آموزش درس‌پژوهی
* دکتر ابوالفضل بختیاری عضو هیئت علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی/ * دکتر عباس حبیب‌زاده عضو هیئت‌علمی دانشگاه قم
اشاره
شتاب فزاینده تغییر و تحول‌های دنیای کنونی تأثیر عمده‌ای بر ابعاد مختلف جوامع امروزی گذاشته است و بسیاری از نظام‌های اجتماعی مجبور به همراهی با این تغییرات شده‌اند. یکی از این نظام‌ها، که نقش مؤثری در سرنوشت افراد و جوامع دارد، آموزش و پرورش است که برای همراهی با این تغییرات باید خود را پالایش کند تا از کارایی و کارآمدی لازم برخوردار شود.
در این راستا، یکی از روش‌هایی که از دل مدرسه و کلاس درس در نظام آموزشی ژاپن پدید آمده است، درس‌پژوهی می‌باشد. آموزش و پرورش ژاپن مسئولیت اولیه بهبود فعالیت کلاس درس را به عهده معلمان گذاشته است و به بیان دیگر، اصلاح را از نقطه آغاز فرایند شروع کرده و سیستم از پایین به بالا (تحول از کلاس و مدرسه به سطوح بالا و نه برعکس) را اجرا می‌کند. معلمان ژاپنی از ابتدای فعالیت خود در کارورزی یا مطالعه و پژوهش شرکت می‌کنند که ما در زبان فارسی به آن «درس‌پژوهی» (مطالعه درس) می‌گوییم.
در این فرایند گروهی از معلمان (۳ تا ۱۶ نفر) که موضوع واحدی را در پایه مشخصی تدریس می‌کنند (مثلاً ریاضیات سوم ابتدایی)؛ دروسی را که خود در آموزش آنها مشکل دارند یا دانش‌آموزان در یادگیری آنها با مشکل مواجه‌اند، انتخاب می‌کنند و به طور مشارکتی در جلساتی که ممکن است ماه‌ها به طول انجامد برای آنها طرح درس‌هایی تهیه می‌کنند. البته در این گروه‌ها معمولاً یک متخصص دانشگاهی، یک معلم باتجربه در درس پژوهی و احتمالاً مدیر مدرسه نیز حضور دارند.
در مرحله بعد، یکی از معلمان گروه برای اجرای طرح درسی که گروه در کلاس خود تهیه کرده بود داوطلبانه اعلام آمادگی می‌کند. در روز و ساعت مشخص شده او در کلاس واقعی خود شروع به اجرای طرح درس (تدریس) مزبور می‌کند. بقیه اعضای گروه نیز فعالانه کل فرایند آموزش و یادگیری را رصد می‌کنند و هر یک نقشی را برعهده می‌گیرند. ضمن اینکه تمام فعالیت‌ها تصویربرداری می‌شود.
پس از پایان آموزش معلم و حل تمرین‌ها، که همگی مبتنی بر طرح درس تهیه شده توسط گروه است، اعضای گروه تشکیل جلسه می‌دهند و مشاهدات مستند و دقیق خود را ارائه می‌کنند و در موارد لازم دفتر تمرین دانش‌آموزان یا فیلم‌های تهیه شده را مورد بازبینی دقیق قرار می‌دهند. براساس تمامی مشاهدات و مستندات جمع‌آوری شده، طرح درس قبلی مورد بازبینی و ویرایش قرار می‌گیرد و اصلاح می‌شود.
در ادامه، طرح درس اصلاح شده توسط معلم داوطلب دیگری در کلاس درس واقعی اجرا می‌شود و تمام جزئیات اجرای اول در اینجا نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. این توالی تا جایی ادامه می‌یابد که طرح درس نهایی به اذعان اعضای گروه و متخصص دانشگاهی بهترین و اثربخش‌ترین طرح باشد. در پایان، نتایج درس‌پژوهی (طرح درس نهایی،روند اصلاحات صورت گرفته و دلایل آن، و فیلم‌های تهیه شده) به صورت بسته‌های آموزشی در اختیار سایر معلمان و مراکز آموزشی و پژوهشی قرار می‌گیرد و همچنین در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها برای استفاده عموم عرضه می‌شود.
