آمادگی خواندن و عوامل مؤثر بر آن در سنین پیش از دبستان

معرفی مقاله نوشته:دکتر فرخنده مفیدی

یکی از مباحث عمده در آموزش و پرورش دوران اولیه کودکی، بحث آمادگی خواندن و درکک کودکان از این طریق است.سؤالاتی‏ چون:”آیا کودکان در سنین پیش از دبستان توانایی و آمادگیهای لازم‏ را برای خواندن دارند؟”،”آیا ما باید برنامه‏هایی برای آموزش‏ خواندن در دوران اولیه کودکی داشته باشیم؟”و”آیا برنامه‏های‏ خواندن در دوره پیش از دبستان چه اثراتی بر درک کودکان این سنین‏ دارد؟”ازجمله حساس‏ترین سؤالاتی هستند که از دیدگاه بسیاری از دست‏اندرکاران و مربیان و خانواده‏ها مطرح شده و گستره‏ای از ابهام‏ را شکل داده‏اند.

بر این اساس،مقاله حاضر مفهوم‏”آمادگی خواندن‏”۱را در کودکان مورد ملاحظه قرار داده و به بررسی یافته‏های تحقیقاتی انجام‏ شده در این رشته پرداخته است.مباحث عمده و مهّم دیگر در این‏ مقاله عبارتند از:

-معرّفی عوامل مؤثر بر آمادگیهای خواندن در کودکان مانند:

۱.آمادگی جسمانی

۲.امادگی ادراکی

۳.آمادگی شناختی

۴.آمادگی زبانی

۵.آمادگی عاطفی

۶.آمادگی محیطی-تجربی

علاوه بر این نویسنده مقاله،همچنین خوانندگان،دانشجویان و معلّمان را برای تحقیقات بیشتر در این زمینه مورد تشویق قرار داده است و سرانجام توصیه‏ها و پیشنهاداتی را به مربیان و خانواده‏های‏ کودکان ارائه داده است.

این مقاله را خانم دکتر فرخنده مفیدی عضو هیأت علمی‏ دانشگاه علامه طباطبایی و مدیر گروه آموزش و پرورش دانشکده‏ روان‏شناسی و علوم تربیتی در اختیار فصلنامه قرار داده است که به‏ این وسیله از ایشان تشکر می‏شود.

«فصلنامه»(به تصویر صفحه مراجعه شود)

مقدمه:

بسیاری از نظریه‏پردازان یادگیری،در طی شصت سال گذشته،به والدین و مربیان‏ توصیه کرده‏اند که:”خواندن را به کودکان خود در سنین اولیه آموزش ندهند”.زیرا این نوع‏ آمادگی را در رابطه نزدیک با سن کودک می‏دانستند به همبن جهت تا وقتی کودکان به سن‏ عقلی شش سال و شش ماه نمی‏رسیدند،به آنها اجازه داده نمی‏شد که با مفاهیم خواندن آشنا شوند و کسب مهارتهای خواندن را برای کودکان سنین پیش از دبستان جایز نمی‏دانستند. راون‏۲(۱۹۸۳)(۱)،آمادگی خواندن را به‏عنوان‏”حالتی که کودک را قادر می‏سازد تا بدون‏ فشار،تحمیل و یا دشواری خواندن را فرابگیرد،تعریف کرده است و تا مدّتها نیز مفهوم‏ آمادی به منظور تشریح آماده کردن کودکان برای زندگی مدرسه‏ای و آموزشهای سنین‏ بالاتر مورد استفاده قرار گرفته است.(چارلز ورث‏۳،۱۹۸۷)(۲).به همین جهت آموزش‏ خواندن به کودکان تا شروع آموزشهای رسمی و مدرسه‏ای به تعویق افتاده است.ولی‏ امروزه،تحقیقات فراوانی در زمینه خواندن و نوشتن و آمادگیهای کودکان در سنین پیش از دبستان انجام گرفته که یافته‏های آنها دانش و درک تازه و عمیقتری را در این‏باره بدست‏ می‏دهد(آمبرون‏۴،۱۹۸۷)(۳).تفکّر اندیشمندان و دست‏اندرکاران تعلیم و تربیت امروزی‏ از نظر کسب آمادگیهای خواندن در کودکان در بسیاری موارد نقطه مقابل دیدگاههای قبلی‏ است یعنی آمادگی خواندن را وابسته به عوامل بسیاری می‏دانند که برای کودکان مختلف در زمانهای متفاوت به وقوع می‏پیوندد.دیدگاههای امروزی ما را در این جهت هدایت‏ می‏کنند که کودکان حتّی از زمان تولد در مسیر آمادگی برای خواندن قرار می‏گیرند و این‏ نوع آمادگی نتیجه ترکیبی از تجارب رسشی‏۵و یادگیری تدارک دیده شده از طریق محیط پیرامون کودک می‏باشد.نتایج تحقیقات اخیر به‏طور عمده حاکی از این است که کودکان در سنین پیش از دبستان آمادگی کسب مهارتهای اساسی زیر را دارا می‏باشند:

۱.نامیدن حروف و صدای آنها.

۲.درک ارتباط بین اصوات و حروف مربوط به آنها.

۳.ترکیب کردن صداها و درست کردن کلمات کوتاه.

۴.تشخیص بسیاری از حروف اضافه و ضمایر و رابط مانند از،بعضی،برای،اینها و آنها و مواردی از این قبیل.

از طرفی،بسیاری از کودکان در سنین پیش از دبستان،برای شروع خواندن اشتیاق

فراوانی نشان می‏دهند و از تماشای کتابها،روزنامه‏ها و نوشته‏ها لذّت وافر می‏برند.آنها از قصه و داستانی که بزرگترها برایشان می‏خوانند خوشحال شده و دوست دارند.مطالب‏ برایشان خوانده شود.در بسیاری اوقات نیز حروف و کلمات نوشته شده را مورد پرسش‏ قرار می‏دهند.البته شایان ذکر است،چنانچه چنین اشتیاقی مشاهده نشود و کودکان این سنین‏ مهارتهای اساسی و زیربنایی ذکر شده را کسب نکرده باشند،والدین و مربیان نباید آنها را مجبور به یادگیری و خواندن نمایند.زیرا تحمیل و اجبار برای خواندن زودتر از موعد جایز نیست و چه بسا سبب سرخوردگی،ناامیدی و ناراحتی کودکان و والدین گردد. دیوید الکانید۶(۱۹۸۶)(۴)مفهوم‏”کودک عجول‏”۷را مورد بحث قرار داده و اشاره دارد که تأکید بر آموزشهای رسمی و پیش از موعد و بدون کسب آمادگی در این دوره اگرچه‏ ممکن است تا دوره‏های بعد و سنین بالاتر اثرات زیان‏بار خود رابه‏طور بارز نشان ندهد، امّا می‏تواند ریشه در این دوران داشته باشد.

به‏هرحال،از تحقیقات در زمینهء خواندن کودکان‏۸،درمی‏یابیم که بسیاری از کودکان تا قبل از پنج سالگی به‏وسیلهء معلمان غیرحرفه‏ای و خارج از محیط مدرسه آموزش دیده و قادر به یادگیری خواندن بوده‏اند،به‏طوری که حداقل به همان خوبی نوخوانها۹و نوسوادان‏ در مدرسه،از عهده این کار برآمده‏اند.لازم به ذکر است که شواهد و تحقیقات مبنی بر اثرات صدمه‏زننده و آسیب‏رسان بر رشد فیزیکی یا توانایی بینایی کودکان در این زمینه در دست نیست و تا رسیدن به نتایج تحقیقات در حال انجام،احتیاط در نتیجه‏گیریهای کلّی‏ لازم است.تأثیر برنامه‏های آموزشی تلویزیون در یاددادن حروف الفباء۱۰،افزایش تعداد کودکانی که وارد مهدکودکها و مراکز پیش‏دبستانی می‏شوند و با وسایل و ابزار آموزشی‏ مواجه می‏شوند و نیز ازدیاد علاقه والدین به خواندن کودکانشان در سنین پیش از دبستان، بدون‏شک از جمله عواملی هستند که فعالیت خواندن و یادگیری را در این سنین،بیش از گذشته میسّر می‏سازد و بر تعداد کودکانی که قبل از شروع رسمی مدرسه می‏توانند بخوانند افزوده است.

