تفسیر شکستهای تحصیلی از دیدگاه جامعه شناسی

تفسیر شکستهای تحصیلی از دیدگاه جامعه‏ شناسی

معرفی مقاله نوشته:مرتضی منادی

شکست تحصیلی(مردودی،ترک تحصیل)یکی از معضلات‏ جوامع امروزی است.چون هر ساله مقدار زیادی از نیروی: اقتصادی،روحی،فکری،و زمانی معلمان،دانش‏آموزان،پدران و مادران و مسؤولان آموزش و پرورش و بالأخره جامعه بیهوده صرف‏ می‏شود؛بدون اینکه،نتیجه‏ای حاصل شود.گذشته از این،تأثیر ناگواری بر وضعیت روحی و فکری دانش‏آموزان دارد.

محققان علوم تربیتی از دیدگاههای مختلف در پی کشف علل و یافتن راه‏حلی برای این معضل هستند.در این نوشتار،سعی بر این‏ است تا از دیدگاه جامعه‏شناسی مروری بر تحقیقات موجود در این‏ زمینه انجام شود.

به‏طور کلی،تحقیقات موجود را از نظر علت‏یابی،به سه دسته‏ تقسیم می‏کنند:۱-طرفداران هوش.۲-طرفداران تئوری محرومیّت‏ فرهنگی.۳-طرفداران مدرسه.در چهارچوب گروه اخیر،سه نظریهء مهم مورد مطالعه و بررسی قرار می‏گیرد:

الف-دیدگاه کارکردگرایی و فرهنگ‏گرایی معتقد به باز تولید طبقات اجتماعی.

ب-دیدگاه مادی‏گرایی معتقد به بازتولید روابط اجتماعی.

ج-دیدگاه روش فردگرایانه معتقد به موقعیت اجتماعی.

در این مقاله نویسنده پس از نقد و بررسی هر علت و یک‏ نتیجه‏گیری تند و سریع،مدرسه را به‏عنوان عامل اصلی شکست‏ تحصیلی مطرح می‏کند.این مقاله را آقای مرتضی منادی تهیه و در دسترس فصلنامه قرار داده است که بدینوسیله از ایشان تشکر می‏شود.

«فصلنامه»

تفسیر شکستهای تحصیلی از دیدگاه جامعه‏شناسی

مقدمه:

شکست تحصیلی،یک پدیدهء جدید نیست.از زمانیکه تحصیل اجباری شده است و دانش‏آموزان از طبقات مختلف اجتماعی به مدرسه راه یافته‏اند و طول مدت تحصیل آنها نیز افزوده شده است،وضعیت تحصیلی دانش‏آموزان،در مقایسه با سطح معیّنی از دانشی که‏ توسط نظام آموزش و پرورش تعیین شده است ارزیابی می‏گردد و آنهایی که به این سطح‏ نمی‏رسند،دانش‏آموز شکست خورده محسوب می‏شوند.

تعریف و شاخصهای شکستهای تحصیلی

شکست تحصیلی:

در زبان فارسی،برای شکست تحصیلی بیشتر از کلمهء افت تحصیلی استفاده می‏شود. طبق گفته آقای امین‏فر«کاربرد اصطلاح افت یا اتلاف،در آموزش و پرورش از زبان‏ اقتصاددانان گرفته شده است و آموزش و پرورش را به صنعتی تشبیه می‏کنند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه‏ای را که باید به محصول نهایی تبدیل می‏شد،تلف نموده و نتیجهء مطلوب و مورد انتظار را به بار نیاورده است».وی می‏افزاید«شاید این تشبیه چندان‏ خوشایند نباشد و اصطلاح قصور در تحصیل یا واماندگی از تحصیل مطلوبتر باشد».(۱)

باتوجه به اینکه واژهء”افت تحصیلی‏”یا”اتلاف تحصیلی‏”،به معنی بهدر دادن تحصیل‏ است،بیشتر جنبهء اقتصادی مسأله را مطرح می‏کند.واژهء”قصور در تحصیل‏”بیشتر متوجه‏ دانش‏آموز شده و واژهء”واماندگی از تحصیل‏”نیز،باتوجه به تعبیر روان‏شناسی آن‏ (وامانده-عقب‏مانده)جنبهء فردی پیدا می‏کند و باز دانش‏آموز را زیر سؤال می‏برد.از طرفی چون در این مقاله فقط از تحقیقات فرانسویها استفاده شده است،از همان واژهء “شکست تحصیلی‏”که در زبان جامعه‏شناسی آموزش و پرورش در فرانسه مرسوم است، استفاده می‏شود.در ضمن واژهء”شکست‏”که در مقابل واژهء”پیروزی‏”و یا”موفقیت‏” می‏باشد،جنبهء وسیعتری دارد.

