تربیت نیروهای کارآمدی که باورها،گرایشها و تمایلات لازم را برای پیشرفت و توسعهء پایدار یک جامعه در همهء عرصههای فرهنگی،سیاسی،اجتماعی،اقتصادی و…داشته باشند،رسالت آموزش و پرورش هر کشور به شمار میآید و تحقق آن مستلزم شکلگیری هویّت ملی در تربیتیافتگان نظام آموزشی است. شکلگیری هویّت ملی دانشآموزان امروز،در زمینههای فرهنگی،اجتماعی،سیاسی،اقتصادی و…تأثیرات بسیاری بر جامعهء فردا دارد که از آن جمله است:
تحول هویت ملی دانشآموزان در دورههای تحصیلی ابتدایی،راهنمایی و متوسطه شهر
نوشته:خانم سکینه طالبی
معرفی مقاله
تربیت نیروهای کارآمدی که باورها،گرایشها و تمایلات لازم را برای پیشرفت و توسعهء پایدار یک جامعه در همهء عرصههای فرهنگی،سیاسی،اجتماعی،اقتصادی و…داشته باشند،رسالت آموزش و پرورش هر کشور به شمار میآید و تحقق آن مستلزم شکلگیری هویّت ملی در تربیتیافتگان نظام آموزشی است. شکلگیری هویّت ملی دانشآموزان امروز،در زمینههای فرهنگی،اجتماعی،سیاسی،اقتصادی و…تأثیرات بسیاری بر جامعهء فردا دارد که از آن جمله است:
۱-دستیابی به وفاق و وحدت ملی؛
۲-گسترش و نوسازی هویت فرهنگی؛
۳-دستیابی به تصویری مطلوب از خویشتن و ایجاد سلامت روانی در فرد و جامعه؛
۴-ثبات،توسعه،پیشرفت و توفیق جامعهء مدنی؛
۵-ایجاد صمیمت در نظام آموزشی؛
۶-خودباوری و ممانعت از تهاجم فرهنگی؛
۷-جلوگیری از فرار مغزها؛
۸-دستیابی به جهان وطنی؛
از سوی دیگر،این امر در کشورهای پیشرفته از جملهء مهمترین اولویتهای نظام آموزشی است؛درحالیکه در بررسیهای مقدماتی این نتیجه به دست آمد که دانشآموزان ما گرایش چندانی به هویت ملی خود ندارند.این پژوهش با هدف بررسی احساس تعلق به هویت ملی و سیر تحول در تربیتیافتگان نظام آموزشی و شناسایی راهکارهای مناسب برای دستیابی به وضعیت مطلوب انجام گرفته است.
روش این تحقیق از نوع پسرویدادی است و نظریات آزمودنیهای پژوهش-که شامل ۲۴۰ نفر از دانشآموزان دختر سه دورهء تحصیلی است-با استفاده از پرسشنامه جمعآوری شده و از طریق روشهای آماری مجذور کای،کروسکال والیس و ویلکاکسون مورد تحلیل قرار گرفته که نتایج آن از این قرار است:
۱-فرضیهء مبنی بر وجود احساس تعلق به هویّت ملی در دانشآموزان دورههای تحصیلی ابتدایی،راهنمایی و متوسطه تأیید نشد.
۲-رابطهء معناداری بین دورههای تحصیلی و تعلق به هویت ملی مشاهده نگردید و تأثیر نظام آموزشی بر شکلدهی هویت ملّی مورد تأیید قرار نگرفت.در عین حال،این سیر تحول بیانگر کاهش حس تعلق به هویت ملّی از ابتدایی به راهنمایی و از راهنمایی به متوسطه است که از نظر نویسنده،جا دارد دستاندرکاران آموزش و پرورش با اتخاذ تدابیر مناسب،به شکلدهی هویت ملی در دانشآموزان اقدام کنند.
این مقاله را خانم سکینه طالبی برای درج در ویژهنامهء جامعهشناسی آموزش و پرورش در اختیار فصلنامه قرار داده است که به این وسیله از ایشان قدردانی میشود.
«فصلنامه»
مقدمه
تحقق جامعهء آماری(توسعهیافته)مستلزم وجود افرادی است که باورها،گرایشها و تمایلات لازم برای پیشرفت و توسعهء چنین جامعهای را داشته باشند.این افراد به عنوان سرمایههای اساسی جامعه،تعیین و تسهیلکنندهء فرایند توسعهء پایدار در همهء مقولههای فرهنگی،سیاسی،اجتماعی،اقتصادی و…خواهند بود.باوجوداین،رسالت آموزش و پرورش در هر کشور،تربیت نیروهای کارآمد و پایبند به فرهنگ و آرمانهای آنجامعه است؛چرا که پرورش انسانهایی که از رشد و اعتلای فکری برخوردارند،جز از طریق آموزش و پرورش مؤثر و کارآمد میسر نیست.در این رهگذر،”کنفسیوس”،فیلسوف چینی،بر قدرت تعلیم و تربیت جامعه تأکید میورزد و نقش و اهمیت تعلیم و تربیت را همسنگ تهیهء غذای کافی و تدارک ارتش قوی برای دفاع ملی میداند.۱همچنین تربیت افراد شایستهای که به فرهنگ خودی علاقهمند باشند و در پاسداری،پخش و نوسازی آن بکوشند و با کسب مدارج عالی علمی،خدمت به کشور را سرلوحهء زندگی قرار دهند و از روی آوردن به کشورهای دیگر بپرهیزند،در همهء کشورها و خصوصا در کشورهای در حال توسعه اهمیت ویژهای دارد.رقم بالای فرار مغزها از این کشورها مؤید این موضوع است.۲
از سوی دیگر،نهاد آموزش و پرورش باید پاسخگوی نیازهای فردی و جمعی زمان خود باشد.عدم پویایی و ناتوانی نهادهای پرورشی و آموزشی در برآوردن نیازها،به پیدایش یکی از بزرگترین معضلات یعنی بیهویتی نسل نوجوان و جوان منجر میشود که در قالب جریانهای وسیعی چون الیناسیون،پوچگرایی،پوزیتیویسم اخلاقی،نژادپرستی، مدرکگرایی و نظایر آن تجلی مییابد.۳
در مقابل بیهویتی،هویتیابی قرار دارد که غالبا از آن به دارا بودن یک احساس نسبتا پایدار و منسجم از اینکه”من که هستم و که باید باشم”و برخورداری از مجموعه خصایص فردی و خصوصیات رفتاری که براساس آن،فرد برای خود و دیگران قابل تعریف و شناسایی باشد،یاد میشود.
امر خطیر هویتیابی فرزندان این مرز و بوم،توجه علمی-کاربردی به فرهنگ و هویت ایرانی را در نهاد آموزش و پرورش میطلبد اما از نظر عملی،فعالیت خاصی در معرفی هویت ملی،ایرانی به نسل جوان و ایجاد تعلقخاطر به آن صورت نگرفته است. فراموشی تمدن درخشان ایرانی و عدم شکلگیری هویت ملی در افراد،زمینهساز ایجاد تردید در خودباوری دانشآموزان شده و ضعف در توجه به فرهنگ اصیل ایرانی از علل عمدهء جذب دانشآموزان به فرهنگ بیگانه بوده است.۴
حل این بحران،در شکلگیری هویت ملی دانشآموزان امروز نقشی اساسی دارد.نکتهء
قابل توجه این است که هویت ملی مقولهای از نوع دانش و گرایش است۵و زمانی میگوییم هویت ملی شکل گرفته است که به صورت یک طرحواره یا شبکهء ذهنی در نظام شناختی،عاطفی و رفتاری فرد ایجاد شده باشد.در اینجا منظور از طرحواره-چنانکه گانیه اشاره میکند-سازمانی از عناصر(موضوعها،تصویرهای ذهنی و نگرشها)است که مجموعهء بزرگتری از اطلاعات معنادار مربوط به یک مفهوم کلی را نشان میدهد۶و در این مقوله،نگرشها دارای اهمیت ویژهای هستند؛چرا که از آنان به حالات پیچیدهء انسانی یاد میشود که بر رفتار فرد نسبت به افراد دیگر،چیزها یا رویدادها اثر میگذارد و تعیینکنندهء نوع رفتار فرد،در برخورد با مسائل فردی و اجتماعی خواهد بود.با این وصف، در پژوهش حاضر بیشتر جنبهء گرایش و حس تعلق به هویت ملی*مطرح است و هویت ملی عبارت است از آگاهییابی بر مجموعهء ملت و احساس همبستگی عاطفی با اجتماعی بزرگ ملی و وفاداری نسبت به آن.با این وصف،ضروری است که هویت ملی از جنبهء تعلق به هویت ملی در دانشآموزان مورد بررسی قرار گیرد و با شناخت وضعیت موجود و اتخاذ بینش و روش و برنامهریزی مناسب به سوی ایجاد وضعیت مطلوب گام برداشته شود.از آن جا که نخستین قدم برای حل مسأله،شناخت دقیق آن است،مسأله تحقیق بدین عنوان شکل میگیرد:«تحول هویت ملی دانشآموزان در دورههای مختلف تحصیلی در شهر تهران».
شکلگیری هویت ملی در تعلیم و تربیت از دو بعد حائز اهمیت است؛ابتدا از جنبهء فرد (روانشناسی)و لزوم هویتیابی تکتک دانشآموزان برای دستیابی به تعریف،درک و شناسایی خود،عبور از بحران هویت و اثربخشی در سلامت روانی،ایجاد تعلق زمانی و مکانی که برای ایجاد خودباوری و اعتماد به نفس در افراد دارای اهمیت است.جنبهء دیگر، جنبهء اجتماعی(جامعهشناسی)است که در این بخش،هویتیابی و شکلگیری هویت ملی همهء دانشآموزان به عنوان جامعهء آموزشی و گردانندگان جامعهء فردا اهمیت مییابد و مجموعهء این دو عامل در نظام آموزش و پرورش برای دستیابی به اهداف زیر موردنظر قرار میگیرد:۱-ایجاد وحدت و وفاق ملی؛۲-رشد و تکامل انسانها،توسعهء هوشیاری گروهی و افزایش خودباوری و اعتماد به نفس؛۳-تداوم و اعتلای هویت فرهنگی و ظهور تمدن و توسعه؛۴-ایجاد صمیمیت در نظام آموزش؛۵-مانعی در برابر تهاجم فرهنگی؛ (*)عبارت حس تعلق به هویت ملی ممکن است قدری نامأنوس به نظر آید؛چرا که در مفهوم کلی هویت ملی به گرایشها نیز پرداخته میشود اما از آنجا که این پژوهش بر حیطهء عاطفی در هویت ملی تأکید دارد و عبارت مناسبتری نیز نیافته ۱-۴ و هم در عین حال،این عبارت در تحقیقات گذشته هم به کار رفته است،به ناگزیر از آن استفاده کردهایم.
مانعی در برابر فرار مغزها؛۷-دستیابی به جهان وطنی.
اهمیت و ضرورت شکلگیری هویت ملی در افراد،دستاندرکاران نظام آموزش و پرورش کشور را وامیدارد که با دقتنظر و اعمال حساسیتهای لازم در مؤلفههای تعلیم و تربیت(برنامهریزی درسی،کتب درسی،معلم و…)تمهیدات لازم را با اتخاذ روشهای مناسب برای ایجاد آگاهی و حس تعلق به هویت ملی در دانشآموزان فراهم آوردند و موجب بروز رفتارهای مناسب فردی و اجتماعی در این زمینه شوند.