عوامل مؤثر در کسب آمادگیهای خواندن:

عوامل بسیاری در کسب آمادگی برای خواندن دخالت دارند.یادگیری خواندن یک‏ شبه صورت نمی‏گیرد،بلکه نیاز به دوره آماده‏سازی نسبتا طولانی دارد.هال،

روبوویچ و رامیک،۱۱(۱۹۷۹)۵ شش عامل زیر را به‏عنوان عوامل تأثیرگذار است در آمادگی برای خواندن مورد بحث قرار داده‏اند:

۱-آمادگی جسمی

۲-آمادگی ادراکی

۳-آمادگی شناختی

۴-آمادگی زبانی

۵-آمادگی عاطفی

۶-آمادگی محیطی-تجربی

البته دارا بودن و نبودن یکی از عوامل لزوما تعیین‏کننده توانایی کودک برای یادگیری‏ خواندن نیست.خواندن روندی پیچیده است و ارتباط درونی عناصر تشکیل‏دهنده آن بر پیشرفت خواندن کودک تأثیرگذار است و به همین جهت ابتدا به تشریح این عوامل خواهیم‏ پرداخت:

۱.آمادگی جسمانی:

کودکی که از نظر بهداشت عمومی در وضعیت ضعیفی قرار دارد و نیازهای او در زمینه‏ تغذیه مناسب و استراحت برآورده نشده است،ممکن است در یادگیری خواندن دشواری‏ داشته باشد.کودکانی که از نقایص شنوایی و بینایی رنج می‏برند و یا آنهایی که تأخیر در گفتار داشته و یادشواریهای جسمی دیگری دارند،قبل از مواجه شدن با روند یادگیری‏ خواندن،به توجه ویژه نیازمندند.بنابراین بهداشت عمومی ضعیف سبب غیبتهای مکرر و طولانی از مدرسه و یا خستگی و کاهش توجه و تمرکز می‏شود و در نتیجه توانایی یادگیری‏ کودک را محدود می‏سازد.

۲.آمادگی ادراکی:

خواندن مستلزم ارتباط زبان نوشتتاری با زبان گفتاری است.برقراری چنین ارتباطی‏ مستلزم تشخیص و تمیز میان حروف و صداها است.اگرچه بعضی کودکان ممکن است‏ بدون دشواری قادر به دیدن و شنیدن باشند،اما در عین حال در تشخیص شباهتها و تفاوتهای‏ صداها و حروف دشواری پیدا می‏کنند.بعضی کودکان نیز نیاز به تمرین،تمرکز،توجه به

جزئیات و رشد مهارت در مشاهده کردن دارند.

لازم به ذکر است که توانایی تشخیص حروف الفبا هر زبان و بازشناسی حروف از یکدیگر،اساس فراگرفتن خواندن است.شروع فراگیری حروف الفبا در بسیاری از کودکان‏ در سالهای پایان دوره پیش از دبستان یعنی حدود پنج و یا پنج سال و نیم صورت می‏پذیرد و دقیقا سنی است که بیشتر کودکان مدرسه رفتن را در بسیاری از کشورها آغاز می‏کنند.البته‏ واقعیت این است که تنها راه یادگیری حروف الفبا رفتن به مدرسه و آغاز آموزش رسمی‏ نیست.یک کودک قبل از حضور فیزیکی در مدرسه،از طریق روزنامه،مجلاّت،کتابها و علایم قراردادی گوناگون در رسانه‏ها و به‏ویژه تلویزیون،مقادیر متنابهی از حروف الفبا، را فرامی‏گیرد.در ابتدا،حروف برای او بیشتر به صورت اشکال متغّیر به نظر می‏آیند ولی‏ بعدا الگو و طرح ذهنی آنها به سرعت در ذهنشان شکل می‏گیرد و این همان زمانی است که‏ کودک می‏تواند عناصر و اجزاء زبان گفتاری و سخنگویی خود را تشخیص دهد.سرانجام، آمادگی خواندن را پیدا کرده و به مدرسه می‏رود.در واقع چون کودکان خواندن را پیدا کرده‏اند،مدرسه رفتن را آغاز می‏کنند.