خانم ایزامبرت ژاماتی معتقد است که«شکست تحصیلی فقط در یک مؤسسهء تحصیلی‏ و براساس یک سطح از قبل تعیین شده مفهوم پیدا می‏کند.»در دنبال این تعریف وی‏ می‏افزاید«شاگرد شکست‏خورده کسی است که نتواسته است مطالبی را که مؤسسه‏ای در یک

زمان خاص برای او مطرح کرده است کسب کند».(۲)

شاخصهای شکست تحصیلی

شاخصهایی که برای شناخت شکست تحصیلی استفاده می‏شوند عبارتند از: ۱-مردودی در یک پایهء تحصیلی.

۲-عقب‏ماندگی تحصیلی در سطح دانش از قبل تعیین شده.

۳-عقب‏ماندگی تحصیلی در سطح سنی از قبل تعیین شده.

۴-ترک تحصیل قبل از اتمام پایان دورهء تحصیل اجباری.

باتوجه به تعاریف عنوان‏شده و شاخصهای مطرح شده،می‏توان شکست تحصیلی را مردودی و ترک تحصیل قلمداد کرد.

تفسیر شکستهای تحصیلی:

در پی ارقام و درک و شناخت عوامل مربوط به شکستهای تحصیلی،آنچه حائز اهمیت‏ است،به گفتهء آقای پلزانس«تفسیر شکستهای تحصیلی می‏باشد».(۳)یعنی علل بوجود آمدن‏ شکست تحصیلی را در چه می‏بینیم.این علت‏یابی،از یک تحقیق به تحقیق دیگر و نیز از یک محقق به محقق دیگر فرق می‏کند.

خانم ژاماتی معتقد است که«در بیشتر تحقیقات پیرامون شکستهای تحصیلی،محققان‏ از آن به‏عنوان یک‏”مشکل اجتماعی‏”نام می‏برند».(۴)وی کاربرد دو واژهء«مشکل»و «اجتماعی»را اینگونه توضیح می‏دهد.«واژهء”مشکل‏”،چون عناصر تشکیل‏دهندهء آن‏ می‏تواند روشن شده و بصورت مثبت تحقیق بشود و می‏توانیم راه‏حلی در عمل برای آن‏ پیدا کنیم و واژهء”اجتماعی‏”چون تحلیل آن به صورت یک حالت جمعی و ارتباط بین‏ گروه‏ها،مورد بررسی قرار می‏گیرد و می‏توانیم برای آن یک راه‏حل جمعی پیدا کنیم.»(۴) به‏خوبی پیداست که چنین برداشتی که جنبهء اجتماعی مسأله را می‏بیند و راه‏حل جمعی آن‏ مدنظر می‏باشد،در حیطهء جامعه‏شناسی است.پس از دید جامعه‏شناسی می‏بایست به‏ شکستهای تحصیلی،به‏عنوان یک مشکل اجتماعی بنگریم ولی غالبا مشکل اجتماعی،از دید جامعه‏شناسی به صورت یک پدیدهء اجتماعی در نظر گرفته می‏شود.

پدیدهء اجتماعی شناخت شکستهای تحصیلی و برخورد جامعه‏شناسانه با آن،آراء و

نظرات مکتبهای گوناگون جامعه‏شناسی و نظرات جامعه‏شناسان بزرگ را پیش می‏کشد.با توجه به اینکه در اینجا قصد بر این است که علل بوجود آمدن شکست تحصیلی مورد بررسی قرار گیرد،باید رابطهء علت و معلولی مطرح گردد.اما اینکه آیا از این دیدگاهها، شکست تحصیلی،به‏عنوان معلول یک پدیده،دارای یک علت یا چند علت بوده،یا علت‏ نسبت به معلول خارجی و یا داخلی بوده،بین جامعه‏شناسان مورد بحث است و پاسخهای‏ متفاوت بین نظریهء محققان را مطرح می‏کند.در اینجا فقط به دو نظریهء”دورکیم‏”و”وبر” اکتفا می‏کنیم.