پیشینهء پژوهش
در زمینهء هویت ملی در تعلیم و تربیت تحقیقات زیادی در خارج از کشور صورت گرفته که در همهء آنها بر لزوم شکلگیری هویت ملی در دانشآموزان تأکید شده و در هر یک به هویت ملی در بخش‌های مختلف نظام آموزشی پرداخته شده است.از آن جمله در تعلیم و تربیت کانادا بر نقش برنامهء درسی ملی در ایجاد نگرشها،ارزشهای همسان در مقولههای اقتصاد،فرهنگ و جامعهء پیشرفته در یک کشور تأکید شده است.۷در نظام آموزشی نروژ نیز هویت ملی در ساختار برنامهء درسی وارد شده و بر این اصل تأکید کرده است که باید تا حد امکان فراگیرندگان را به هم نزدیک ساخت.۸در برنامهء تنظیم شدهء یونسکو،میهندوستی در زمره ارزشهای اصلی با مرکزیت شأن انسانی است که در قالب همبستگی ملی،احترام به فرهنگ خودی و فرهنگ دیگران،ارزشگذاری به میراث ملی، تعلیمات دینی و مسؤولیتهای اجتماعی،از اهداف برنامهء درسی شمرده شده است و با تمرینات ویژه در سالهای اولیه و سالهای بعد در حوزههای مختلف درسی،تحقق مییابد.۹
در کشور ما،برخلاف بسیاری از کشورها که برای بحث هویت ملی اهمیت زیادی قائلاند، این مبحث خصوصا در تعلیم و تربیت هنوز قدمهای ابتدایی را برمیدارد.در بررسی پیشینهء تحقیقات داخلی،علی رغم جستوجوی فراوان موارد معدودی به چشم میخورد که از آن جمله،بررسی فعالیتهای فرهنگی مدارس در شکلدهی هویت ایرانی دانشآموزان است۱۰.این پژوهش با تمرکز بر فعالیتهای فوق برنامهء مدارس شامل مسابقات شعر و قصهنویسی،مطالعه و تحقیق در محتوای بازدیدهای دانشآموزان و جستوجوی هویت ایرانی۱در محتوای این فعالیتها بوده است.نتایج پژوهش عبارتاند از:
(۱)- Iranian Identity
۱-توجه به ارزشهای ملی،مذهبی بالاترین فراوانی را در آثار دانشآموزی و بازدیدها(۵/۲۷ درصد)به خود اختصاص داده است.
۲-اسطورههای مذهبی(اسلامی)در کانون توجه مربیان تربیتی مدارس قرار دارد و از اسطورههای ملی نظیر اسطورههای شاهنامه معمولا غفلت شده است.
۳-هنجارهای مذهبی-مانند اعیاد اسلامی-و ملی-مانند جشن پیروزی انقلاب اسلامی-مورد توجه مربیان بوده است اما در مورد هنجارهای ملی مانند عید نوروز،رسم شب یلدا و دیگر هنجارهای مرسوم،فعالیت خاصی انجام نشده است.
۴-توجه به نمادهای ملی در آثار دانشآموزی مشاهده نگردید.
۵-جغرافیای ایران به عنوان یکی از مقولههای هویتبخش ایرانیان،توجه مربیان را کمتر به خود معطوف داشته است.
۶-توجه به میراث فرهنگی در مدارس،بیشتر در قالب بازدیدها تجلی یافته اما در دیگر فعالیتهای پرورشی مدارس هنوز جایگاه خویش را نیافته است.
تحقیق فوق نشان میدهد که نقش فعالیتهای مدارس در شکلدهی هویت ایرانی در دانشآموزان کمرنگ بوده و به درستی نتوانسته است آگاهی،تعلقخاطر و پایبندی به ارزشها،باورها،هنجارها،نمادها،اسطورههای ملی و آگاهی از جغرافیای ایران و میراث فرهنگی را-که سازندهء هویت ایرانی است-در دانشآموزان ایجاد کند.به عبارت دیگر، فرهنگ اصیل ایرانی در مدارس مورد بیتوجهی قرار گرفته است.
پژوهش دیگری که در این زمینه انجام شده و نتیجهء آن نتیجهء پژوهش فوق را تأیید میکند،”بررسی شیوههای مقابله با تهاجم فرهنگی در بین دانشآموزان شهر تهران”(کفاش و فربدی،۱۳۷۵)است که در آن قضاوت و داوری براساس نظرسنجی از دانشآموزان در مورد علل جذب به فرهنگ بیگانه به شرح زیر تنظیم گردیده است:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
نکتهء قابل تأمل در این تحقیق آن است که هرچند عامل عدم توجه به فرهنگ ایرانی در فرضیات اولیه به عنوان یکی از علل جذب به فرهنگ بیگانه مطرح نبوده است اما در حدود ۸/۸۱ درصد دانشآموزان به این مورد اشاره کردهاند.
عدم تعلق زمانی و مکانی به فرهنگ و هویت خویش و بیارتباطی با ریشهها و اصالتها،فرد و جامعه را در موقعیتی قرار میدهد که به بحران هویت معروف است و سردرگمی در نقش را رقم خواهد زد.اگر این حالت به هویتیابی و شکلگیری هویت منسجم و قابل اعتماد در فرد منجر نشود،پایهء شخصیت روانی،اجتماعی و فرهنگی افراد جامعه سست میشود و از خود بیگانگی-که انکار هویت موجود است-به انضمام تبعات نامناسب آن رواج خواهد یافت.
پژوهش دیگر در این زمینه،”مطالعهء علّی و تحلیلی هویتیابی نوجوانان ایرانی و رابطهء آن با ساخت اجتماعی،اقتصادی و تحصیلی خانواده در دانشآموزان شهر تهران” است.۱۱
در این تحقیق با اشاره به اهمیت هویتهای مذهبی،ملی،و جنسی دانشآموزان در حیطهء عاطفی بر لزوم فعالیت و برنامهریزی در دستیابی به این هویتها تأکید شده است. شایان ذکر است که این تحقیق به ساخت ابزار سنجش هویت در سه بخش مذکور و فعالیتهای آماری برای دستیابی به پرسشنامهای معتبر میپردازد.شاخصهای شکلگیری هویت ملی در حیطهء عاطفی در این پرسشنامه-که مورد استفادهء پژوهش حاضر نیز قرار گرفته است-عبارتاند از:۱-احساس رضایت از ایرانی بودن،۲-علاقه به زندگی در ایران،۳-علاقه به میراث فرهنگی و آثار برجا مانده از ایران باستان،۴-اعتقاد به توانایی مردم ایران در حل مشکلات خود،۵-عدم احساس حقارت فرهنگی در برابر بیگانگان.
همچنانکه اشاره شد،هویت ملی مقولهای از نوع دانش و گرایش است و از دو دید روانشناختی و جامعهشناختی در حیطههای شناختی و عاطفی و به نوعی رفتاری اهمیت دارد و میتوان آن را بررسی کرد.در یک بررسی تحولی از شکلگیری مفاهیم میهن و بیگانه نزد کودکان ۶ تا ۱۲ ساله،از دید روانشناختی نتایج زیر حاصل آمده است.۱۲:
۱-در سنین شش تا دوازده سال آگاهییابی بر میهن و متعلقات آن،به صورت مرحلهگونه تحول میپذیرد.روند بهطور کلی حرکتی از ملموس به انتزاعی دارد و در دوازده سالگی هنوز پایان نایافته به نظر میرسد.
۲-روند تحولی آگاهییابی بر هویت ملی با روند احساس تعلق به آن همراه است و همبستگیهای مثبت و منفیدار،توازی روندها را در جنبههای شناختی و عاطفی مفهوم (میهن)تأیید میکند.
۳-آگاهییابی بر هویت ملی به موازات آگاهییابی بر غیرخودی است و وجود همبستگی مثبت و منفیدار،آن را تأیید میکند.
۴-کاهش معنیدار استناد به ذهنیات شخصی از سویی و عدم پذیرش مفعولانهء شنیدهها و گفتههای پیرامون از سویی دیگر-که در موازات سطوح سازمانیافتگی پاسخها در سنین حوالی ده،دوازده سال دیده میشوند-تأییدی بر نظریات پیاژه است که براساس آن فرآیندهای جذب و انطباق به صورت میانجیهای ذهن و محیط،تبادلات میان آنها را تنظیم میکند و سامان میبخشد.