محققانی چون کاسلر۱۲،هسیه و بهاسین(۶)،نشان داده‏اند که چنین روندی بین کودکان‏ سنین پیش‏دبستانی در بسیاری از جوامع صادق است.آنها چنین استدلال می‏کنند که چون‏ بخش مهمّی از یادگیری حروف الفباء به صورت غیررسمی و قبل از شروع مدسه صورت‏ می‏گیرد،کودکان باید قادر به تشخیص بین حروف(حتی کلمات)نوشته شده در زبان خود در مقایسه با حروف الفباء ناآشنا و بیگانه در زبانهای دیگر باشند.کاسلر و همکاران وی‏ تعداد ۱۵۳ کودک دختر و پسر را در تایوان،هندوستان و ایالات متحده آمریکا مورد آزمایش قرار دادند.کلیه کودکان را به سه گروه سنی تقسیم کرده و سپس آنها را به منظور دریافت چگونگی قدرت تشخیص حروف الفبای چینی،هندی و لاتین(انگلیسی به حروف‏ زبان یونانی نوشته شده بود)،مورد آزمون قرار دادند.نتایج این مطالعه،در کودکان جوامع‏ مورد مطالعه قابل تعمیم بود.دو گروه سنی جوانتر،قادر به تشخیص حروف الفبا در زبانهای‏ مختلف ارائه شدن نبودند.برای مثال،کودکان آمریکایی،نمی‏توانستند حرف‏” b “را از حرف‏” w “بهتر از دو حرف از الفبای چینی تشخیص دهند.در حالی که گروه سنی بالاتر، یعنی کودکانی سنین پنج و پنج ونیم ساله به نحو معنی‏داری،قدرت تشخیص بهتری داشتند و این در حالی است که هیچکدام از گروهها،هیچ نوع آموزش خواندن را دریافت

نکرده بودند.ضمنا کودکان هندی در حروف زبان هندی،کودکان چینی در تشخیص‏ حروف چینی و کودکان آمریکایی در تشخیص حروف لاتین قابلیت تشخیص بهتری از خود نشان می‏دادند.

در اینجا سؤالی مطرح می‏گردد که یافته‏های چنین تحقیقی بیان‏کنندهء چه چیزی است؟ قسمتی از پاسخ با افزایش سن کودکان در رابطه است،یعنی با افزایش سن کودکان‏ پیش‏دبستانی قدرت تمیز و تشخیص بهتری پیدا می‏کنند و قادر به بازشناسی حروف الفبا از یکدیگر می‏شوند.طبیعی است که یادگیری خواندن در این حد به رشد و رسش مغزی و دیگر عوامل درونی کودکان ارتباط دارد.امّا باوجود این،عامل مهّم توانایی و رشد اجتماعی کودکان را نباید از نظر دور داشت و در حقیقت قسمت زیادی از آمادگی خواندن‏ کودکان از عوامل اجتماعی نشأت می‏گیرد.در این تحقیقات بعضی از کودکانی که‏ برنامه‏های آموزشی تلویزیون(مانند خیابان سه سامی)را مورد مشاهده قرار داده بودند حتّی در سن ۳ سالگی قادر به تشخیص و بازشناسی حروف از یکدیگر بودند.اینگونه‏ برنامه‏ها که مورد علاقه کودکان است،به طریقی لذّت‏بخش و دوست‏داشتنی و غیررسمی‏ حروف الفباء را به کودکان این سنین آموزش می‏دهند.بهرحال،با افزایش کتاب، روزنامه‏ها،اسباب‏بازیها و رسانه‏ها(بویژه تلویزیون)در محیط پیرامون کودکان این سنین‏ و کسب تجربه از این طریق،گامی در یادگیریها و آمادگی کودکان برای خواندن‏ برداشته می‏شود.

۳.آمادگی شناختی:

خواندن روندی شناختی است،و عناصری چون میزان درک،قدرت حل مسأله و استدلال کردن مستلزم قابلیتهای هوشی و ذهنی است به همین جهت،افراد عقب‏مانده ذهنی‏ شدید قادر به یادگیری خواندن نیستند.البّته بهره هوشی بالاتر نیز تنها پیش‏نیاز لازم در این‏ روند محسوب نمی‏شود.در اینجا لازم به ذکر است که زمانی چنین تصوّر می‏رفت که‏ کودکان باید به سن عقلی شش و نیم سالگی برسند تا بتوانند(مورفت‏۱۳و واشبرن، ۱۹۳۱)(۷).ولی مطالعات دیگر نشان می‏دهند که نوع آموزش به مراتب مهمتر از رسیدن به‏ سن عقلی ویژه است.(دورکین‏۱۴،۱۹۶۶)(۸).تجربیات امروزی در مورد برنامه‏های‏ آموزشی پیش از دبستان نشان می‏دهند که نوع برنامه‏درسی،رابطه کودک با معلّم و

همردیفان و موقعیت خانوادگی او در دوران مدرسه،همه از جمله عامل مهمّی هستند که بر موفقیت یادگیری خواندن کودکان و میزان آمادگی آنان اثر می‏گذارند.