«طبق نظریه دورکیم و اصحاب اصالت تجربه،علت را همیشه مقدم بر معلول دانسته و نسبت به آن خارجی می‏دانند.اینان معتقدند که پدیدههای اجتماعی را می‏باید همانند پدیدههای طبیعی مطالعه کرد.بدین منظور،برای کشف وجود پدیدههای اجتماعی، می‏بایستی،علت بوجود آمدن آنها را در وقایع و حوادث موجود و قابل لمس،که نسبت به‏ آن خارجی هستند.مورد مطالعه قرار داد.در این چشم‏انداز،برای فهمیدن شکستهای‏ تحصیلی،به‏عنوان مثال می‏باید وضعیتهای اجتماعی-اقتصادی،محیط خانوادگی، صلاحیت مربیان و وضعیت یادگیری را بررسی نمود.و در بین این عناصر مورد مطالعه که‏ نسبت به وجدان(یا شعور)کنشگران اجتماعی،خارجی محسوب می‏شوند،آن‏چه را که‏ واقعه مقدم یا وقایع مقدم است و نحوهء ارتباط آنها را با یکدیگر شناسایی کرد.

طبق نظریهء وبر،تبیین یک پدیدهء اجتماعی،اساسا”تبیینی است بر فهمیدن معنائی که‏ افراد برای رفتارهایشان قایل هستند.این معنی را باید در وجدان اشخاص جستجو کرد و آن‏ امری درونی است.

آنها معتقدند که کنشهای انسانی،چه آگاهانه و چه ناآگاهانه،با قصد و نیت همراه است و مجموعه‏های تصورات ذهنی،آن را هدایت می‏کند و فهم آنها بیرون از این تصورات‏ ذهنی،مقدور نیست.در این چشم‏انداز،برای فهمیدن شکستهای تحصیلی،به‏عنوان مثال‏ باید به قواعد و هنجارهایی که مربیان‏[طی فرایند جامعه‏پذیری‏]درونی کرده‏اند رجوع کرد.(۵)

اگر فقط به نظریهء وبر توجه شود،به نظر می‏رسد که همان وجدان اشخاص که امری‏ درونی است و از یک فرد به فرد دیگر تغییر می‏کند.خود معلولی است به واسطهء علل و علتهایی که خارج از آن می‏باشند.یعنی محیط اجتماعی،اخلاقی،اقتصادی و فرهنگی

صاحب آن وجدان که خارج از وجدان هستند.پس می‏توان نتیجه گرفت که در اصل این،به‏ گفتهء پیربوردیو،«سرمایهء فرهنگی افراد است که تصمیم‏گیرندهء اعمال آنان می‏باشد».(۶)این‏ سرمایهء فرهنگی،معلول محیط اجتماعی،فرهنگی،اقتصادی فرد است.که به همان نظریهء دورکیم نزدیک می‏باشد در حال حاضر،بدون توجه به این استدلال،تحقیقات موجود مورد بررسی قرار می‏گیرد.

به‏طور کلی می‏توان تحقیقات موجود پیرامون شکستهای تحصیلی را به سه دسته تقسیم‏ کرد:

۱-آنهایی که خود دانش‏آموز را عامل اصلی شکست می‏دانند و در این رهگذر،معتقد به‏”عامل هوش‏”به‏عنوان عامل موفقیت و یا شکست دانش‏آموز می‏باشند.طبیعی است که‏ نظریهء هوش بیشتر در حیطهء روان‏شناسی است و روان‏شناسان،کم و زیادی هوش را می‏سنجند.اما همهء آنها به این مسئله اعتقاد ندارند.و نیز جامعه‏شناسانی هستند که معتقد به‏ طبقهء برتر می‏باشند.به عقیده این دسته؛علت موفقیت و یا شکست دانش‏آموزان،باهوش و یا بی‏هوش بودن آنان است،و در این راستا نیز معتقدند که هوش جنبهء ارثی دارد.

نقد و بررسی

-تحقیقات مختلف نشان می‏دهد عواملی را که روان‏شناسی در اختیار دارد تا هوش‏ بچه‏ها را بسنجد،کافی و قابل‏قبول نیستند.چون:۱-طرح سئوالات تشخیص میزان هوش، براساس فرهنگ بچه‏های طبقه یا طبقات خاصی تهیه شده است؛لذا برای فرهنگهای دیگر گویا نمی‏باشد.۲-زبان این سؤالات نیز در ارتباط با زبان یک طبقهء خاص است.۳-ممکن‏ است حالت روحی و روانی سؤال‏کننده برای دانش‏آموزان از طبقات مختلف اجتماعی‏ یکسان نباشد.(۸)

تحقیقات دیگر،نشان می‏دهد که هنگامی که عامل هوش ثابت نگه داشته می‏شود،بین‏ گروههای مختلف اجتماعی-فرهنگی،از نظر پیشرفت تحصیلی،اختلاف معنی‏داری‏ وجود دارد.یعنی عامل هوش نمی‏تواند تعیین‏کننده باشد.(۹)

۲-آنهایی که نظریهء هوش را رد کرده و«طبقهء اجتماعی»دانش‏آموز را عامل اصلی‏ می‏شناسند؛و در این رهگذر عوامل اقتصادی،فرهنگی و یا هردو را مدنظر دارند؛گروه‏ پیروان‏”تئوری محرومیت فرهنگی‏”هستند.در این راستا،نظام ارزشها،نوع برخورد،

خواسته‏ها،تیپ خانواده،زبان،فرهنگ و…به‏عنوان عوامل تفاوت مطرح می‏باشد.

