بررسی روند رشد تکلم و زبان فارسی کودکان از ۲ تا ۸ سالگی

بررسی روند رشد تکلم و زبان فارسی کودکان از ۲ تا ۸ سالگی

نوشته:دکتر مریم سیف‏نراقی

دکتر عزت الله نادری

معرفی مقاله

نتایج بخش اول این تحقیق تحت عنوان‏”بررسی روند رشد تکلم و زبان فارسی از بدو تولد تا دوسالگی‏”در نخستین کنفرانس‏ زبان‏شناسی دانشگاه علامه طباطبایی در سال ۱۳۶۹ ارائه شده و در مجموعه مقالات کنفرانس مذکور اخیرا به چاپ رسیده است.به‏ مناسبت پیوستگی مطالب بخش اول و دوم این تحقیق،در مقدمهء این‏ گزارش به برخی از نکات برجستهء بخش اول اشاره شده است و آنگاه‏ یافته‏های حاصل از اجرای چهار چک لیست به نامهای:۱-آزمون‏ تشخیص تداعی حافظه شنوایی-بیانی،۲-آزمون تشخیص شنوایی، ۳-آزمون درک زبانی کودک از جملات امری همزمان،۴-آزمون‏ سنجش صداها در اول،وسط و آخر کلمات بر کودکان ۲ تا ۸ سال‏ فارسی‏زبان از نظر می‏گذرد.

این مقاله توسط خانم دکتر مریم سیف‏نراقی،دانشیار دانشگاه‏ علامه طباطبایی و آقای دکتر عزت الله نادری،استاد دانشگاه تربیت‏ معلم نوشته شده و در اختیار فصلنامه قرار گرفته است،که بدینوسیله از ایشان قدردانی می‏شود.

«فصلنامه»

مقدمه

نوزاد انسان با گریه،ورود خویش را به جهان خاکی،اعلام می‏دارد؛و این گریه که در واقع اولین بازدم‏۱وی است،اولین مرحله از رشد تکلم او نیز به‏حساب می‏آید.

گریه‏های اولیه نوزاد صرفا جنبهء بازتابی دارد و اگر منحنیهای این گریه‏ها ثبت شود، مشاهده می‏گردد که وی در موقعیتهای مختلف به‏گونه‏ای یکسان گریه می‏کند۲.اما با پایان‏ ماه اول،در گریه‏های کودک تغییرات محسوسی به‏وجود می‏آید و اگر مادر دقیق باشد از لحن گریهء فرزند خود به خواب‏آلودگی،گرسنگی،درد شکم یا تربودن جای او پی می‏برد؛ لذا در این مرحله که مرحلهء دوم تکلّم به‏حساب می‏آید،کودک با تولید گریه‏های متفاوت‏ خویش،سعی در کنترل محیط و جلب توجه دیگران دارد.در این سن،درک صداهای‏ محیطی از طریق شنوایی نیز در وی پدیدار می‏شود و واکنشی کلی و مبهم نسبت به صداهای‏ محیطی از خود نشان می‏دهد۳.به سخن دیگر،نوزاد انسان از اولین روزهای تولد در برابر محرکهای شنوایی بیشماری ازجمله کلام اطرافیان،قرار می‏گیرد.کودک در ابتدا بین‏ محرکهای کلامی،هیچگونه تمایز و تفاوتی قائل نیست؛لذا درک وی از دنیای صداها، درک کلی و مبهم است.اما با رشد ذهنی وی و نیز ارتباطات روزافزون محیط و علائم‏ آوایی،به‏عنوان بخشی از موقعیتهای ویژهء زندگی،ادراک می‏گردد و تفکیک و تمایز بین‏ صداها و کلمات شروع می‏شود.در آغاز ادراکهای صوتی کودک با رفتارهای خاصی همراه‏ است.در حدود ۳ ماهگی،کودک متوجه صداهایی که خود تولید می‏کند،می‏شود و از بازی‏ با صداها لذت می‏برد.این مرحله که مرحله سوم تکلم است،مرحلهء ورور کردن و بل‏بل‏ کردن‏۴نامگذاری شده است.بازی با صداها،باعث می‏شود که کودک آگاهیها و توجه‏ بیشتری نسبت به صداهای خود بدست آورد و نیز به صدای حرف زدن دیگران گوش دهد. در این مرحله،کودک صداهایی را تولید می‏کند که وابسته به زبان خاصی نیست،بلکه‏ صداهای وی صداهای موجود تمام زبانهای دنیا را دربر دارد و این نشانگر آنست که کودک‏ انسان به گونه‏ای ذاتی،قادر است هر زبانی را که او در معرض آن قرار می‏گیرد،بیاموزد۵.