۴.آمادگی زبان:

کودکان پیش‏دبستانی معمولا،از نظر زبان شفاهی و گفتاری مهارتهای لازم را دارند.از آنجا که اساس درک کودک از مطالب نوشته شده،در مهارتهای زبانی نهفته است،آمادگی‏ زبانی کودکان از اهمیت خاصی برخوردار است.بعضی از کودکان به علّت نداشتن‏ فرصتهای مناسب برای حرف زدن و گوش دادن،به نسبت کودکان دیگری که از این‏ فرصتهای غنی برخوردارند،روانی کلامی ضعیفتری دارند(۹).اینگونه کودکان قبل از شروع آموزشهای خواندن و ورود به روند آموزش رسمی،حتما نیاز به فرصتهای بیشتر در مهارتهای کلامی،صحبت کردن و شنیدن دارند.

۵.آمادگی عاطفی:

آمادگی و رشد عاطفی کودکان در یادگیری به همان نسبت سلامت فیزیکی و رشد شناتی حائز اهمیت است.کودکان ممکن است از نظر قابلیتهای زبانی،آمادگی ذهنی و توانایی جسمی،مساعد باشند ولی در عین حال از نظر خواندن و پذیرش تکالیف مربوط به‏ خواندن دارای دشواری باشند.چگونگی احساس کودکان نسبت به خود،مدرسه،و دیگران‏ در توانایی یادگیری خواندن آنها تأثیر بسزایی دارد(مفیدی‏۱۶،۱۹۷۹)(۱۰).

بهرحال،دشواریهای عاطفی ممکن است علی‏رغم وجود بسیاری از عوامل دیگر، آمادگی خواندن و یادگیری او را محدود و ضعیف سازد:

۶.آمادگی محیطی-تجربی:

برای اینکه کودکان معنی خواندنیها را دریابند،نیاز به تجربه در رابطه با مفاهیم‏ خواندنی دارند.بسیاری از کودکان با پیشینه تجربی بسیار غنی به برنامه‏های آموزشی اولیه‏ راه می‏یابند.زیرا والدینشان برای آنها کتابهای زیادی خوانده‏اند،آنها را به گردش و مسافرت و مشاهده طبیعت و محیط پیرامون،دیدار دوستان و آشنایان و غیره برده‏اند.این‏ کودکان از والدینی برخوردار بوده‏اند که با آنها ارتباط کلامی خوبی برقرار کرده‏اند و

پرسشهای آنها را بخوبی پاسخ داده و تجربیات خود را در هر زمینه به زبان ساده به آنها منتقل کرده‏اند(سیفلد و باربور،۱۹۸۶).۱۷

طبیعی است که کودکان در چنین محیطها و خانه‏هایی،براساس تجربیات خود مفاهیم‏ بسیاری را قبل از ورود به مدرسه فرا می‏گیرند و آمادگی آنها برای خواندن در مقایسه با کودکان بدون تجربه قبلی،بیشتر است.در بسیاری از جوامع بدین منظور تجربیاتی برای‏ وسعت بخشیدن به کودک مفاهیم کودکان این سنین طراحی می‏شود،مواردی چون تدارک‏ گردشهای علمی،کتابخوانی،مشاهده فیلم،تصاویر،فعالیتهای گروهی،بازی و هنرهای‏ ویژه،آشنایی با موسیقی،علوم یا پروژه‏های در رابطه با مطالعات اجتماعی را به منظور آماده‏سازی کودکان برای درک مفاهیم خواندن لازم و ضروری می‏دانند.