مراحل درس‌پژوهی
شکل مطالعه درس (درس‌پژوهی) در سراسر ژاپن متفاوت است ولی مراحلی را که نشان دهنده ویژگی‌های این روش باشد به شکل زیر می‌توان تبیین کرد:
تبیین مسئله۱. اساساً مطالعه درس (درس‌پژوهی) یک فرایند حل مسأله است؛ بنابراین، مرحله اول به بیان مسأله‌ای اختصاص دارد که فعالیت گروه مطالعه درس را برانگیخته است و هدایت می‌کند. مسأله می‌تواند یک سؤال عمومی باشد (برای مثال، برانگیختن علاقه دانش‌آموزان به ریاضیات) یا یک سؤال جزئی‌تر باشد (برای مثال، بهبود فهم دانش‌آموزان از روش جمع کردن کسرهایی با مخرج‌های نامساوی). سپس گروه به مسئله شکل می‌دهد و بر آن تمرکز می‌کند؛ به نحوی که بتوان آن را در یک درس خاص کلاسی مطرح کرد. معمولاً معلمان مسئله‌ای را انتخاب می‌کنند که از فعالیتهای خود به دست آورده‌اند یا برای دانش‌آموزانشان دشواری‌هایی ایجاد کرده است. می‌توان گفت مسئله از محیط واقعی کلاس درس بیرون می‌آید و معلمان در پی شناسایی و حل مسائل و مشکلات واقعی تدریس و آموزش خود و دانش‌آموزان هستند.
برنامه‌ریزی درس۲: هنگامی که یک هدف یادگیری انتخاب شد، معلمان برای برنامه‌ریزی و طراحی درس تشکیل جلسه می‌دهند. اگرچه در نهایت یک معلم درس را به عنوان بخشی از فرایند پژوهش تدریس خواهد کرد، خود درس محصول گروهی تلقی می‌شود. اغلب معلمان برنامه‌ریزی خود را با نگاه کردن به کتاب‌ها و مطالب تهیه شده توسط معلمان دیگر، که مسئله‌ی مشابهی را مطالعه کرده‌اند، شروع می‌کنند. در این روش، همراه با تهیه طرح درس، این فرضیه در ذهن شکل می‌گیرد که طرح درس تهیه شده باید آزموده شود و در قالب تمرین کلاسی روی آن کار شود. در اینجا هدف نه تنها تولید یک درس اثربخش بلکه درک چگونگی و چرایی کارکرد درس برای افزایش فهم(و یادگیری) مطالب در میان دانش‌آموزان است. اغلب، برنامه اولیه‌ای که گروه تولید می‌کند، در جلسه‌ای برای همه معلمان مدرسه مطرح می‌شود تا به نقد درآید. بر مبنای چنین بازخوردی نسخه تجدیدنظر شده آماده اجرا می‌شود، فرایند برنامه‌ریزی اولیه ممکن است چندین ماه طول بکشد.
یک قسمت ضروری برنامه‌ریزی درس شامل مشارکت دادن پاسخ‌های دانش‌آموزان به جریان تدریس و آماده کردن پاسخ‌های مناسب به وسیله معلم است، مثلاً اگر دانش‌آموز عمل x را انجام داد یا سؤال کرد، معلم جواب یا عمل y را انجام دهد.
همچنین برای حفظ تمرکز بر یادگیری دانش‌آموزان،بحث‌ها باید بیشتر بر این متمرکز باشد که آنها در گذشته چگونه این درس را آموزش دیده‌اند، آیا در یادگیری آن موفق بوده‌اند، و اگر آن را یاد نگرفته‌اند، علت چیست.
لوئیس (۲۰۰۲) معتقد است گروه مطالعه درس در مرحله طراحی باید به سؤالات زیر پاسخ دهد.
۱. دانش‌آموزان در حال حاضر درباره موضوع درس چه می‌دانند؟
۲. انتظار شما این است که دانش آموزان در پایان درس چه چیزهایی را بدانند؟
۳. چه توالی تمرین‌ها و تجربیاتی نیاز است تا دانش‌آموزان از مرحله یک به مرحله دو برسند؟
۴. انتظار دارید چه سؤالات، افکار و کج‌فهمی‌هایی در طول درس از طرف دانش‌آموزان بروز کند؟
۵. معلم چه سؤالات کلیدی‌ای را باید از دانش آموزان بپرسد؟
۶. چه پاسخ‌هایی از طرف دانش‌آموزان انتظار دارید؟
۷. چگونه این درس را به پایان می‌برید؟
یوشیدا(۲۰۰۳) بیان می‌کند که در این مرحله اعضای گروه درباره موضوعات زیر بحث می‌کنند و به توافق می‌رسند:
*مسئله‌ای که درس با آن آغاز می‌شود، شامل جزئیاتی مانند اینکه دقیقاً از چه کلمات و عددهایی باید استفاده شود.
* مواد درسی‌ای که باید به دانش‌آموزان داده شود تا برای حل مسئله از آن استفاده کنند.
*مسائل پیش‌بینی شده، تفکرات و جواب‌هایی که دانش‌آموزان احتمالاً در جریان تلاش برای حل مسئله، آنها را ارائه می‌دهند.
*سؤالاتی که برای پرورش تفکر دانش‌آموزان در جریان درس باید از آنها پرسید، و راهنمایی‌هایی که باید به آن دسته از دانش‌آموزانی که در فرایند تفکر خود دچار بدفهمی شده‌اند، ارائه کرد.
*چگونگی استفاده از فضای تخته سیاه(معلمان ژاپنی معتقدند که سازمان‌دهی و نحوه استفاده از تخته سیاه عاملی کلیدی در سازمان‌دهی تفکر و فهم دانش‌آموزان است).
*چگونگی تخصیص وقت کلاس به بخش‌های مختلف درس.
آموزش درس و مشاهده آن۳: برای تدریس و آموزش درس زمان خاصی تعیین می‌شود. معلم درس را آموزش می‌دهد ولی همه افراد گروه در آماده‌سازی آن مشارکت می‌کنند.
شب قبل ممکن است گروه تا دیروقت در مدرسه بماند؛ نقش هر یک از اعضا در کلاس درس تعیین می‌شود و زمینه‌های لازم برای اجرای موفق درس در شرایط واقعی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در روز ارائه درس، معلمان گروه کلاس‌های خود را برای مشاهده درسی که تدریس خواهد شد، ترک می‌کنند(دو دانش‌آموز به عنوان کنترل‌کننده کلاس منصوب و مسئولیت کلاس را عهده‌دار می‌شوند). پیش از شروع درس، معلم ابتدا مشاهده‌گران را به عنوان یک گروه همکار به کلاس معرفی می‌کند. سپس، آنها با هم وارد کلاس می‌شوند. هنگام شروع درس، مشاهده‌گران در قسمت عقب کلاس می‌نشینند یا می‌ایستند ولی زمانی که از دانش‌آموزان خواسته می‌شود سر جای خود تمرین کنند، آنها قدم می‌زنند، کار دانش‌آموزان را مشاهده می‌کنند و هم‌چنان که درس ادامه می‌یابد، از فعالیت دانش‌آموزان یادداشت برمی‌دارند. آنها تصویری از طرح درس، نقشه نشستن دانش‌آموز، و کارهایی که در کلاس باید انجام شود در دست دارند. در طول مشاهده، درس و یادگیری ایجاد شده ارزیابی می‌شود نه معلم. مشاهده‌گران به دنبال شواهدی درباره تفکر، یادگیری یا سردرگمی دانش‌آموزان هستند. آنها از آنچه دانش‌آموزان می‌گویند، نحوه همکاری و مشارکت آنها در فرایند آموزش، نحوه انجام تکالیف مربوطه، و ویژگی‌های فعالیتهای انجام شده نکاتی را یادداشت می‌کنند آنچه مهم است یادگیری دانش‌آموزان و تعامل آنها با هم است. گاهی به منظور تجزیه و تحلیل درس و بحث درباره آن در زمان دیگر از کلاس فیلمبرداری می‌شود.
ویژگی‌های مشاهده کلاس درس
هاپکینز(۱۳۸۴) ویژگی‌های اصلی مشاهده در کلاس درس را به شرح زیر بیان کرده است.
۱. طراحی مشارکتی؛ لازم است از ابتدا بین مشاهده‌کنندگان و مشاهده‌شونده فضای تفاهم ایجاد شود و هر دو با ارزش و اهمیت مشاهده کلاس درس آشنا شوند. آنها باید درباره محتوای درس گفت‌وگو کنند، قاعده و مقررات کار را مشخص کنند، زمان و مکان مشاهده، جای نشستن، مدت زمانی که در کلاس می‌مانند و امثال آن را به طور مشارکتی تعیین کنند.
۲. موضوع مشاهده؛ دو روش برای
مشاهده فعالیتهای کلاس درس وجود دارد، روش کلی و روش اختصاصی. روش اول نشان دهنده رویکردی است که در آن همه چیز مورد توجه قرار می‌گیرد. روش دوم به موارد خاص و تعریف شده از فعالیتهای کلاس و یا نحوه تدریس محدود می‌شود به نظر می‌رسد هرچه موضوع مشخص‌تر و توافق بیشتر باشد، احتمال دارد داده‌های جمع‌آوری شده برای مقاصد توسعه حرفه‌ای معلمان مفیدتر باشد.
۳. ساختن معیار؛ هرگاه در اولین گفتگوی طراحی برنامه مشاهده کلاس درس، معیارهای مشاهده تعیین شوند، سهم مشاهده در توسعه حرفه‌ای افزایش می‌یابد.
۴. مهارت‌های مشاهده؛ در مشاهده از سه مهارت اصلی باید استفاده شود. اولین مهارت ایستادگی در مقابل قضاوت زودهنگام است که اگر موضوع مشاهده و معیارها به طور واضح مشخص شده باشند، دور از دسترس نیست. دومین مهارت، ایجاد حس اعتماد و پشتیبانی در فرد مورد مشاهده است و اینکه هدف، نفوذ به حریم کاری او نیست. مهارت سوم این است که از مشاهدات چگونه یادداشت‌برداری شود تا در جلسه بعد از مشاهده و تدریس، بتوان با ارائه شواهد و مدارک درباره فرایند آموزش و یادگیری در کلاس درس بحث کرد.
۵. بازخورد سودمندی نتایج مشاهده کلاس درس وقتی محقق می‌شود که بازخورد مناسبی داشته باشد.
ارزیابی درس و انعکاس تأثیر آن: همان روزی که درس آموزش داده می‌شود، معمولاً گروه در مدرسه می‌ماند و تشکیل جلسه می‌دهد. معمولاً به معلمی که درس را آموزش داده است، اجازه داده می‌شود اول از همه صحبت کند و نظر خود را درباره چگونگی اجرای درس و مسائل عمده آن اظهار کند سپس دیگر معلمان گروه، معمولاً از دیدی انتقادی، درباره قسمت‌هایی که درس، که به نظر آنها مشکل داشته است صحبت می‌کنند. تمرکز بر درس است نه معلمی که آن را آموزش داده است. هرچه باشد، درس محصولی گروهی است و همه اعضای گروه در مورد نتیج برنامه خود احساس مسئولیت می‌کنند. در واقع، آنها از خود انتقاد می‌کنند. چنین کاری نه یک ارزیابی شخصی بلکه فعالیتی است که به بهبود فردی منجر می‌شود و از همین روز حائز اهمیت است.
مغز مطالعه درس این مرحله است و تمام اعضای گروه، نه فقط معلم، از نتیجه شواهد عینی ارائه شده در جلسه درباره مطلوبیت موضوع تدریس، مواد آموزشی به کار رفته، روش‌های آموزشی، مسائل مرتبط با عملکرد معلم، و عکس‌العمل‌های فرد فرد دانش‌آموزان بازخورد دریافت می‌کنند. به طور کلی، در این مرحله بحث‌ها روی این هدف تمرکز دارند که چه چیزی را چگونه، و چرا دانش‌آموزان یاد گرفتند یا یاد نگرفتند.
هاپکینز (۱۳۸۴) معتقد است بازخوردها در این مرحله باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:
* در مدت ۲۴ ساعت پس از مشاهده ارائه شود.