نقد و بررسی

-تحقیقات مختلف نشان می‏دهد،بسته به موفقیت،جو،شرایط و روش یادگیری در مدرسه‏ای که دانش‏آموز در آن قرار می‏گیرد،نتایج متفاوتی بدست خواهد آمد.یعنی‏ ممکن است شرایطی برای یک طبقه مفید و مؤثر باشد و نتایج خوبی برای دانش‏آموزان‏ داشته باشد؛درحالیکه،برای همین طبقه دانش‏آموز،شرایط دیگر،نامساعد بوده و نتایج‏ دیگری را برای دانش‏آموز بوجود می‏آورد.برای مثال،در یک تحقیق خانم ژاماتی، شرایط یادگیری را در چهار روش در ارتباط با طبقهء اجتماعی دانش‏آموز،بررسی‏ کرده است:۱-روش مدرنیست:معلم از ترکیب اجتماعی کلاس اطلاعی ندارد و برای او فقط پیشرفت دانش‏آموز در کلاس ملاک است.۲-روش آزادی:معلم آگاهانه از ترکیب‏ اجتماعی کلاس بی‏اطلاع است و برای او آیندهء تحصیلی دانش‏آموز ملاک نیست.۳-روش‏ کلاسیک:معلم آگاهانه طرفدار طبقهء برتر که فرهنگ ارثی پدر به پسر است می‏باشد.وی‏ امیدوار است که برای ادامهء تحصیل گزینش لازم است.۴-روش انتقادی:معلم دمکراسی‏ آموزشی را ترجیح داده و شرایط بهتری را برای طبقهء مردمی و محروم طلب می‏کند.خانم‏ ژاماتی،در این تحقیق نتایج زیر را بدست می‏آورد.۱-در مورد طبقهء مرفه مادی-فرهنگی‏ درروش آزادی،دانش‏آموزان طبقه مرفه مادی،بیشترین نمره‏های خوب را می‏آوردند (نسبت به طبقهء خودشان و نه نسبت به طبقه دیگری).در روش کلاسیک،دانش‏آموزان طبقهء فرهنگی بالا،بهترین نمرات خوب را می‏آورند.در روش مدرنیست،دانش‏آموزان طبقهء مرفه مادی-فرهنگی،هرچند نمرات خوبی دارند ولی در اکثریت نیستند.در روش‏ انتقادی،طبقهء مرفه مادی-فرهنگی نمرات متوسطی دارند.۲-دانش‏آموزان طبقهء متوسط، در روش مدرنیست،بهترین نمره‏ها را نزدیک به طبقهء مرفه می‏آورند.در روش انتقادی، نیز نمرات خیلی خوبی دارند.۳-طبقهء محروم،در روش انتقادی بیشترین نمرات خوب را می‏آورند همچنین در روش آزادی نیز نمرات خوبی دارند.(۹)و(۱۰)

معلمان تصورات یکسانی نسبت به موفقیت یا شکست و کلا آینده تحصیلی‏ دانش‏آموزان از طبقات اجتماعی مختلف ندارند.در نتیجه رفتارهای یکسانی را در مقابل‏ دانش‏آموزان از طبقات اجتماعی مختلف نداشته و لذا نتایج مختلفی را برای دانش‏آموزان

به همراه می‏آورد.(۱۱تا۱۵)

-باتوجه به اینکه دانش‏آموز،بیشترین وقتش را در مدرسه می‏گذراند و مدرسه براساس‏ دانستنی‏ای که مطرح می‏کند.دانش‏آموز را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‏دهد.لذا کمتر محیط خانوادگی،در شکل‏گیری این دانستنی مطرح می‏شود.(۱۶)