تمام کودکان،اعم از شنوا یا ناشنوا،از مرحلهء”بل‏بل‏”کردن می‏گذرند،اما کودکانی که‏ به اختلالات شنوایی یا آسیبهای مغزی قسمتهای مرتبط با شنیدن و درک آن دچار هستند،از مرحلهء بل‏بل کردن فراتر نمی‏روند؛و چون صداهای تولیدشده توسط خود را نمی‏شوند، دست از تولید آنها برمی‏دارند و به دنیای سکوت فرو می‏روند.کودکان از ۳ تا ۶ ماهگی به‏ تکرار آنچه خود تولید می‏کنند،می‏پردازند و بدین‏جهت،این مرحله را مرحله تکرار صدا۶ یا چهارمین مرحله از رشد تکلم می‏دانند.

کودکان از ۶ تا ۹ ماهگی می‏توانند تک‏هجاهایی مانند ما،با،دا،و…را تولید کنند،اما هیچگونه درکی از مفهوم آنچه تولید می‏کنند و نیز معنایی که ممکن است برای دیگران‏ داشته باشد،ندارند.در اواخر این سن،اگر صدای تولید شده توسط کودک،برای تقلید در اختیارش گذاشته شود،آن‏را تولید می‏کند و یا اگر مادر یا فردی دیگر صدای ساده‏ای را

تولید کند،کودک سعی در تقلید آن دارد،بدین‏جهت این مرحله را مرحلهء تکلم انعکاسی‏۷یا پنجمین مرحله از رشد تکلم و زبان‏۸می‏نامند.در این مرحله تأثیر نفوذ صداهای محیطی در صداهایی که کودک می‏تواند تولید کند،نمایان می‏گردد.لذا شاید این سن مناسبترین موقع‏ برای شروع آموزش صداهای محیطی باشد.

در حدود ۹ تا ۱۲ ماهگی،تمام کودکان عادی قادر به تولید واکه‏های ا،آ،ا،ا و اکثر آنان قادر به تولید واجهای ب،د،م،می‏باشند۹.بررسی صداهای تولید شده توسط کودکان‏ این سن،مشخص می‏کند که تولید واجهایی مانند ر،ژ،خ،چ و گ برای کودکان مشکلتر از سایر واجها است.کودک در این سن معمولا نسبت به نام خود و نیز کلماتی مانند”نه‏”، “نکن‏”،”دست نزن‏”واکنش نشان می‏دهد و اولین نشانه‏های درک کلمات در وی پدیدار می‏شود،باید توجه داشت که واکنشهای اولیهء کودک نسبت به کلمات ممکن است در برابر تغییرات چهره‏ای،اداها و حالات عاطفی که معمولا با بیان این‏گونه کلمات همراه است، باشد،اما بهرحال این واکنشهای کودکان نشانهء مناسبی برای این مطلب است که درک کلمات‏ دیگران برای آنان زودتر از بیان کلمات آغاز می‏شود و همیشه نیز توانایی انسان برای درک‏ و فهمیدن سخنان دیگران،بیشتر از توانایی وی برای بیان افکار و عواطف است.همچنین‏ این درک کلمات،نشانگر آنست که کودک بزودی اولین واژه‏ها را بیان خواهد کرد.

در حدود یک سال تا یکسال‏ونیم کودکان قادر می‏شوند،اولین کلمات را بیان کنند. تحقیقات انجام‏شده در این زمینه‏۱۰،نشان می‏دهد که اولین واژه‏های که آنان بیان می‏کنند، ماما،بابا و پس از آن،آب،دادا(به معنی داداش)،دد(به معنی بیرون)و به‏به(به معنی‏ خوشمزه)است.نیز براساس شمارشی که از تعداد کلمات این گروه سنی به عمل آمده است، معلوم می‏شود که حد اکثر تعداد کلمات ۱۸ و حد اقل آن ۱ می‏باشد.همچنین تعداد واژگان‏ اکثریت این گروه سنی از کودکان بین ۳ تا ۶ کلمه و با میانگین ۵ کلمه است.از نظر تجزیه‏ دستوری،فراوان‏ترین کلماتی که کودکان به‏کار می‏برند،در درجهء اول اسم،بعد فعل و سپس‏ ضمیر،صفت،قید و حروف است.