* براساس ثبت و ضبط دقیق و اطلاعات واقعی باشد.
* تعبیر و تفسیر اطلاعات در درجه اول توسط معلم مورد مشاهده ارائه می‌شود.
* گفتگوها دو طرفه و هدف آنها رشد و تعالی باشد.
تجدیدنظر در درس۴: معلمان گروه پژوهش در کلاس درس با توجه به مشاهدات و بازخوردها در درس تجدیدنظر می‌کنند. آنها ممکن است مواد آموزشی، فعالیت‌ها، سؤال‌ها و مسائل مطرح شده یا همه این موارد را تغییر دهند تأکید آنها اغلب بر تغییر مواردی است که در جریان کلاس درس شواهد دقیقی مبنی بر ضرورت تغییر آنها یافته‌اند.
آموزش و مشاهده درس تجدیدنظر شده: زمانی که طرح درس تجدیدنظر شده آماده شد، درس در کلاس متفاوتی تدریس می‌شود. گاهی معلم درس، همان معلم قبلی است ولی در بیشتر موارد معلم دیگری از گروه پژوهشی تدریس را برعهده می‌گیرد.
ارزیابی و بازاندیشی مجدد: در این مرحله معمولاً همه اعضای گروه در یک جلسه طولانی شرکت می‌کنند. گاهی یک فرد متخصص از خارج از مدرسه برای شرکت در جلسه دعوت می‌شود. همچون دفعه قبل معلمی که درس را آموزش داده است، اجازه دارد ابتدا درباره آنچه گروه سعی در دستیابی به آن دارد، سخن بگوید و ارزیابی خود را از میزان موفقیت درس و بخش‌هایی از آن که هنوز به تجدیدنظر نیاز دارد بیان کند. سپس، ناظران درس را نقد و تغییراتی را پیشنهاد می‌کنند. هنگام بحث کردن درباره درس، نه تنها یادگیری و فهم دانش‌آموزان بلکه آن دسته از مسائل عمومی که به وسیله فرضیه‌های اصلی پژوهش در کلاس درس بیان شده‌اند، مورد توجه قرار می‌گیرد و بالاخره درباره اینکه چه چیزی از درس و اجرای آن آموخته شده است، صحبت به میان می‌آید.
سهیم شدن در نتایج۵: این فرایند بر یک درس مشخص متمرکز است ولی چون ژاپن کشوری است که اهداف آموزشی و خط‌مشی‌های برنامه درسی ملی معینی دارد، آنچه این گروه از معلمان یاد گرفته‌اند، در ارتباط فوری با سایر معلمان ژاپنی است که می‌کوشند مفاهیم یکسانی را در همان پایه آموزش دهند. این اشتراک به روش‌های متعددی اجرا می‌شود. یکی از روش‌ها نوشتن گزارش است. بیشتر گروه‌های مطالعه درس برای بازگو کردن جریان فعالیت گروهی خود گزارشی تهیه می‌کنند. روش دیگر سهیم شدن، ارائه نتایج پژوهش کلاس درس در یک نمایشگاه و دعوت کردن از معلمان مدارس دیگر برای دیدن آموزش نسخه نهایی درس است. این بخش از پرورش حرفه‌ای معلمان محسوب می‌شود و به کمک آن سایر معلمان می‌توانند درباره نوآوری‌هایی که در مدارس دیگر انجام شده است، مطالبی بیاموزند.
درس‌پژوهی (تدریس پژوهی) الگویی برای تغییر و تحول در راهبردهای تدریس، تفکر و تأمل در فرایند یاددهی ـ یادگیری است که به بهبود یادگیری دانش‌آموزان می‌انجامد. همچنین باعث ارتقای فرهنگ آموزش و تولید دانش حرفه‌ای در کلاس می‌شود. در این رویکرد معلمان به بازاندیشی تدریس می‌پردازند، می‌توان گفت درس‌پژوهی به مثابه هسته تغییر و تحول در نظام آموزشی است که پژوهش را از درون کلاس درس شروع می‌کند.
—————-
پی‌نوشت‌ها:
۱.defining and researching a problem
۲.planning the lesson
۳.teaching and observing the lesson
۴.revising the lesson
۵.sharing results
