بررسی عوامل مؤثر در بی توجهی دانش آموزان به مطالب درسی

بررسی عوامل مؤثّر در بی‏توجّهی‏ دانش‏آموزان به مطالب درسی*

معرفی مقاله

نوشته:خانم طیّبه فردوسی

عوامل مؤثّر در بی‏توجّهی دانش‏آموزان به مطالب درسی از موضوعاتی است که همواره مورد توجّه پدران و مادران،معلّمان و دست‏اندرکاران به‏ویژه اولیای تعلیم و تربیت بوده است.تحقیق‏ علمی در این مورد می‏تواند امکان آنرا فراهم آورد که تا حدود زیاد از ورود تحریکهای مختلف به صحنهء هوشیار ذهن دانش‏آموز جلوگیری‏ کند و تعداد معدودی از آن محرکّها را که در یادگیری و توجّه بیشتر به آن مؤثّر است،مشخص نماید.

مقالهء زیر،بر حاصل بررسی تعداد ۶۷۹ نفر دانش‏آموز و ۷۶ معلم در ده دبیرستان دخترانه و پسرانه تهران تهیه شده که خواهر طیّبه فردوسی آنرا بررسی و جمعبندی نموده و در اختیار فصلنامهء تعلیم و تربیت قرار داده است که بدینوسیله از ایشان تشکّر می‏شود.

«فصلنامه»

(*)پژوهش حاضر حاصل،پایان‏نامهء کارشناسی ارشد نگارنده در رشته روان‏شناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس‏ است که تحت راهنمایی دکتر کیانوش هاشمیان و با همکاری دکتر علیرضا کیامنش و دکتر پروین کدیور انجام گرفته است.

خلاصه

عوامل مؤثّر در بی‏توجهی دانش‏آموزان دبیرستانی به مطالب درسی،با استفاده از یک گروه نمونهء تصادفی،شامل ۶۷۹ نفر دانش‏آموز و ۷۶ نفر معلّم،در ده مدرسهء دخترانه‏ و پسرانهء شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت.افراد مورد مطالعه،پرسشنامه‏ای را که بدین‏ منظور تهیّه شده بود،تکمیل کرده،پس از استخراج پاسخها،عوامل مربوط به دانش‏آموز، معلّم،محتوی،محیط فیزیکی کلاس و عوامل اضافی(سایر عوامل)بدست آمد.از میان این‏ عوامل،با آزمون فریدمن و مقایسه زوجی میانگینها معلوم شد که از نظر دانش‏آموزان، عوامل اضافی و پس از آن،عوامل مربوط به معلّم،بیشترین تأثیر را در بی‏توجّهی‏ دانش‏آموزان می‏گذارند.علاوه بر این،با استفاده از آزمون؟؟؟تأثیر عوامل بی‏توجّهی در دو جنس(دختر و پسر)دو منطقّ جغرافیایی(شمال و جنوب)،دو رشتهء تحصیلی(ریاضی، فیزیک و علوم تجربی)،دو ردیف اول و آخر کلاس و معدّلهای بالا(بیشتر از ۱۷)و پایین‏ (کمتر از ۱۳)مورد آزمون قرار گرفت.نتایج حاصله نشان داد که به‏طور کلّی تأثیر عوامل‏ بی‏توجّهی،بین دانش‏آموزان دختر و پسر،مناطق شمال و جنوب و دو ردیف اوّل و آخر کلاس یکسان است؛لکن این عوامل آثار متفاوتی در دانش‏آموزانی که دارای معدّل بالا و پایین هستند و یا در رشتهء ریاضی-فیزیک و علوم تجربی تحصیل می‏کنند،می‏گذارد.

محاسبات همبستگی نیز،نشانگر رابطه مثبت بین تأثیر این عوامل(عوامل بی‏توجّهی‏ در هریک از موارد مورد بررسی)و عدم موفقیّت تحصیلی بود.

مقدمه

انسان،به‏عنوان موجودی متفکّر،به وسیلهء حواّس گوناگون با دنیای خارج ارتباط بر قرار می‏کند و حتی دانش او از دنیای خارج از طریق حواس گوناگون برای او حاصل‏ می‏شود.اما این حواس،در هر لحظه با محرّکهای مختلف تحریک می‏شود و می‏توان گفت‏ که تحریکهای مختلف،انسان را به‏طور دایم مود هجوم و بمباران خود قرار می‏دهد.اگر تمام تحریکات وارد ذهن می‏شد و یا به بیان دیگر مورد توجه قرار می‏گرفت،زندگی بسیار مشکل و غیرقابل تحمّل بود.لکن توانایی توجه،این امکان را به انسان می‏دهد که بتواند ورود این تحریکها را به صحنهء هوشیار ذهن کنترل کند و از میان محرکهای گوناگون فقط عده معدودی از آنها را برگزیند.اما اینکه چه عواملی در این انتخاب شرکت دارند،موضوع‏ مهم و قابل بررسی است.بدین ترتیب اطلاعات مختلف برای ورود به ذهن باید از صافی‏ توجه عبور کند و اکثر اعمال ذهنی نیز عملیات خود را مستلزم شرکت و دخالت این فرایند می‏دانند.

چنانچه ادراک به اساس همه فعّالیتهای عالی ذهن هنگامی به خوبی و سهولت‏ صورت خواهد گرفت که حالت تمرکز و دقّت در شخص وجود داشته باشد.پس می‏توان

گفت که دقت یا توجه بر ادراک مقدم است.

یکی دیگر از فرایندهای ذهنی که توجّه به‏عنوان کانال ورودی آن نقش اساسی را به‏ عهده دارد،حافظه است‏”آنهایی که در زمینهء تحقیق در حافظه تخصّص دارند،از سه نوع‏ حافظه یا نظام انباشتکی نام می‏برند:

-انباشت حسّی یا ثبتی،

-انباشت کوتاه مدت

-انباشت بلند مدّت

اطلاّعات جدید وارد حافظهء کوتاه مدّت می‏شود و اگر به آن توجّه نشود از بین‏ می‏رود.ولی اگر اطلاعات به دلیلی مورد توجّه قرار گیرد،حدّاقل برای مدّت کوتاهی به‏ خاطر می‏ماند”.۱

علاوه بر ادراک و حافظه،یادگیری نیز مشروط بر تمرکز دقّت است.زیرا هرچه‏ شخص حواس خود را بیشتر روی موضوعی متمرکز کند،به همان نسبت آسانتر به یادگیری‏ آن توفیق می‏یابد،بنابراین،دقّت هم در یادگیری و به‏ویژه یادگیری شناختی‏۲از شروط اساسی بشمار می‏رود و هم اینکه در فرایندهای دیگر ذهنی که در یادگیری مؤثّرند،از قبیل‏ ادراک،حافظه،استدلال و تفکّر،شرط اساسی محسوب می‏گردد.

بنابراین از لحاظ روان‏شناسی بحث در مورد مفهوم توجّه،مقدم بر مباحث مربوط به‏ فرایندهای مختلف ذهنی است زیرا در هریک از این فرایندها،عامل توجّه،شرط اساسی و کانال ورودی بشمار می‏آید.از طرف دیگر به دلیل نقش مهّمی که این فرایندها،در تعلیم و تربیت ایفا می‏کنند و همیشه از مباحث اصلی روان‏شناسی پرورشی و یادگیری و…محسوب‏ می‏گردند،پرداختن به توجّه را،هم به دلیل اینکه مقدمهء تمام فرایندهای ذهنی است و هم به‏ لحاظ اهمّیت آن در آموزش و پرورش،امری ضروری خواهد کرد.زیرا با این دید،توجّه‏ و دقّت شرط ضروری تعلیم و تربیت است و مهّمترین نقش را در آموزش به عهده دارد و می‏تواند در محیطهای آموزشی تمام اهداف و کوششها را به ثمر رسانده یا بی‏نتیجه گرداند. چه ممکن است بهترین برنامه‏های آموزشی با برترین هدفها،بدون توجه با ابعاد مختلف این‏ پدیده،کوچکترین تأثیری نداشته باشد.خصوصا اینکه بی‏توجّهی از رایج‏ترین مشکلات‏ موجود در نظام آموزشی ما محسوب می‏گردد.طبق گزارشهای موجود در دفتر مرکزی‏ هسته مشاورهء تربیتی(از فروردین‏ماه ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۹)نه تنها این مشکل در تمام مقاطع‏ تحصیلی-از ابتدایی تا دبیرستان-وجود دارد بلکه در دانش‏آموزان هردو جنس(دختر و پسر)نیز مشاهده گردیده است.۳که این نیز خود اهمّیت پرداختن به چنین معضلی را دوچندان می‏کند.

به علت اهمّیت و نقش توجّه در یادگیری و آموزش،در این تحقیق تلاش شده که‏ عوامل مؤثّر در بی‏توجّهی دانش‏آموزان در محیط کلاس و در جریان تدریس،مورد

بررسی قرار گیرد.عوامل مؤثّر در بی‏توجهی دانش‏آموزان در کلاس و در جریان تدریس را می‏توان به دو بخش عمده تقسیم نمود:

۱-عوامل فردی:

عوامل فردی به عواملی گفته می‏شود که از درون خود دانش‏آموز موجب بی‏توجّهی‏ او می‏شود مانند:انگیزه‏ها،هیجانات،رغبتها و علایق،خستگی،اشتغالات فکری و خیالبافی و…

۲-عوامل محیطی:

عوامل محیطی به عواملی گفته می‏شود که هریک به نوعی در محیط کلاس(خارج از وجود دانش‏آموزان)بر بی‏توجّهی دانش‏آموز تأثیر می‏گذارد.این عوامل به سه دستهء کلّی‏ تقسیم می‏شوند:

الف-عوامل مربوط به معلّم،از جمله روش تدریس،نوع رفتار و برخورد با دانش‏آموز،سرعت بیان،لهجه،وضع ظاهر و…

ب-عوامل مربوط به محتوای درسی،از قبیل مشکل یا ساده بودن مطلب،یکنواختی‏ و تکراری یودن آن،حجم مطلب و…

ج-عوامل فیزیکی مربوط به محیط کلاس،مانند نور،سرما،گرما،سروصدا و…

سابقهء موضوع

بررسی منابع علمی در رابطه با سابقهء موضوع نشان داد که تحقیقات انجام شده از یک‏ طرف به بررسی رابطهء دو متغیّر پرداخته و از طرف دیگر با خصوصیّات مدارس ایران‏ هماهنگ نیستند.

لاهاردرن‏۴در مطالعه‏ای که با استفاده از روش مشاهده روی دانش‏آموزان ۱۱ ساله‏ انجام داده،نتایج تحقیق خود را اینگونه گزارش کرده است:دانش‏آموزانی که از نظر میزان‏ هوش،در سطح بالاتری قرار دارند،در فعّالیتهای کلاس درس،توجه بالاتری از خود نشان‏ داده‏اند.

نتایج این تحقیق نوع سازگاری را میان جنبه‏های شناختی و توجه دانش‏آموزان در فعّالیتهای کلاس درس،نشان داده است.دانش‏آموزان ناموّفق،در هنگام درس تمایل به‏ رفتارهایی از قبیل بازی و بی‏توجّهی از خود نشان می‏دهند،این قبیل رفتارها در میزان‏ موفقیّت چنین دانش‏آموزانی مؤثّر می‏باشد.سولی‏۵و دوین‏۶(۱۹۷۶)۷

ساک‏۸(۱۹۷۳)تلاش کرده با تجزیه و تحلیل فرایندهایی که در توجّه متمرکز شرکت دارند،آنها را بررسی نموده،سپس ارتباط این اجزاء را با پیشرفت علمی معلوم

دارد.وی سه جزء موجود در توجّه متمرکز،یعنی میزان انتخاب،توانایی مقاومت در برابر حواسپرتی و توانایی برای جابجایی ارادی و ارتباط این سه جزء را با یادگیری بررسی‏ نمود.

آزمودنیها در این تحقیق،شامل ۱۶۴ نفر از دانش‏آموزان کلاس هشتم متوسطه بودند. هریک از آزمودنیها به وسیلهء آزمونهای مختلفی در رابطه با هریک از این سه جزء از یک‏ طرف و نیز از لحاظ استعداد علمی و پیشرفت با عوامل(سه جزء)موردنظر بود.

محقّقین متعّددی هم حواسپرتی را در کلاس درس مورد بررسی قرار داده‏اند.لکن‏ تمرکز آنها بیشتر برروی اثر سروصدا بوده است.تحقیق در مورد پدید آمدن کوتاه مدت‏ صدایی که هم از داخل کلاس و هم خارج آن تولید می‏شود،نشان داد که سطح صدا هیچ‏ تأثیری در عملکرد بچه‏ها ندارد.الن بورگ‏۱۰و روسل‏۱۱(۱۹۷۶)،اسلاتر.۱۲وینستن و وینستین‏۱۳(۱۹۷۸).کوهن‏۱۴،ایوانز۱۵و کرانتز۱۶و استوکولز۱۷(۱۹۸۰)،تأثیر صدا را روی دانش‏آموزان مدرسه نزدیک فرودگاه بین‏المللی لوس آنجلس مورد مطالعه قرار دادند. آنها به این نتیجه رسیدند که دانش‏آموزان،با افزایش سالهایی که در معرض صدا قرار گرفتند،حواسپرتی بیشتری را از خود نشان داده‏اند.

شری آهرنتزن‏۱۸نیز در سال ۱۹۸۱،تحقیقی در رابطه با محیط فیزیکی کلاس انجام‏ داده است.در این تحقیق معلّمان ۱۳ کلاس از ۵ مدرسه ابتدایی مدارسی که در محلهء طبقهء بالاتر از متوسط(از نظر رفاهی)و ۶۵ دانش‏آموز ۹ تا ۱۳ ساله که به‏طور تصادفی از این‏ کلاسها انتخاب شده بودند،مورد مصاحبه قرار گرفتند.فعّالیتهای کلاس نیز مورد مشاهده‏ قرار گرفت.نتایج نشان داد که مشخّصات داخلی مکان کلاس،مثل بلندی سقف،مساحت‏ کلاس،مساحت متعّلق به هر فرد در کلاس،بر مقدار حواسپرتی اثر می‏گذارد.هر قدر که‏ فضای کلای بیشتر باشد حواسپرتی کمتر خواهد بود و رضایت بیشتری از محیط کلاس‏ حاصل خواهد شد.۱۹

کنت‏۲۰و شرابل‏۲۱در ۱۹۶۸،تأثیر انگیزهء پیشرفت و موقعیّتهای سروصدا برروی‏ یادگیری جفتهای متداعی را مورد مطالعه قرار دادند.

نتایج نشان داد که گروهی که انگیزهء پیشرفت بالایی داشتند،عمل یادگیری را بهتر انجام داده بودند،لکن همهء آزمودنیها در شرایط سروصدا عملکرد بدتری را نسبت به‏ شرایط سکوت نشان داده بودند.۲۲

هانکوک‏۲۳در رابطه با تأثیر عوامل محیطی(درجه حرارت و سروصدا)در کارهای‏ مراقبتی،مطالعاتی انجام داده است.نتایج تحقیقات او در ارتباط با درجه حرارت نشان‏ داده است که بهترین عملکرد مراقبت در درجه حرارت معتدل می‏باشد.(۱۹۸۶ و ۱۹۸۴).۲۴

اهداف تحقیق

باتوجه به اهمیّت دقّت و توّجه در یادگیری و بخصوص یادگیریهای کلاسی،شناخت‏ عوامل مؤثّر در بی‏توجّهی دانش‏آموزان و مطالعهء رابطه بین این عوامل و پیشرفت تحصیلی، از اهمیّت ویژه‏ای برخوردار است.برای رسیدن به این هدف،ابتدا چهار عامل که باتوجّه به‏ مطالعات و تجارب قبلی شناسایی شده بودند،به‏عنوان عوامل عمده و مؤثّر در بی‏توجّهی‏ دانش‏آموزان،به شرح ذیل مورد توجه قرار گرفت:عوامل فردی،عوامل مربوط به معلّم، عوامل مربوط به محتوی و عوامل مربوط به محیط فیزیکی کلاس.سپس برای هر عامل یک‏ سئوال خاصی مطرح گردید:اجزاء هریک از عوامل چهارگانه که در بی‏توجّهی مؤثّر هستند، کدامند؟همچنین دو سئوال و یک فرضیهء خاص دیگر به شرح ذیل مطرح گردید:

-کدام یک از چهار عامل فوق در بی‏توجّهی دانش‏آموزان به یادگیری و درس مؤثّرتر هستند؟

-آیا از نظر تأثیر عوامل بی‏توجّهی بین دانش‏آموزان مناطق شمال و جنوب شهر تهران، دانش‏آموزان دختر و پسر،رشته ریاضی-فیزیک و علوم تجربی،دو ردیف اوّل و آخر کلاس و همچنین دانش‏آموزان دارای معدّل بالا(از ۱۷ به بالا)و معدّل پایین(از ۱۳ به‏ پایین)تفاوتی موجود است؟(در پنج سئوال جداگانه).

فرضیهء مورد بررسی در این تحقیق نیز عبارت بود از:

-بین عوامل مؤثّر در بی‏توجّهی و عدم موفقیّت تحصیلی دانش‏آموزان،رابطه مثبت‏ وجود دارد.ملاک عدم موفقیّت تحصیلی،نمراتی بود که دانش‏آموز در ثلث آخر سال‏ تحصیلی به دست آورده بود و مقدار آن از طریق معدّل ثلث سوّم معلوم گردید.در این‏ تحقیق معدّلهای کمتر از ۱۳ بیانگر عدم موفقیّت تحصیلی دانش‏آموزان بود.

