرس http://www.eduarticle.me فعال نمودم. اکنون سایت با امکانات بیشتر و طراحی زیباتر دردسترس مراجعه کنندگان قرار گرفته است. قابل ذکر است کلیه مطالب و مقالات ارایه شده در این سایت الزاما مورد تایید نمی‌باشدو تمام مسؤولیت آن به عهده نویسندگان آنها است.استفاده ازیادداشتها و مقالات شخصی و اختصاصی سایت با ذکرمنبع بلامانع است.مطالبی که در صفحه نخست مشاهده می‌کنید مطالبی است که روزانه به سایت اضافه می گردد برای دیدن مطالب مورد نظر به فهرست اصلی ،کلید واژه‌های پایین مطلبها و موتور جستجو سایت مراجعه بفرمایید.مراجعه کنندگان عزیز در صورت تمایل می توانند مقالات و نوشته های خود را ارسال تا با کمال افتخار به نام خودشان ثبت گردد. ممکن است نام نویسندگان و منابع  بعضی از مقاله ها سهوا از قلم افتاده باشد که قبلا عذر خواهی می‌نمایم .در ضمن باید ازهمراهی همکار فرهنگی خانم وحیده وحدتی کمال تشکر را داشته باشم.        منتظرنظرات وپیشنهادهای سازنده شما هستم. 

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا