در مجموع، کارشناسان آموزش مهارت‌های زندگی، این مهارتها را مهارت‌هایی که برای افزایش توانایی روانی اجتماعی افراد آموزش داده می‌شود و فرد را قادر می‌کند به طور موثر با مقتضیات و کشمکش‌های زندگی روبه‌رو شود، توصیف می‌کنند و هدف نهایی در آموزش مهارت‌های زندگی را پیشگیری از شکل‌گیری رفتارهای آسیب‌رسان به بهداشت روان جامعه می‌خوانند.
آموزش مهارت‌های زندگیدر بیشتر کشورهای جهان مورد استفاده قرارگرفته و به گفته بسیاری از کارشناسان بین‌المللی، بیشترین اثربخشی و کارآمدی را در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی از جمله سوءمصرف مواد مخدر و اعتیاد داشته است.
|
در عین حال، این کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که شرایط مختلفی در کاهش آستانه مقاومت و کنترل افراد در برابر آسیب‌های روانی و اجتماعی موثر است که در چنین شرایطی، افزایش قدرت سازگاری و بالا بردن ظرفیت‌های مقابله‌ای فردی و اجتماعی از طریق آموزش مهارت‌های زندگی می‌تواند در پیشگیری از ابتلا به این آسیب‌ها موثر واقع شود. اذعان کارشناسان به اهمیت ارائه آموزش مهارت‌های ده‌گانه زندگی به گروه‌های هدف بویژه دانش‌آموزان و آغاز آموزش رسمی و جدی این مهارتها از حدودنیم قرن پیش در بخش عمده‌ای از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه دنیا در حالی است که متاسفانه به دلایلی که عمدتا آن را غافل ماندن آموزش و پرورش از اهمیت ارائه جدی این آموزش‌ها در قالب نظام تعلیم و تربیت کشور می‌دانند آموزش مهارت‌های زندگی در کشور ما رونق چندانی نداشته است. چنانچه این آموزش‌ها به جای ارائه جدی در قالب دروس اجباری در برنامه‌ریزی‌های هفتگی دانش‌آموزان، به ارائه چند واحد اختیاری محدود درسی در برخی دانشگاه‌ها برای دانشجویان شده است. کارشناسان، علت عمده گرایش نوجوانان و جوانان به آسیب‌های فردی، شخصیتی و اجتماعی را فقدان تسلط کامل آنها بر مهارت‌های زندگی می‌دانند و همواره نسبت به لزوم ارائه مدون، هدفدار و نظام‌مند این آموزش‌ها به جامعه مخاطب دانش‌آموزی تاکید می‌کنند. مصداق این سخن از گفته‌های پرویز خرمی، پژوهشگر حوزه اعتیاد و بررسی‌کننده تاثیر آموزش مهارت‌های زندگی در پیشگیری از سوءمصرف مواد در دانش‌آموزان و دانشجویان برمی‌آید که می‌گوید: تکلیف آموزش مهارت‌های زندگی هنوز در کشور چندان روشن نیست. وی با بیان این که متاسفانه هنوز چنین تفکری وجود دارد که آموزش مهارت‌های زندگی نباید اجباری، بلکه کارگاهی باشد، اذعان می‌کند: بی‌تکلیفی در آموزش مهارت‌های زندگی بویژه در آموزش و پرورش قابل توجه است و اقدام تحقیقاتی گسترده‌ای در این زمینه باید در کشور انجام شود. این پژوهشگر با تاکید بر این که آموزش مهارت‌های زندگی در حقیقت به نوعی پیشگیرنده از آسیب‌های روانی و اجتماعی به طور غیرمحسوس است، می‌گوید: علت پایین بودن بسیار قابل توجه آمار اختلالات روانی در کشوری مانند ژاپن این است که آنها آموزش مهارت‌های زندگی را از مهدهای کودک مورد توجه قرار داده‌اند، در حالی که این آموزش‌ها در کشور ما از دوران دانشگاه و آن هم با عنوان تنظیم خانواده در دستور قرار می‌گیرد. آموزش مهارتها خرمی در مجموع بر ضرورت ارائه آموزش مهارت‌های زندگی از سوی نهادهایی چون بهزیستی، سازمان ملی جوانان، آموزش و پرورش و شهرداری‌ها تاکید می‌کند. تاکید این کارشناس که به نوعی بیان بسیاری از کارشناسان دیگر در زمینه وضعیت آموزش مهارت‌های زندگی در کشور است، همچون بسیاری تاکیدات دیگر، لزوم توجه به ارائه این آموزش‌ها از سوی آموزش و پرورش در مدارس را مورد تمرکز و توجه قرار می‌دهد. در این میان، آموزش و پرورش نیز اگرچه لزوم آموزش مهارت‌های زندگی را فی‌نفسه تایید می‌کند، اما در اساس اعتقادی دیگر دارد، به گونه‌ای که مسوولان معاونت پرورشی و تربیتبدنی آموزش و پرورش، نیاز به ارائه آموزش مهارت‌های زندگی به دانش‌آموزان را با اعتقاد به این که مهارت‌های زندگی در اهداف ۱۴گانه تربیتی آموزش و پرورش کشور خلاصه شده است، تلویحا رد می‌کنند. دکتر بهرام یگانه، رئیس انجمن مبارزه با آسیب‌های رفتاری معتقد است، آموزش و پرورش همچنان از لزوم آموزش این مهارتها به دانش‌آموزان و به تبع آن، پرداخت عمیق به پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان بویژه اعتیاد غافل مانده است. وی از عملکرد آموزش و پرورش در حوزه آموزش مهارت‌های زندگی به دانش‌آموزان انتقاد کرده، تاکید می‌کند که این وزارتخانه به عنوان متولی اصلی آموزش مهارت‌های زندگی به دانش‌آموزان که اصلی‌ترین گروه نیازمند اقدامات پیشگیرانه از آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی، اقدامی جدی در این زمینه انجام نداده است. این کارشناس آسیب‌های رفتاری با بیان دلایل انتقاد خود از عملکرد آموزش و پرورش در حوزه آموزش مهارت‌های زندگی می‌گوید: از ابتدای مطرح شدن این طرح مقرر بود آموزش مهارت‌های زندگی در دوره‌های تحصیلی بویژه راهنمایی اجباری باشد، اما متاسفانه آموزش این مهارتها در مقاطع تحصیلی مورد نظر اختیاری شده و بسته به نظر مدیران مدارس اجرا می‌شود. او همچنین ضمن انتقاد از نبود آموزش منسجم مهارت‌های زندگی در مدارس عنوان می‌کند که در کنار ضعف آموزش مهارت‌های زندگی در آموزش و پرورش، نوع مهارت‌هایی که به دانش‌آموزان تعلیم داده می‌شود نیز قابل تامل است و توضیح می‌دهد: مهارت‌هایی که آموزش آنها به دانش‌آموزان در دستورکار قرار گرفته، مهارت‌های سازگارانه مانند حل مساله است، در حالی که پیشگیری از وقوع آسیب‌ها باید مورد توجه قرار گیرد؛ برای مثال بهتر است کاری کنیم که اصلا اضطراب در دانش‌آموز ایجاد نشود یا حداقل اضطراب در وی به وجود نیاید تا از این طریق، ناهنجاری‌های بعدی ناشی از این معضل، آسان‌تر قابل رفع باشد یا اصلا ایجاد نشود. وی در حالی که معتقد است فقدان پرداخت به آموزش رسمی مهارت‌های زندگی در آموزش و پرورش، یکی از عوامل آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان محسوب می‌شود، یادآور می‌شود: آموزش و پرورش باید تحرک خود را در این زمینه بیشتر کند، زیرا خمیرمایه دانش‌آموزان در ۱۲ سال زندگی در آموزش و پرورش نیازمند شکل‌گیری درست است. علی‌اصغر یزدانی، معاون پرورشی و تربیتبدنی آموزش و پرورش که وظیفه اصلی گنجاندن آموزش مدون مهارت‌های زندگی در برنامه درسی دانش‌آموزان را عهده‌دار است، به این انتقادها این چنین پاسخ می‌دهد: همه مهارت‌های زندگی در اهداف آموزش و پرورش خلاصه شده‌اند، بنابراین آموزش این مهارتها در کل نظام آموزش و پرورش نهفته است. مدیرکل امور فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر، همچنین آموزش مهارت‌های زندگی را عاملی بسیار موثر در پیشگیری از اعتیاد می‌داند و با تاکید بر این که بدون آموزش این مهارتها بسیاری از برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد عقیم می‌ماند، خاطرنشان می‌کند: آموزش مهارت‌های زندگی از سطوح اولیه و پایه‌های ابتدایی موثرتر است و ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز می‌کوشد به عنوان بازویی ستادی، جمعیت تحت پوشش این آموزش‌ها را افزایش دهد. وی با اذعان به این که علی‌رغم اثربخشی مطلوب و مشهود، شمار دانش‌آموزانی که تحت این آموزش‌ها قرار دارند بسیار کم است، تاکید می‌کند: با تبدیل مهارت‌های زندگی به یک واحد درسی اجباری می‌توان مبانی اجرای طرح را تقویت کرد. فقدان پرداخت به آموزش رسمی مهارت‌های زندگی در آموزش و پرورش یکی از عوامل آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان محسوب می‌شود
نارنجی‌ها در عین حال به عنوان خبری خوش، از اتخاذ تصمیم نسبت به ارائه طرح مهارت‌های زندگی به مجلس هشتم و تبدیل آن به یکی از دروس اجباری دانش‌آموزان در سراسر کشور با همکاری آموزش و پرورش خبر می‌دهد. وی البته معتقد است که عنوان طرح مهارت‌های زندگی باید به طرح مقتدرسازی یا توان افزایی کودکان و نوجوانان تغییر پیدا کند و در ادامه می‌گوید: طرح مذکور به عنوان پیشگیرنده اصلی اعتیاد در کشور، بشدت نیازمند حمایت است. نارنجی‌ها همچنین با بیان این که ستاد مبارزه با مواد مخدر با توجه به توان اجرایی و ارتباطی خود می‌تواند کانال مناسبی برای تامین نیازهای اجرایی موفق طرح مهارت‌های زندگی باشد، نسبت به طرح تحت پوشش قرار داشتن تنها ۱۰۰ مدرسه از ۷ هزار و ۱۲ مدرسه شهر تهران در طرح مهارت‌های زندگی انتقاد و تصریح می‌کند: اگر مانع بزرگ اجرای این طرح مشکل اعتباری باشد، ستاد مبارزه با مواد مخدر برطرف خواهد کرد. مهارتها در قالب یک واحد درسی در این میان اگرچه نگاه معاونت پرورشی و تربیتبدنی آموزش و پرورش به موضوع آموزش مهارت‌های زندگی، نظر کارشناسان درخصوص اهمیت ارائه مدون و هدفمند این برنامه به دانش‌آموزان را اقناع نمی‌کند، اما جای امیدواری است که معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش و رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی کشور که عهده‌دار تدوین کتب و محتوای درسی مورد نیاز دانش‌آموزان است، نسبت به موضوع نظر مثبت‌تری اظهار می‌کند و بر اساس آن، از ارائه مهارت‌های زندگی در قالب یک ماده درسی و به عنوان یک درس جدید همزمان با برنامه درسی ملی خبر می‌دهد. حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر بهرام محمدیان، در عین حال تصریح می‌کند که مهارت‌های زندگی هم اکنون به عنوان رویکرد جدی در کتب درسی کشور پیگیری می‌شود. مهدی نوید ادهم نیز به عنوان دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش از تشکیل کمیته مهارت‌های زندگی در آموزش و پرورش پس از چندین سال انتظار خبر می‌دهد و خاطرنشان می‌کند که با تشکیل این کمیته، آموزش ۱۰ مهارت اصلی زندگی ازجمله مهارت شهروندی و مهارت تفکر خلاق در کتب و برنامه‌ریزی‌های درسی گنجانده می‌شود. البته به گفته بسیاری، آموزش جدی مهارت‌های زندگی باید خیلی پیش از این و فراتر از تشکیل کمیته یا تدوین ماده درسی در دستور کار آموزش و پرورش قرار می‌گرفت و به صورت برنامه مدون هفتگی دنبال می‌شد. بر این اساس، مدیرکل امور فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر با اعتقاد به این که کودک ۱۰ساله مهارت‌های زندگی در ایران دچار تاخیر و عقب‌ماندگی رشدی است، اذعان می‌کند: آموزش مهارت‌های زندگی در دنیا از دهه ۷۰ میلادی یعنی حدود ۳۰ سال پیشتر از ایران آغاز شده است. دکتر هومان نارنجی‌ها تصریح می‌کند: روند سریع اعتیاد، منتظر روند بروکراسی اداری نمی‌شود، بنابراین نهادهای ذیربط اعم از آموزش و پرورش و ستاد مبارزه با مواد مخدر باید با تقویت ارتباط دوسویه در زمینه‌های مختلف ازجمله ارتقای مهارت‌های زندگی دانش‌آموزان، این روند را کنترل کنند. وی آموزش و پرورش را قوی‌ترین بازوی اجرایی طرح آموزش مهارت‌های زندگی می‌خواند و با تاکید بر این که از آموزش و پرورش انتظار بیشتری در این زمینه می‌رود، عنوان می‌کند: با توجه به جایگاه مطلوب آموزش مهارت‌های زندگی در دنیا، اجرای جدی این برنامه در ایران نیز باید مورد توجه قرار گیرد. راهکار چیست؟ مدیرکل امور فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر اعتقاد دارد: دانش‌آموزان با بروشور و سخنرانی صرف در برابر اعتیاد واکسینه نمی‌شوند، چرا که توزیع حتی میلیون‌ها بروشور پیشگیری از اعتیاد در مدارس بدون آموزش مهارت‌های زندگی، غنی‌سازی اوقات فراغت و مهارت افزایی والدین کارساز نیست. بر اساس این گزارش، آموزش و پرورش تاکنون آمار دقیقی از دانش‌آموزان تحت پوشش آموزش‌های نیمه‌رسمی مهارت‌های زندگی در برخی استان‌ها ارائه نکرده است. اگرچه بر اساس برخی گزارش‌ها، طرح آموزش رسمی و مدون و هفتگی مهارت‌های زندگی هم اکنون تنها در ۱۰۰ مدرسه از ۶ منطقه شهر تهران و ۱۰۰ مدرسه از شهرستان‌های استان تهران به اجرا در می‌آید؛ در حالی که آموزش و پرورش چنین آمارهایی را نمی‌پذیرد و تاکید می‌کند آموزش مهارت‌های زندگی نه‌تنها در محتوای کتب درسی، بلکه در برنامه‌ریزی‌های هفتگی دانش‌آموزان در قالب‌هایی چون گفتگو با مشاور یا سخن معلم گنجانده شده است. آموزش مهارتها از ابتدایی در عین حال به اذعان برخی مسوولان این وزارتخانه، این آموزش‌ها تاکنون تنها در شهرهای بزرگ ازجمله تهران و تنها در برخی مدارس و مقاطع تحصیلی اعم از متوسطه پیاده شده است، درحالی که به اعتقاد کارشناسان، آموزش مهارت‌های زندگی باید از پایه‌های ابتدایی و به طور منسجم مورد توجه قرار گیرد. در ضمن آموزش مهارت‌های زندگی در مدارس از حدود ۲ سال پیش در قالب چاپ جزوات ویژه مهارت‌های زندگی و انتشار مجموعه کتب این مهارتها با رویکرد آموزش مهارت‌های نوین زندگی کردن بر اساس روان‌شناسی مدرن مطرح شده بود که این موضوع نیز با چالش‌های زیادی ازجمله کمبود اعتبار برای چاپ جزوات مواجه شد. البته پیش از این، ستاد مبارزه با مواد مخدر از تهیه و آماده چاپ بودن مجموعه کتاب «مهارت‌های زندگی» با رویکرد کاهش آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان در هر ۳ مقطع تحصیلی با هماهنگی ستاد و وزارت آموزش و پرورش خبر داده و مقرر بود بر این اساس، آموزش و پرورش هزینه چاپ این مجموعه را بپردازد تا انتشار آنها برای سال تحصیلی ۸۷ محقق شود، اما متاسفانه این مساله به طور کامل محقق نشد. به گفته دکتر جهانی، جانشین پیشین دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر برای انتشار این کتاب‌ها در هر ۳ مقطع تحصیلی حدود ۵ میلیارد تومان اعتبار لازم است که مسوول پرداخت این اعتبار آموزش و پرورش است. مهندس طه طاهری ، جانشین دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز بر این که دستگاه‌ها باید در مورد آموزش مهارت‌های زندگی دیدگاه‌های متفاوت و طرح‌های مختلف خود را یکسان کنند تا هر دستگاهی نظر مستقل خود را در این زمینه ارائه نکند، تاکید و اعلام می‌کند: ابتدای امسال مقرر شد یک طرح تحقیقاتی روی موضوع یکسان‌سازی اجرای طرح مهارت‌های زندگی در کشور انجام شود که ستاد مبارزه با مواد مخدر این موضوع را دنبال می‌کند. در پایان به نظر می‌رسد با توجه به پذیرفته بودن لزوم و ضرورت ارائه آموزش منسجم مهارت‌های زندگی از سوی همه کارشناسان و دستگاه‌های اجرایی و ذیربط کشور و نیز اهمیت ارائه این آموزش‌ها از پایه‌های اولیه تحصیلی در مدارس، همت بیش از پیش دستگاه متولی تعلیم و تربیت رسمی و عمومی کشور یعنی آموزش و پرورش می‌تواند گام بسیار موثری در کاهش آسیب‌های رفتاری جامعه باشد و البته در این امر، یاری‌رسانی دستگاه‌های دیگر به این وزارتخانه قطعا در سرعت‌بخشی به این کار بی‌تاثیر نخواهد بود. نفیسه آفرین‌زاد |