روش تحقیق

از پرسشنامه به‏عنوان ابزار تحقیق استفاده شده است.همچنین به علّت اهمیّت‏ موضوع و برای دست‏یابی به اطّلاعات دقیق و تا حد قابل روا،از حجم نمونهء نسبتا زیاد استفاده شد.

شناخت عوامل بی‏توجّهی در دانش‏آموزان که از معضلات آموزش و پرورش در همه مقاطع تحصیلی به شمار می‏آید،از طریق بررسی نظرات دانش‏آموزان و معلّمان که از نزدیک با این‏گونه مسایل درگیر هستند،انجام گرفته است.

آزمودنیها

چون پرسشنامهء مدوّنی در این زمینه موجود نبود،به ناچار،کار تحقیق در دو مرحله‏ صورت گرفت،مرحلهء نخست با استفاده از پرسشنامه‏ای حاوی سئوالات باز،از

دانش‏آموزان و معلّمان،عوامل بی‏توجّهی پرس‏وجو شد و در مرحلهء بعد،نتایج به دست‏ آمده از این بررسی مقدّماتی،جهت تهیهء پرسشنامهء اصلی و نهایی به کار برده شد.بنابراین‏ نمونه‏گیری نیز در دو مرحله انجام گرفت.

مرحلهء اول:ابتدا از بین مناطق بیستگانه آموزش و پرورش شهر تهران،منطقه ۳ از شمال و منطقه ۱۷ از جنوب انتخاب گردید.سپس از هر منطقه،یک واحد آموزشی‏ دخترانه و یک واحد آموزشی پسرانه و از هر واحد یک کلاس درس با روش تصادفی ساده‏ برگزیده شد.تعداد پرسشنامه‏های تکمیل شده توسط دانش‏آموزان،۲۰۵ نسخه بود.

پرسشنامهء مربوط به معلّمان نیز در ساعت استراحت به دبیران همان مدارس داده شد.تعداد دبیرانی که پرسشنامهء مربوطه را تکمیل کردند ۳۵ نفر بود.

در مرحلهء دوم:به علّت کثرت متغیّرهای مورد بررسی،جمعیّت آماری به دو رشتهء علوم تجربی و ریاضی-فیزیک و از لحاظ پایهء تحصیلی به پایهء سوّم دبیرستان محدود گردید.همچنین به دلیل توصیفی بودن موضوع و در جهت اخذ نظرات گسترده و وسیع‏ دانش‏آموزان و معلّمان،مناطق بیستگانه تهران از نظر جغرافیایی به ۵ ناحیه تقسیم شد.از هر منطقهء جغرافیایی با استفاده از روش نمونه‏گیری تصادفی ساده،یک منطقه انتخاب گردید. این مناطق عبارت بودند از:

منطقهء ۳ از شمال،منطقهء ۵ از غرب،منطقهء ۱۱ از مرکز،منطقهء ۱۳ از شرق و منطقهء ۱۷ از جنوب،حجم نمونه برای دانش‏آموزان مورد بررسی در این مرحله،۳۷۰ نفر انتخاب‏ گردید.حجم نمونه باتوجّه به پیشنهاد مورگان و کرسی‏۲۵مندرج در کتاب کریستتنسن‏۲۶ (۱۹۸۵)،تعیین گردید.

برای دستیابی به حجم نمونهء موردنظر،از هر منطقه،یک واحد دخترانه و یک مدرسهء پسرانه انتخاب شد.

چنانکه بعدا در بخش ابزار جمع‏آوری اطّلاعات بحث خواهد شد،به دلیل کثرت‏ عوامل و زیاد بودن تعداد سئوالات،برای جلوگیری از مداخلهء متغیّر مزاحم خستگی در تکمیل پرسشنامه‏ها،سئوالات دو نیم شد و هر نیمهء آن در یک فرم جداگانه(فرم الف و ب) قرار گرفت.به همین دلیل،حجم نمونه دو برابر شد.به عبارت دیگر،۳۷۰ نفر دانش‏آموز به‏ سئوالهای فرم الف و ۳۷۰ نفر دانش‏آموز به فرم ب پاسخ دادند.۲۷در عمل ۶۷۹ دانش‏آموز و ۷۶ نفر معلّم به سئوالهای پرسشنامه‏های تحقیق پاسخ دادند.جدول شمارهء یک،تعداد دانش‏آموزان را به تفکیک منطقه،جنس،رشتهء تحصیلی و جدول شمارهء دو تعداد معلّمان را بر حسب جنس نشان می‏دهد.