همانگونه که ملاحظه می‏شود،نوزاد انسان بالقوه توانایی تولید آواهای‏۱۱مختلف هر زبانی را که در معرض آن قرار می‏گیرد،دارد.این آواها در حدود یک‏ونیم‏سالگی به اجزاء گویایی و یا کلمات،در شکل ابتدایی آن و به‏عنوان عمده‏ترین وسیلهء ارتباطی کودک با جهان خارج تبدیل می‏شود و مورد استفاده و بهره‏برداری وی قرار می‏گیرد.این واژه‏ها یا اجزاء زبان،در حقیقت علائم قراردادی می‏باشند که بین صدای شنیداری آنها و شیئی واقعی‏ با حوادث خارجی ارتباط معنادار چندانی وجود ندارد.اما کودک از حدود سن یادشده، شروع به برقراری ارتباط معنی‏دار بین این واژه‏ها و امور مورد قرارداد،می‏کند.

در حدود یکسال‏ونیم تا دو سال،اولین عبارات دوکلمه‏ای مانند:”بابا رفت‏”،”مامان‏ بیا”آغاز می‏شود.این عبارات در ابتدا بیشتر مانند عبارت اول،خبری و یا مانند عبارت‏ دوم،امری است.همچنین این عبارات عمدتا دوکلمه‏ای می‏باشند۱۲.

اینک خدای را شاکریم که بار دیگر فرصت یافتیم از این طریق به ارائه گزارش بخش‏ دیگری از کار پژوهشی خود در خصوص روند رشد تکلم و زبان فارسی کودکان،مبادرت‏ کنیم.لذا در ادامهء بحث،نخست شیوهء انجام تحقیق،سپس نتایج و در خاتمه جمع‏بندی و پیشنهادها از نظر می‏گذرد.

روش انجام پژوهش

با توجه به ماهیت موضوع مورد پژوهش و هدف آن‏که بررسی روند رشد تکلم و زبان‏ فارسی کودکان از ۲ تا ۸ سالگی است،در این تحقیق از روش تحقیق مقطعی‏۱۳بهره گرفته‏ شده است و جهت انجام آن اقدامات زیر به عمل آمده است:

جامعه آماری

جامعه آماری این تحقیق را کودکان تهرانی تشکیل می‏دهند که در محدودهء سنی ۲ تا ۸ سال قرار دارند و متعلق به خانواده‏های هستند که از نظر امکانات اقتصادی-اجتماعی در حد متوسط جامعه می‏باشند.

نمونه و نحوهء گزینش آن

از جامعهء آماری یادشده و از میان کودکانی که در دسترس بوده‏اند،۱۸۰ کودک به‏ طور تصادفی انتخاب شده‏اند،به‏گونه‏ای‏که تعداد کودکان در هریک از مقاطع سنی مورد بررسی،۳۰ نفر می‏باشد.مقاطع سنی مورد بررسی عبارت است از:

۱-۲ تا ۳ سال

۲-۳ تا ۴ سال

۳-۴ تا ۵ سال

۴-۵ تا ۶ سال

۵-۶ تا ۷ سال

۶-۷ تا ۸ سال

روش جمع‏آوری اطلاعات

در این تحقیق،هر کودک به‏طور انفرادی،در مکانی به دور از سروصدا و متغیرهای‏ مزاحم دیگر،به‏وسیلهء چهار چک‏لیست‏۱۴به نامهای:۱-آزمون تشخیص توالی حافظه‏ شنوایی-بیانی،۲-آزمون تشخیص شنوایی،۳-آزمون درک زبانی کودک از جملات‏ امری همزمان،۴-آزمون سنجش صداها در اول،وسط و آخر کلمات،مورد بررسی و آزمایش قرار گرفته و اطلاعات موردنظر،جمع‏آوری شده است.در خصوص اجرای این‏ چک‏لیستها،لازمست آزمایشگر علاوه بر جلب توجه کودک،به‏گونه‏ای عمل کند که برای

کودک لب‏خوانی مقدور نباشد.زیرا این چک‏لیستها علاوه بر سنجش برخی از ویژگیهای‏ تکلمی و زبانی کودکان،به‏عنوان ابزاری مقدماتی برای تشخیص مشکلات شنوایی آنان نیز محسوب می‏شود.نیک می‏دانیم که یکی از عوامل اساسی تکلم در انسانها،توانایی شنوایی‏ آنان است و همانگونه‏که اشاره رفت،این تحقیق به بررسی روند رشد تکلمی کودکان فارسی‏ زبان از طریق سنجش توانائیهایی چون:حافظه شنوایی-بیانی،تشخیص و تمیز شنوایی، درک زبانی و تمیز صداها در کلمات،توجه دارد.

۱-توالی حافظه شنوایی-بیانی کلمات و اعداد

برای بررسی توالی حافظه شنوایی کودکان در مقاطع سنی ۲ تا ۸ سالگی،از چک‏لیست‏ شمارهء ۱ استفاده شده است.

در این چک‏لیست،از کلمات و اعداد غیر مرتبط که به تدریج تعداد آنها افزایش‏ می‏یابد،استفاده شده است.آزمایشگر باید هر کلمه یا عدد را با تأنی،شمرده با زمانی مناسب‏۱۵برای آزمودنی بیان دارد.

چک‏لیست شماره ۱ آزمون تشخیص توالی حافظه شنوایی-بیانی

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

۲-تشخیص شنوایی

در خصوص تشخیص شنوایی آزمودنیهای این تحقیق،از چک‏لیست شمارهء ۲ استفاده شده است. همانگونه‏که ملاحظه می‏گردد در این چک‏لیست از ۳۰ جفت کلمهء متفاوت و ۱۰ جفت‏ کلمهء یکسان استفاده شده است که توسط آن میزان اشتباهات یا خطاهای کودکان در تشخیص شنوایی مورد بررسی قرار می‏گیرد.در این آزمایش،از کودک خواسته می‏شود کلمات یکسان و متفاوت را مشخص کند.

چک‏لیست شماره ۲ آزمون تشخیص شنوایی

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

۳-درک زبانی کودک از جملات امری همزمان

در این مورد از چک‏لیست شماره ۳ استفاده شده است.

در این چک‏لیست از جملات امری قابل درک برای کودکان که به تدریج تعداد آنها افزایش‏ می‏یابد و بدون ارتباط با یکدیگر می‏باشد،بهره گرفته شده است.در هرمورد جمله یا جملات با تأنی،شمرده و با زمانی مناسب و به‏طور متوالی توسط آزمایشگر،خوانده‏ می‏شود و در خاتمه آزمودنی باید اعمال خواسته‏شده را به همان ترتیب انجام دهد.

چک‏لیست شماره ۳ آزمون درک زبانی کودک از جملات امری همزمان

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

۴-تشخیص صداها در اول،وسط و آخر کلمات

برای سنجش تشخیص صداها در اول،وسط و آخر کلمات از چک‏لیست شماره ۴ استفاده شده است.

در این چک‏لیست ۲۸ صدای شنیداری زبان فارسی برحسب اینکه در اول،وسط و آخر کلمات قرار دارند،از طریق کلماتی ساده و به‏گونه‏ای‏که وجه تشخیصی در آن رعایت‏ شده باشد،مورد آزمایش قرار می‏گیرد.در این آزمایش،آزمایشگر باید درمورد هر صدا، سه کلمه مربوط به آن را با تأنی،شمرده و با فاصله زمانی مناسب،برای آزمودنی بیان کند، آنگاه منتظر بماند تا آزمودنی آنها را تکرار کند.

چک‏لیست شماره ۴ آزمون تشخیص صداها در اول،وسط و آخر کلمات

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

یافته‏ها

در ادامه بحث،نتایج حاصل از این پژوهش در زمینه‏های یادشده با استفاده از تکنیکهای آمار توصیفی،سازمان‏یافته و به ترتیب در چهار بخش،ارائه می‏گردد.

۱-توالی حافظه شنوایی-بیانی کلمات و اعداد

اطلاعات حاصل از بررسی در زمینهء یادشده در جداول شماره(۱-۱)الی(۱۲-۱) آورده می‏شود.

جدول شماره(۱-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی کلمات‏ کودکان ۲ تا ۳ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۱-۱)نشان می‏دهد که دامنه توالی حافظه شنوایی- بیانی کوتاه‏مدت کلمات برای کودکان ۲ تا ۳ سال بین ۱ الی ۴ است و اکثریت آنان می‏توانند ۲ کلمه را به خاطر بسپارند و تکرار کنند.

جدول شماره(۲-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی اعداد کودکان ۲ تا ۳ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

از اطلاعات آمده در جدول شماره(۲-۱)چنین برمی‏آید که دامنه توالی حافظه‏ شنوایی-بیانی کوتاه‏مدت اعداد برای کودکان ۲ تا ۳ سال،بین صفر الی ۴ است و ۵۰ درصد از آنان می‏توانند ۲ عدد را به خاطر بسپارند و سپس تکرار کنند.

جدول شماره(۳-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی کلمات‏ کودکان ۳ تا ۴ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۳-۱)معلوم می‏دارد که دامنه توالی حافظه شنوایی‏ -بیانی کوتاه‏مدت کلمات برای کودکان ۳ تا ۴ سال بین ۲ الی ۵ است و ۵۰ درصد آنان‏ می‏توانند ۳ کلمه را به خاطر بسپارند و تکرار کنند.

جدول شماره(۴-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی اعداد کودکان ۳ تا ۴ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۴-۱)نشانگر آنست که دامنه توالی حافظه شنوایی- بیانی کوتاه‏مدت اعداد برای کودکان ۳ تا ۴ سال بین ۲ الی ۵ است و ۴۷ درصد آنان‏ می‏توانند ۳ عدد را به خاطر بسپارند و سپس تکرار کنند.

جدول شماره(۵-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی کلمات‏ کودکان ۴ تا ۵ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۵-۱)مشخص می‏کند که دامنهء توالی حافظه‏ شنوایی-بیانی کوتاه‏مدت کلمات برای کودکان ۴ تا ۵ سال بین ۲ الی ۵ است و ۵۳ درصد آنان می‏توانند ۴ کلمه را به خاطر بسپارند و تکرار کنند.

جدول شماره(۶-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی اعداد کودکان ۴ تا ۵ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۶-۱)بیانگر آنست که دامنه توالی حافظه شنوایی- بیانی کوتاه‏مدت اعداد برای کودکان ۴ تا ۵ سال بین ۲ الی ۵ است و ۵۰ درصد آنان‏ می‏توانند چهار عدد را به خاطر بسپارند و سپس تکرار کنند.

جدول شماره(۷-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی کلمات‏ کودکان ۵ تا ۶ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) از اطلاعات آمده در جدول شماره(۷-۱)چنین برمی‏آید که دامنه توالی حافظه‏ شنوایی-بیانی کوتاه‏مدت کلمات برای کودکان ۵ تا ۶ سال بین ۳ الی ۶ است و ۶۰ درصد آنان می‏توانند ۴ کلمه را به خاطر بسپارند و تکرار کنند.

جدول شماره(۸-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی اعداد کودکان ۵ تا ۶ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۸-۱)نشان می‏دهد که دامنه توالی حافظه شنوایی- بیانی کوتاه‏مدت اعداد برای کودکان ۵ تا ۶ سال بین ۲ الی ۵ است و ۵۳ درصد آنان‏ می‏توانند ۴ عدد را به خاطر بسپارند و سپس تکرار کنند.

جدول شماره(۹-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی کلمات‏ کودکان ۶ تا ۷ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۹-۱)معلوم می‏دارد که دامنه توالی حافظه شنوایی‏ -بیانی کوتاه‏مدت کلمات برای کودکان ۶ تا ۷ سال بین ۴ الی ۷ است و ۹۳ درصد آنان‏ می‏توانند ۴ الی ۵ کلمه را به خاطر بسپارند و تکرار کنند.

جدول شماره(۱۰-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی-بیانی اعداد کودکان ۶ تا ۷ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۱۰-۱)مشخص می‏کند که دامنه توالی حافظه‏ شنوایی-بیانی کوتاه‏مدت اعداد برای کودکان ۶ تا ۷ سال بین ۴ الی ۷ است و ۹۴ درصد آنان‏ می‏توانند ۴ الی ۵ عدد را به خاطر بسپارند و تکرار کنند.

جدول شماره(۱۱-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی کلمات‏ کودکان ۷ تا ۸ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۱۱-۱)نشانگر آنست که دامنه توالی حافظه‏ شنوایی-بیانی کوتاه‏مدت کلمات برای کودکان ۷ تا ۸ سال بین ۴ الی ۷ است و ۵۳ درصد از آنان می‏توانند ۵ کلمه را به خاطر بسپارند و تکرار کنند.

جدول شماره(۱۲-۱):توزیع فراوانی و درصد توالی حافظه شنوایی اعداد کودکان ۷ تا ۸ سال

(به تصویر صفحه مراجعه شود) اطلاعات آمده در جدول شماره(۱۲-۱)بیانگر آنست که دامنه توالی حافظه شنوایی‏ -بیانی کوتاه‏مدت اعداد برای کودکان ۷ تا ۸ سال بین ۴ الی ۷ است و ۵۰ درصد آنان‏ می‏توانند ۵ عدد را به خاطر بسپارند و سپس تکرار کنند.