چگونه دانش‌آموزانی پرسشگر تربیت کنیم؟
مجید حبیبی‌پور دبیر از مشهد
در دنیایی که به سرعت در حال تغییر است و واقعیت‌های پیچیده‌ی اقتصادی،اجتماعی، محیطی و اخـلاقی هـر روز بـیش از پیش وارد ساختارهای زندگی فردی و اجتماعی می‌شود، تربیت افرادی پرسشگر،متفکر و منتقد لازم و حتی ضروری به نظر می‌رسد؛زیرا هر فردی باید بـا این واقعیت‌ها روبه‌رو شود تا بتواند بر مشکلات این عصر غلبه کند.ولی آیا در مدرسه دانش‌آموزان مـا برای مواجهه با ایـن پیچیدگی‌ها چـیزی یاد می‌گیرند؟آیا آنها مهارت‌های عقلانی متناسب با این واقعیت‌ها را می‌آموزند.
جواب این سؤال‌ها هرچه باشد، وظیفه‌ی ما معلمان این است که دانش‌آموزان را به نحو احسن و متناسب با شرایط زمان تربیت کنیم.و با توجه به شرایط این دورهـ،تربیت دانش‌آموزان پرسشگر،متفکر و منتقد،لازم و ضروری است.
به نظر جانسون تفکر منتقدانه۱که یکی از ویژگی‌های اصلی آن پرسشگری است،امر دشوار یا مرموزی نیست که فقط کسانی که تست هوششان در ردیف نابغه‌ها است و یا تحصیلات دانشگاهی دارند،از پس آن بـرآیند؛بلکه تـفکر و پرسشگری منتقدانه،مهارت زندگی و عادت ذهنی است،که هر فردی می‌تواند آن را کسب کند و توسعه دهد.این مهارت باید در مدارس ابتدایی،راهنمایی و متوسطه هم آموزش داده شود.
پس ما معلمان می‌توانیم،دانش‌آموزانی پرسشگر،متفکر و منتقد تربیت کنیم.اما اگر معلم،خود از پرسشگری بی‌بهره باشد و بـه آن اعـتقادی نداشته باشد،آیا می‌تواند آن را آموزش دهد یا دیگران را به آن تشویق کند؟به یقین می‌توان گفت،خیر.پس اولین شرط در تربیت دانش‌آموزانی پرسشگر و متفکر،آگاهی از این خصیصه(پرسشگری و ضرورت و اهمیت آن،روشهای آموزش آن و…)و اعتقاد داشتن به آن است.اگر معلمان، متفکر و پرسشگر نـباشند،دانش‌آموزان در ایـن زمینه پیشرفت قابل توجهی نخواهند داشت.
در کنار این موارد باید دانش و اطلاعات معلم به روز باشد؛ برای مثال،وقتی معلم بداند که نظریه‌های یادگیری۲شناختی۳ و فراشناختی و ساخت‌گرایی۴از پرسشگری و تفکر انتقادی حمایت می‌کنند و در یادگیری دانش‌آموز نقش فـعالی دارنـد، دیگر بـه روش سنتی تدریس نمی‌کند و به دنـبال انـتقال دانـش از طریق کتاب و…نیست.دیگر از دانش‌آموزان انتظار ندارد که مطالب را همان‌گونه که او گفته یا در کتاب ذکر شده است یاد بگیرند و بدون کم و کاست پس بـدهند و بـه صـورت کتابخانه‌های سیار کوچک دربیایند.
حال که معلم پرسشگر است و اطلاعات بـه روزی دارد، بـاید روحیه‌ی پرسشگری را در دانش‌آموزان تقویت کند.البته دانش‌آموزان نباید به صورت افراطی و بدون فکر و دلیل،فقط به خاطر این‌که سؤالی کرده باشند(برای رفع تـکلیف)،پرسش‌ها را مـطرح کـنند.بلکه باید آنها را آگاه کرد که در هر مسأله یا بحثی که مـطرح می‌شود،توجه به چند نکته لازم است:
الف)گوش دادن به بحث و شرکت کردن در آن به‌طور فعالانه،نه منفعالانه یا از روی بی‌میلی.
ب)تلاش برای درک و فهم بحث.
ج)پیش‌بینی نتایج احتمالی بحث.
بعد از رعـایت ایـن مـراحل می‌توانند،درباره‌ی مسأله یا بحث مطرح شده،سؤالات خود را بپرسند.نباید به خود ترس راهـ بدهند کـه سؤالشان از سوی جمع یا معلم طرد خواهد شد یا مورد تمسخر قرار خواهد گرفت؛چرا که معلم،قبلا شـرایط را بـرای پرسـشگری آماده کرده است؛مثلا محیط فیزیکی کلاس آماده شده است،میزها به صورت مناسبی قـرار گـرفته‌اند(به صورت u شـکل یا دایره‌ای)،دانش‌آموزان از بعد روانی احساس امنیت می‌کنند و به نظر یکدیگر احترام می‌گذارند و…
بعد از مهیا شدن ایـن شـرایط،خود دانـش‌آموزان باید به این درک رسیده باشند که نباید تنها به فکر مطرح کردن پرسش باشند،بلکه بـاید از ایـن پرسش‌ها،هدف و نتیجه‌ای را هم دنبال کنند.در پرسشگری و نتیجه‌گیری باید به این موارد نیز توجه کنند:
از راه پرسش کـردن اطـلاعاتی را کـه برای قضاوت و نتیجه‌گیری لازم است جمع‌آوری و گزینش کنند.
اطلاعاتی را که از نظر آنها بی‌معنا است،بیهوده تلقی نکنند و در نتیجه‌گیری نـهایی آنـ‌ها را نادیده نگیرند.
قضاوت‌های قبلی را مورد پرسش قرار دهند و دوباره امتحان کنند.
به خطاپذیری خود آگاه باشند.این امر را بـپذیرند کـه هـر فرد هر قدر هم دقت کند،گاه دچار اشتباه می‌شود.
به‌طور مؤثر و کارآمد،اطلاعات را ارزیابی کنند.
به‌طور منتقدانه،اطلاعات و منابع آن را ارزیابی کـنند و در مـعرض سؤال قرار دهند.
اطلاعات را به گونه‌ای مؤثر سازمان‌دهی کنند و به کار ببرند تا بتوانند بـه سـؤالات پاسـخ دهند یا مسائل واقعی را حل کنند.
در انتها ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که پرداختن به ایـن مـسأله،در ایـن چند سطر،امکان‌پذیر نیست.پرسشگری و تفکر انتقادی،یک فرایند سازمان‌یافته و روشمند است و تنها با خـواندن چـند مطلب یا با چند روز تمرین و به کارگیری پیشنهادهای این مقاله،نمی‌توان پرسشگر و متفکر منتقد شد. همان‌گونه که تاکنون کـسی بـدون تمرین کافی،تنیس‌باز مشهوری نشده است،هیچ فردی هم،بدون تمرین مناسب و به اندازه،نمی‌تواند یک پرسشگر و مـتفکر مـنتقد شود.تنها تمرین است که یک مهارت را تبدیل بـه عـادت مـی‌کند.هرکسی هم این توانایی را دارد که یک متفکر منتقد و پرسـشگر فـرهیخته شود.به امید داشتن چنین دانش‌آموزانی.
زیرنویس
(۱). Critical Thinking
(۲). Learning Theory
(۳). Cognitive
(۴). Constructivism
منابع
۱.شعبانی،حسن،روش تدریس پیشرفته،تهران،سمت،(۱۳۸۲)
رشد معلم » شماره ۲۰۵ (صفحه ۱۳)