-مدرسه،فرهنگ خاصی را مطرح می‏کند.این فرهنگ؟؟؟طبقه‏ای،ادامهء همان‏ فرهنگ خانواده بوده،در حالیکه برای طبقه دیگر،یک فرهنگ جدید محسوب می‏شود. از این‏رو است که طبقهء دوم،دوکار توأم،یعنی کسب فرهنگ جدید و کسب؟؟؟و دانستنی‏ مطرح شده در مدرسه را،در پیش رو خواهد داشت.بنابراین،طبقهء دوم،نمی‏تواند نتایج‏ یکسانی را با طبقهء اول داشته باشد.(۱۷)و(۱۸)در بعضی مدارس،روشی بکار گرفته شد که‏ فرهنگ تمام طبقات را دربرمی‏گرفت و روش واحدی در مقابل دانش‏آموزان اعمال شد. نتایج مثبت‏تری به همراه داشت.بنابراین می‏توان گفت،تئوری محرومیت فرهنگی نیز، بدینگونه به زیر سؤال رفت.(۱۹)

۳-آنهایی که هردو نظریهء قبلی را رد کرده‏اند،عامل طبقهء اجتماعی را کمتر مؤثر دانسته و”مدرسه‏”را به‏عنوان عامل اصلی این نابرابری،می‏دانند.د راین رهگذر،تحقیقات‏ زیادی صورت گرفته است و می‏توان گفت که جامعه‏شناسی آموزش و پرورش در فرانسه، بیشترین تأکید را در این بخش داشته است.سه نظریهء مهم که هرکدام یک جریان فکری را مطرح می‏کنند در این زمینه وجود دارد.یا به قول گیو«در مورد مدرسه،در جامعه‏شناسی‏ آموزش و پرورش در فرانسه،سه برداشت مطرح می‏باشد».(۲۰)اما درجه مسئول دانستن‏ مدرسه،از یک دیدگاه تا دیدگاه دیگر،تفاوت فاحشی دارد.خطوط اصلی این سه دیدگاه‏ را می‏توان در چهار کتابی که جزو کتابهای کلاسیک جامعه‏شناسی آموزش و پرورش در فرانسه می‏باشند یافت.به کمک این کتابها و مقالهء تفسیرگونهء آقای گیو،این سه دیدگاه را معرفی می‏کنیم.(۲۰ تا ۲۴)

الف:دیدگاه کارکردگرایی و فرهنگ‏گرائی،که توسط پیربوردیو و ژان کلودپترون‏ مطرح شده است.آنها معتقدند که مدرسه دستگاهی ست که کارکردش فقط بازتولید طبقات‏ اجتماعی مختلفی که در اجتماعی وجود دارد،می‏باشد.در واقع این نظریه،اینگونه مدرسه را زیر سؤال می‏گذارد که دمکراتیک نبوده و تلاشی برای بهتر شدن وضعیت تحصیلی،در نتیجه وضعیت اجتماعی طبقهء محروم مادی-فرهنگی نمی‏کند.نظرات کلی این دو

جامعه‏شناس را می‏توان در کتاب‏”وارتین‏”و”بازتولید”یافت.این دیدگاه معروف به‏ “بازتولیدها”می‏باشند.نتایج اصلی که در این دو کتاب مطرح می‏شود،به اختصار عبارتند از:(۲۱ و ۲۲)

۱-هر دانش‏آموزی بسته به طبقهء اجتماعی خود دارای فرهنگ خاص بوده و میزان‏ نتایج تحصیلی این دانش‏آموز در ارتباط با طبقه اجتماعی و فرهنگی او می‏باشد.

۲-طبقهء محروم اجتماعی-فرهنگی،در اثر اطلاعات ناقص در مورد تحصیل،بر این‏ باورند که موفقیت تحصیلی از آن آنان نبوده و چنین برداشتی در وجود آنان درونی‏ شده است.بنابراین،آنان آگاهانه خود را از ادامهء تحصیل محروم می‏کنند.

۳-مدرسه با بی‏توجهی نسبت به تفاوتهای اجتماعی-فرهنگی بین دانش‏آموزان،و در نتیجه‏ی تحمیل یک فرهنگ خاص مطابق با طبقهء خاص،نابرابری اجتماعی را برای اقشار دیگر بوجود می‏آورد.

۴-و سرانجام،مدرسه یک وسیلهء مهم و اصلی،در بازتولید ساختار اجتماعی است‏ بدین ترتیب،می‏توان از دیدگاه بازتولیدها،نتیجه گرفت که شکست تحصیلی دانش‏آموز: ۱-۴-مستقیما در ارتباط با عملکرد محرومیت فرهنگی که وابسته به طبقهء اجتماعی وی‏ می‏باشد قرار دارد.و در این میان،مخصوصا زبان و انگیزهء درس خواندن و یادگرفتن، ملاک می‏باشد که در ارتباط با طبقهء اجتماعی دانش‏آموز است.

۲-۴-موفقیت تحصیلی و آیندهء اجتماعی مبتنی بر علم،توسط افراد،به نادرستی تفسیر و پیش‏بینی شده،که این امر در افراد درونی و حک شده است و داشتن یک چنین‏ خاستگاهی،در ارتباط با طبقهء اجتماعی فرد می‏باشد.در این میان،مدرسه نه‏تنها هیچگونه‏ فعّالیّتی برای از بین بردن این طرز تفکّر و آگاه‏سازی طبقهء ناآگاه نسبت به مدرسه نمی‏کند. بلکه خود،این نابرابری را تأئید و تثبیت می‏کند.از این دیدگاه است که مدرسه به‏عنوان‏ عامل وضع موجود،ازجمله ناموفقیّت و نهایتا شکست تحصیلی طبقه‏ای از جامعه محسوب‏ می‏شود.

ب-برداشت و دیدگاه مادی‏گرائی،که توسط دو جامعه‏شناس:کریستیان بودلر و روجه‏ استابلر،در کتاب معروفشان تحت عنوان‏”مدرسه سرمایه‏داری در فرانسه‏”معرفی‏ می‏شود.(۲۴)

تأکید آنها،بر روی دلایل نابرابری موفقیت بین افراد،بر حسب طبقات اجتماعی

مختلف نیست.پدیدهء اصلی به نظر آنها،بازتولید روابط اجتماعی است و نه بازتولید طبقات اجتماعی و منزلت اجتماعی.

به نظر آنها،مدرسه دو شبکهء متفاوت و مجزا و دو نوع تحصیل متفاوت از نظر آیندهء اجتماعی را مطرح می‏کند.

شبکهء اول-شبکهء دبستان و آموزش حرفه‏ای،که‏۴/۳دانش‏آموزان را در برگرفته و افراد این شبکه،به زودی وارد بازار کار تولیدی می‏شدند.

شبکهء دوم-شبکهء دبیرستان،تحصیلات عالی،که شامل‏۴/۱دانش‏آموزان بوده و کادر علمی فنی،سیاسی و ایدئولوژی طبقهء مرفه مادی را در آینده تربیت و تأمین می‏کند.

این دو شبکه از همان سال اول دبستان،ساخته می‏شود و دانش‏آموزان را براساس دو معیار:خواندن و نوشتن.آن هم در ۶ سالگی جدا می‏کنند و بدین‏ترتیب،شکست تحصیلی، در سال اول شکل می‏گیرد.آن هم شکست در خواندن و نوشتن در سال اول تحصیلی و این‏ انتخاب براساس طبقهء اجتماعی دانش‏آموز انجام می‏شود.چون امکان اینکه،بچه‏های طبقهء محروم مادی-فرهنگی در این سن از نعمت خواندن و نوشتن برخوردار باشند بسیار کم‏ است و برعکس،بچه‏های طبقهء مرفه مادی-فرهنگی غالبا در این سن قادر به خواندن و نوشتن می‏باشند.پس از دیدگاه آنها مدرسه آزاد و دمکراتیک نیست.بلکه مدرسه با تحمیل‏ کردن یک زبان و فرهنگ خاص طبقهء اجتماعی مرفه مادی-فرهنگی،اجازهء پیشرفت را برای دانش‏آموزان از طبقات اجتماعی محروم مادی-فرهنگی به آنها نمی‏دهد.و لذا شکست تحصیلی امری است که توسط مدرسه بر روی عده‏ای خاص از دانش‏آموزان اعمال‏ می‏شود.

ج-برداشت و دیدگاه فردگرایانه،که توسط ریمون بودون مطرح شده است.بودون در کتاب‏”نابرابری شانس،تحرک اجتماعی در جامعهء صنعتی‏”،از مدرسه به‏عنوان مدرسه‏ آزاد و فردگرایانه نام می‏برد.(۲۵)

به نظر بودون،نابرابری موفقیت در ارتباط با طبقهء اجتماعی و وراثت فرهنگی می‏باشد. البته نه به اندازه‏ای که بوردیو تأکید بر این مسأله دارد.به نظر او:

۱-وراثت فرهنگی بی‏تأثیر نیست،یعنی اینکه اکثر اوقات وراثت فرهنگی به فرد اجازه‏ می‏دهد که نقش و پایگاه او در جامعه مشخص بشود.و به این ترتیب خاستگاه و انگیزه‏های او در ارتباط با پایگاه وی در جامعه می‏باشد.

۲-تصمیمات اتخاذشده در مورد وضعیت تحصیلی،توسط افراد،در ارتباط با موقعیت اجتماعی آنها می‏باشد.یعنی اگر فردی در موقعیتی قرار گرفت که همطراز فرهنگ‏ او نبود و بسته به موقعیت امکانات دسترسی به اطلاعات بیشتری داشت،در این حالت، تصمیمات او یقینا در ارتباط با اطلاعات و موقعیت وی می‏باشد.

در این دیدگاه،شکست تحصیلی،از طرفی به وراثت فرهنگی و از طرف دیگر،به یک‏ برآورد بد،استراتژی بد در مورد ادامه و یا قطع تحصیل وابسته است.این برداشت بد در ارتباط با موقعیت اجتماعی فرد می‏باشد.به نظر بودون،موقعیت اجتماعی،اهمیّت بیشتری‏ نسبت به طبقهء اجتماعی و وضعیت مادی-فرهنگی فرد دارد.چون اگر فردی از طبقهء محروم مادی-فرهنگی در موقعیتی قرار بگیرد که بتواند اطلاعات کافی و خوب نسبت به‏ تحصیل و ادامهء آن بدست بیاورد.از طرفی به حکم و به لطف این اطلاعات،ارزشیابی‏ صحیح و درستی و یا بهتر از آنچه که وراثت فرهنگی به او داده،نسبت به عواقب و نتایج‏ تحصیل پیدا می‏کند.از طرف دیگر این اطلاعات کافی می‏تواند در تصمیم‏گیری او مفید واقع شود و در نتیجه مسیر زندگی خود و خانواده‏اش را تغییر بدهد.این امر تحرک‏ اجتماعی را به همراه می‏آورد.

بودون معتقد است که مدارس مختلفی با کیفیات و در نتیجه نتایج مختلف وجود دارد و انتخاب یک مدرسهء خوب توسط یک فرد از طبقهء پائین ولی در موقعیتی بهترنسبت به‏ طبقه مربوط به او تحرک اجتماعی را ببار می‏آورد.پس در این دیدگاه،مدرسه به این‏ ترتیب عامل شکست محسوب می‏شود که باتوجه به عرضهء مدارس مختلف(موفق و ناموفق)،انتخاب فرد،نتایج یکسانی را به بار نمی‏آورد.به این ترتیب،شکست تحصیلی، اوّل به وراثت فرهنگی و دوّم به شناخت و ارزشیابی درست برای ادامهء و یا قطع تحصیل‏ بستگی دارد که این عامل در ارتباط با موقعیت اجتماعی مشخص می‏شود.

بنا به آنچه گذشت می‏توان نتیجه گرفت که:

۱-باتوجه به استدلال علت و معلولی که گذشت،به نظر می‏رسد که در مورد شکست‏ تحصیلی،علت همیشه مقدم بر معلول و نسبت به آن خارجی می‏باشد.پس خود دانش‏آموز به‏عنوان عامل شناخته نمی‏شود.

۲-شکست و یا پیروزی لحظه‏ای نیستند و به یکباره ظاهر نمی‏شوند.بلکه شکست و یا پیروزی،مجموعهء شکستها و پیروزیهای کوچک می‏باشد.به گفتهء خانم سیروتا،شکست‏

و یا پیروزی را می‏توان در کارهای روزمره جستجو کرد.(۱۶)

۳-باتوجه به اینکه دانش‏آموز بیشترین و بهترین ساعات روزانه را در مدرسه‏ می‏گذراند و از طرفی معیار اصلی برای تشخیص شکست تحصیلی،دانستنیهای عنوان‏شده‏ در مدرسه می‏باشد،پس بعد مدرسه می‏تواند عامل اصلی شکستهای تحصیلی شناخته شود و عامل طبقهء اجتماعی به‏عنوان تقویت‏کننده محسوب می‏شود.

نتیجه دیگری که از این بحث حاصل می‏شود آن است که در کل،این دانش‏آموز تنها نیست که شکست خورده است.البته شکست اولی و ظاهری متوجه دانش‏آموز است ولی‏ عناصر دیگر تشکیل‏دهندهء سیستم آموزشی کودک،نیز در این بازی شکست خورده‏اند.به‏ گفتهء شانت( Shunts,R )(26)،در این ارتباط،دانش‏آموز،معلم،مدرسه،پدر و مادر و اجتماع شکست خورده‏اند.به‏طور کلی می‏توان گفت:

۱-دانش‏آموز شکست خورده است.باتوجه به اینکه مدرسه،خانواده و اجتماع سعی‏ کرده‏اند امکاناتی را در اختیار او بگذارند تا دانش‏آموز باتوجه به ظرفیت کار و عملکردش،از این امکانات برای آیندهء بهتر در زمان تعیین شده،به سطح تعیین شده برسد. نرسیدن به این سطح و استفاده نکردن از آن امکانات،شکستی برای دانش‏آموز محسوب‏ می‏شود.

