معلمان فکور (نگاهی به دیدگاههای جدید در زمینه نقش وظایف معلمان) /
نویسنده : مجدفر،مرتضی/
تفکر خـلاّق،مهم‌ترین ویژگی معلّمان قرن بیست و یکم است
در واپسین سال‌های دهه ۹۰، یونسکو هـمایش ویـژه‌ای در سـهر بانکوک تایلند برگزار کرد.در این همایش که «نشست بین‌المللی بانکوک برای توسعه تفکر خلاق»نام داشت،نمایندگانی از سازمان‌های تعلیم و تـربیت سراسر جهان،به بحث و تبادل‌نظر پرداختند و ویژگی‌های اساسی آموزش در قرن بیست و یکم را مشخص کردند.آنچه بـار دیگر در این همایش مـورد تـأکید قرار گرفت، تغییر نقش معلمان از ارائه‌دهنده صرف دانش و اطلاعات،به هدایت‌کننده و تسهیل‌گر امر یاددهی-یادگیری بود.بر این اساس،آنچه مهم‌ترین ویژگی معلمان سده حاضر به شمار خواهد رفت،تفکر خلاق،هدایت فراگیرندگان به تولید دانش و راهنمایی آنان در زمینه فرآیند یاددهی-یادگیری است.
در این همایش، سرکت‌کنندگان بـرای تعیین ابعاد گسترده«معلم فکور»،نکته‌هایی را یادآوری کردند.براساس آنچه که از جمع‌بندی این نظریات حاصل شده است، می‌توان گفت که معلم فکور:
*پویاست؛
*انعطاف‌پذیر است؛
*بی‌تعصب است و فکر باز و آزادی دارد؛ *قادر است نقاط قوت و ضعف دانش‌آموزان خود را تشخیص دهد؛ *آموزش،پرورش،برنامه درسی، جامعه و یادگیرندگان را به یک‌دیگر ارتباط می‌دهد؛ *با دیگر مـعلمان مـشورت می‌کند و به تشریک مساعی می‌پردازد؛ *نوآور است؛ *پرسشگر است؛ *خلاق است؛ *به عقاید دیگران احترام می‌گذارد؛ *به توانایی خود اعتماد دارد؛ *به آنچه در کلاس و جامعه می‌گذرد؛ حساسیت نشان می‌دهد؛ *در مورد فرآیند یاددهی-یادگیری روشن‌بین است.
در این همایش،نکات ذکر شده در سخنرانی‌ها و کـارگاه‌های آمـوزشی،از جهت تبیین ویژگی‌های معلمان فکور و نیز رویکردهای جدید در امر بازآموزی معلمان،بسیار قابل‌توجه بود.از بین سخنرانی‌های ارائه شده نیز،نکات ذکر شده در سه مقاله،مفیدتر و قابل استفاده‌تر می‌نمود.
خانم روزا ماریا تارس۱درباره معلمان فکور گفت:«معلمان پیوسته باید بکوشند راه‌های بهتروتازه‌تری برای انجام دادن کارها پیدا کنند.برای بسیاری از معلمان،تفکر یک فرآیند ضمنی و یک عنصر طبیعی در زندگی کاری روزمره است.بنابراین،باید بر فرصت‌هایشان بیفزاییم تا درباره عملکردهایشان به تفکر بپردازند،با همکارانشان کار کنند و تجربیاتشان را بـاهم در مـیان بگذارند.»
دکتر تـارس،افزود:«برای تسهیل تفکر معلم،لازم است در برنامه‌های تربیت مـعلم و دورهـ‌های بـازآموزی ویژه معلمان در سراسر جهان بازنگری مجدد به عمل آید و جنبه‌های تحصیلی و نظری محض کنار گذاشته شود.معلمان اصطلاحات حرفه‌ای سخن گفته شود،خشنود نمی‌شوند.برگزارکنندگان دوره‌های آموزشی ویژه معلمان،باید ناکارآیی بـسیاری از پژوهـش‌های آمـوزشی را گزارش بدهند و برای تجربه و دانش کاری معلم،ارزش بیش‌تری قـایل شـوند. شاید ترکیبی از ۲۰%دانش حرفه‌ای و ۸۰%تجربه معلمان(که حتما باید براساس منابع و اصول علمی و همراه با ویرایش علمی‌باشد)،مناسب‌ترین گزینه برای طراحی و برگزاری دوره‌های آموزشی ویژه مـعلمان بـاشد.به عـبارت دیگر، تجربه‌های پردازش و مستند شده معلمان،باید اساس تشکیل دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی مرتبط بـا معلمان را تشکیل دهد.»
پروفسور نریدا الیرتون۲از دیگر سخنرانان برجسته این همایش بود.وی گفت:«تاکنون پژوهشگران و پژوهش‌های انجام شده تربیتی،به‌طور سنتی،از تعلیم و تربیت‌دهنگان در سطح مـدارس بـیگانه بـوده‌اند؛ازاین‌رو باید از فرم‌های جدید پژوهش حمایت کرد.»
الیرتون،به‌ویژه از درگیر فعالانه معلمان،در مقام پژوهشگران،طرفداری کرد و گفت:«معلمان،بهترین پژوهشگران صحنه عمل عـلوم تـربیتی هستند.»وی سپس به مفید بودن الگوی بسیار اثرگذار و پیشرفته پژوهش عمل‌نگر۳به مثابه الگو و وسیله‌ای برای تشویق معلمان به درگیری در پژوهـش اشاره کـرد و بـه بیان مثال‌هایی پرداخت که در آنها برنامه‌های پژوهشی عمل‌نگر با نتایج خوب،مورد استفاده مـعلمان واقـع شده است.
در ایـن همایش،دکتر کویت پراوالپروک۴نیر درباره معلمان فکور صحبت کرد.صحبت‌های وی بیشتر ناظر بر طرح نظریه فراشناخت۵در امر یاددهی-یادگیری بود.وی،شش توصیف از چـگونگی فـعالیت مـعلمان فکور در صحنه کلاس‌های درس را به شرح زیر فهرست کرد که از نظریه فراشناخت در فرآیند تعلیم و تربیت گرفته شده است:
برای پرورش احساس مـوفقیت، معلمان فـکور باید ضمن نشان دادن واکنش مثبت به موفقیت‌های دانش‌آموزان،به آنها فرصت بدهند یادگیری خود را ارزشیابی کنند.
معلمان فـکور،آموزش خـود را بـا شناخت دانش‌آموز آغاز می‌کنند.آنها با هر دانش‌آموز به گفت‌وگو می‌پردازند و او را تشویق می‌کنند هدف‌های چالش برانگیز و تکالیف آمـوزشی مـناسب برگزیند.آنها این کار را از طریق دانشی که در مورد توانایی‌ها و محدودیت‌های فراگیرندگان دارند،انجام می‌دهند.
معلمان فکور،دانش‌آموزان را تشویق می‌کنند که برای خـود تـصمیم بـگیرند و به آنان اطمینان می‌دهند که تصمیمشان محکم و منطقی است.طرح پرسش‌هایی برای تقویت خود ارزشیابی در فراگیرندگان،احترام به واکنش‌ها و احـساسات دانـش‌آموزان و تشویق آنها به افتخار کردن به دست‌آوردهای رشد عقلی خود،از دیگر اقدامات معلمان فکور است.
معلمان فـکور،پیش از آنـ‌که بـه پاسخ درست مسأله علاقه نشان دهند، می‌پرسند که یادگیرندگان چگونه فکر می‌کنند؛زیرا شکل‌گیری تفکر در یادگیرنده،بسیار مهم‌تر از حل مـسأله است.معلمان فـکور در پایـان تدریس، می‌پرسند که شاگردان چگونه می‌توانند جریان یادگیری رابهتر کنند.
معلمان فکور،خود یادگیرنده‌اند.
معلمان فکور،جلسه خودارزشیابی تشکیل می‌دهند.
در این هـمایش،جدولی ارائهـ شد که ۹ ویژگی اساسی معلمان فکور و مقایسه آنها با ویژگی‌های معلمان دیگر را نشان می‌داد.۶با نگاهی ساده به ایـن جـدول، جایگاه نظام تعلیم و تربیت کشورمان و نقشی که معلمان در فرآیند یاددهی- یادگیری ایفا می‌کنند،آشکار می‌شود.
امید اسـت بـا بهره‌گیری از دست‌آوردهای همایش‌هایی با کیفیت جهانی و تطابق مـفاد آنـ‌ها بـا فرهنگ، آیین،آداب و رسوم و ویژگی‌های جامعه خود،برای اصلاح وضعیت آمـوزش و پرورشـ کشورمان گام برداریم.
پانوشت‌ها:
(۱). Rosa Maria Torres
(۲). Nerida Elirton
(۳).پژوهش عمل‌نگر یا پژوهش در عمل action ) ( research شیوه‌ای برای فعالیت پژوهشی به همت دست‌اندکاران اجـرای یـک پدیده،بدون درگیر شدن در مفاهیم عـلمی مـحض و مراحل مـتعدد،گسترده و آمـاری یـک پژوهش است.در چندسال گذشته، پژوهشکده تعلیم و تـربیت ایـن شیوه را با عنوان طرح معلمان پژوهنده،در کشور اجرا کرده که نتایج جالب توجهی نـیز داشـته است.برای اطلاع بیشتر در این زمینه،به شیوه‌نامه‌های مـعلمان پژوهنده و نیز گفت‌وگوهای رشد مـعلم بـا دکتر قاسمی پویا(رشد معلم،سال ۱۳۸۰،شماره‌های ۱ تـا ۴)و نـیز کتاب پژوهش در عمل،از انتشارات مؤسسه مطالعات فرهنگی وزارت علوم،تحقیقات و فناوری مراجعه کنید.
(۴). Quait Pravalprok
(۵). metacognition
(۶).این جدول،از جدول فهرست رفتارهای عمومی معلمان مـربوط بـه دانشگاه ماناش گرفته شده اسـت ( (Mitchell,1995.Monash University .
(*)برای تـدوین ایـن نوشته،از گزارش هـمایش کـتاب تربیت معلم در قرن بیست و یـکم،از انـتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت،بهره گرفته شده است.