در پایان لازم به ذکر است که دیدگاههای امروزی،ما را در این جهت هدایت می‏کنند که‏ کودکان حتی از زمان تولد در مسیر آمادگی برای خواندن قرار می‏گیرند و این نوع از آمادگی نتیجه ترکیبی از تجارب رسشی و یادگیریهای تدارک دیده شده از طریق محیط و پیرامون کودک است.به همین جهت معلمان و مربیان باید مشاهدات مستقیم و دقیقی در رابطه با مهارتهای آمادگی خواندن کودکان این سنین داشته باشند تا به تواناییها و میزان‏ آمادگیهای خواندن آنها پی ببرند و از راههای مختلفی چون آزمونهای استاندارد شده و چک‏لیستهای تعیین آمادگی،قابلیتهای آنان را در آغاز ورود به مدرسه مورد سنجش قرار دهند.در اینجا از جهت هدایت بیشتر بحث راهبردهای عملی زیر برای مربیان، دست اندکاران آموزش پیش از دبستانی و والدین و خانواده‏ها ارائه می‏گردد:

۱.در دنیای امروز،کودکان خردسال برای تطابق با سرعت و حرکت روزافزون هم از نظر اجتماعی و هم از نظر هوشی تحت فشار قرار می‏گیرند،بنابراین کسانی کهبا کودکان این‏ سنین در رابطه هستند باید درک و شناخت بیشتری نسبت به قابلیتها و تواناییهای آنها پیدا کنند و دانش خود را در زمینه تعامل با کودکان بکار گیرند.

۲.بسیار حائز اهمیت است که بزرگترها و افرادی که با کودکان کار می‏کنند،به مفهوم‏ «آمادگی»به‏عنوان ترکیبی از رشد و یادگیریهای محیطی-تجربی کودکان پی ببرند.

۳.سنجش رسمی از آمادگی خواندن کودکان باید با مراقبت و احتیاط صورت گیرد و ابزارهای اندازه‏گیری مناسب برای آمادگیهای کودکان نیز باید تحت شرایط مطلوب و با درک کامل از نقاط قوت و ضعف تستها و استفاده از نتایج آنها مورد استفاده قرار گیرند.

۴.علاوه بر آماده‏سازی کودکان به منظور تعلیم و تربیت بهتر در سطوح بالاتر،آموزش‏ پیش از دبستان باید کودکان را در کسب مهارتهای لازم مورد حمایت قرار دهد و آنها را برای تطابق با دنیای پیچیده و تکنیک-محور آماده کند.

۵.نگرش جامعه نسبت به قابلیتهای یادگیری کودکان در سنین پیش از دبستان باید وضعیت بهتری پیدا کند و از طریق رویکرهای مناسب کار با کودکان خردسال،مربیان و دست‏اندرکاران آموزشی بتوانند وضعیتی انسان‏گرایانه و بدور از سطحی‏نگری در یادگیریهای آنها فراهم آورند.

سرانجام اینکه مقاله حاضر نوعی آماده‏سازی ذهنی و نیز انگیزه برای تحقیقات بیشتر در این زمینه است که انشاءا…میّسر گردد.

زیرنویسها:

(۱).. Reading Readiness

(۲).. Rowen,Betty,1983

(۳).. Charles Worth.1986

(۴).. Ambron,sue Ann,1983

(۵).. Maturation

(۶).. David Elkind,1986

(۷).. Hurried child

(۸).. Durkin,1966

(۹).. Earty Readers

(۱۰).هم‏اکنون قسمتی از برنامهء روزانه کودکان و خردسالان تلویزیون ایران به آموزش حروف الفباء اختصاص دارد و به روشی‏ بسیار عینی کودکان این سنین را با نام حروف و صداص آنها آشنا می‏کند و همراه با مثالهای متعّددی چگونگی ترکیب‏ حروف و صداها و درست کردن جمله را به آنها آموزش می‏دهد.برنامه‏های آموزشی چون‏”کمپای الکتریک‏”و “خیابان‏ سه‏سامی‏”نمونه‏های دیگر از اینگونه آماده‏سازی کودکان پیش‏دبستانی در کشورهای دیگر می‏باشند.

(۱۱)..( Hall,Robovich,And Ramig(1969

(۱۲).( Keislar,Hsieh,And Bhasin(1972

(۱۳).. Morphett And Washburne,1931

(۱۴).. Durkin,D.1966

(۱۵).. Mofidi,1979

(۱۶).. Mofid,1980

(۱۷)..( Seefelldt Carol And Barbour,Nita(1986

منابع:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

پایان مقاله