۲-معلمان شکست خورده‏اند،زمانیکه معلومات و دانستنیهای عنوان شده توسط معلم، نتواند در راهی و هدفی که او از قبل تعیین کرده است برسد.یعنی نتوانسته دانش‏آموزان را به‏ سطحی که انتظار هست برساند و یا نتواند شرایطی را فراهم کند که دانش‏آموز به سطح معین‏ برسد.در هرحال معلم نیز شکست خورده است.

۳-پدر و مادرها،شکست خورده‏اند.موقعی که نتوانند محیطی و شرایطی را برای‏ فرزندانشان فراهم کنند.موقعی که،هیچگونه تشویقی از طرف آنها صورت نگیرد.موقعی‏ که،با مدرسه هیچگونه تماس و همکاری نداشته باشند و چه بسا اهداف مدرسه را نشناخته و یا با فرض شناخت،اهداف مدرسه را به زیر سؤال ببرند و سرانجام با این اوصاف، فرزندانشان نتوانند از موقعیت تحصیلی خوبی برخوردار باشند،پدر و مادرها نیز شکست‏ خورده‏اند.

۴-مدرسه نیز شکست خورده است.زمانی که نتواند تطابقی بین حاصل مدرسه و آنچه‏ که جامعه‏طلب می‏کند بدهد.زمانی که به فرهنگ دانش‏آموزان از طبقات مختلف نتواند

توجه بکند.زمانی که نتواند مطالبی را عنوان کند که تطابق با ظرفیت دانش‏آموزان‏ داشته باشد و سرانجام،دانش‏آموزان نتوانند از مدرسه آنطور که انتظار مدرسه است استفاده‏ کنند،بهرجهت مدرسه نیز شکست خورده است.

۵-اجتماع نیز شکست خورده است.وقتی که نتواند خواسته‏ها و نیازهایش را به مدرسه‏ پیشنهاد و ابلاغ کند.وقتی که نتواند امکانات کافی در اختیار مدرسه برای رسیدن به اهداف‏ از پیش تعیین شده،بگذارد.وقتی که نتواند از فارغ التحصیلان در تمامی مقاطع در جامعه‏ استفاده کند.وقتی که تضادی بین فرهنگ حاکم بر جامعه و فرهنگ و خواسته‏ها و آرزوهای حاکم بر مدرسه وجود داشته باشد.جامعه نیز شکست خورده است.

ولی همانطوری که گفته شد،شکست دانش‏آموزان،این بازیگران اصلی سیستم آموزش‏ و پرورش،و این آینده‏سازان،خیلی بیشتر موردنظر جامعه‏شناسان می‏باشد.چون بازندگان‏ اصلی این بازی آنها هستند.

منابع فارسی و خارجی

(۱)-مرتضی امین فر-“افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش‏”-فصلنامهء تعلیم و تربیت مسلسل ۷ و ۸- پائیز و زمستان ۱۳۶۵،صفحه ۷ تا ۲۵.

مرتضی امین‏فر-“علل و عوامل افت تحصیلی و چگونگی کاهش آن‏”-فصلنامهء تعلیم و تربیت،شمارهء مسلسل ۷ و ۸- پائیز و زمستان ۱۳۶۵،صفحه ۷ تا ۲۵.

مرتضی امین‏فر-“علل و عوامل افت تحصیلی و چگونگی کاهش آن‏”-فصلنامهء تعلیم و تربیت،شمارهء مسلسل ۱۳ و ۱۴-بهار و تابستان ۱۳۶۷-صفحه ۹ تا ۳۹.

(۲)- Isambert-jamati viviane-“classes sociales et echec scolaire”.In:L’ecole et la Nation- . n 203-Nov 1971 P 19-27

(۳)- Plaisance Eric “L’echec scolaire:echec de leroller or L’echec de L’ecole?”In:Raison . Present n 23-1972-P 21-41.K4

(۴)-. Isambert-jamati:vivianc.”Les handicaps Socio-culturels et leurs remedes pedagogiques” . ???professionnelle.2?annee,1973-n 4-P 303-318

(۵)-ریمون کبری-لوک وان کامپنهود-“روش تحقیق در علوم اجتماعی‏”ترجمه دکتر عبد الحسین نیک گهر-فرهنگ‏ معاصر.۱۳۷۰.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)