استفاده از جنبههای روانشناختی شکلگیری هویت ملی در تعلیم و تربیت میتواند موجب حصول اطمینان از برنامهریزی صحیح در این زمینه باشد.
چنانکه میدانیم،کتب درسی از مهمترین مؤلفههای تعلیم و تربیت هستند که با توجه به شمول و اهمیت آنها در نظام آموزشی متمرکز لازم است مورد توجه خاص قرار گیرند.در پژوهشی از نوع تحلیل محتوا.۱۳که به بررسی وضعیت اقوام مختلف ایرانی پرداخته و به هویت ملی نیز اشاراتی دارد،نشان داده شده است.
در کتابهای درسی وابستگی قومی در پایه قرار دارد.بعد وابستگی ملی میآید و آن نیز تحت انقیاد وابستگی مذهبی است.آنگاه تصویر،نقاشی،عکس به کمک نوشتهها میآیند تا وحدت مردم را در خدمت به وطن به رغم گوناگونی قومی و منطقهای بازگو کنند.
با توجه به اینکه در همهء پژوهشهای انجام شده بر لزوم شکلگیری هویت ملی در افراد (دانشآموزان)تأکید شده است ولی به وضعیت موجود دانشآموزان در احساس تعلق به هویت ملی و بررسی فاصله بین وضعیت موجود و وضعیت مطلوب برای سیاستگذاری و برنامهریزی در نظام آموزشی پرداخته نشده است،پژوهش حاضر بهطور اخص به تبیین این امر میپردازد.
پرسشهای تحقیق
این پژوهش درصدد پاسخگویی به پرسشهایی است که میتواند مورد توجه سیاستگذاران و برنامهریزان نظام آموزشی و مسؤولان امور تربیتی و فرهنگی کشور قرار گیرد:
۱-آیا دانشآموزان دورهء ابتدایی نسبت به هویت ملی خود احساس تعلق دارند؟
۲-آیا دانشآموزان دورهء راهنمایی نسبت به هویت ملی خود احساس تعلق دارند؟
۳-آیا دانشآموزان دورهء متوسطه نسبت به هویت ملی خود احساس تعلق دارند؟
۴-تحول هویت ملی دانشآموزان از ابتدایی به راهنمایی چگونه است؟
۵-تحول هویت ملی دانشآموزان از راهنمایی به متوسطه چگونه است؟
روش تحقیق
روش تحقیق از نوع پسرویدادی،علّی یا پس از وقوع است.در این تحقیق به دنبال کشف و بررسی نوع رفتار(احساس تعلق به هویت ملی)در دانشآموزان هستیم که قبلا وجود داشته و پژوهشگر بدون هیچگونه دخل و تصرف و دخالتی در متغیرها،به بررسی و مطالعهء مستقیم نتایج حاصل از آنها میپردازد.
آزمودنیها
جامعهء پژوهش دانشآموزان دختر دورهء ابتدایی،راهنمایی و متوسطهء شهر تهران هستند که در سال ۷۸ به تحصیل اشتغال داشتهاند.
نمونهء پژوهش،شامل ۲۴۰ نفر از دانشآموزان دختر دورههای ابتدایی،راهنمایی و متوسطه به نسبت مساوی هستند که در کلاسهای پنجم ابتدایی،سوم راهنمایی و سوم دبیرستان در چهار منطقهء آموزشی شهر تهران(۴،۶،۱۲ و ۱۷)با روش خوشهای تصادفی، از هر منطقه ۶۰ نفر و از هر دورهء تحصیلی یک مدرسه با ۲۰ آزمودنی انتخاب شده‌اند.
ابزار گردآوری اطلاعات
ابزار گردآوری اطلاعات،پرسشنامهء سنجش هویت ملی است که در مجموع شامل ۲۷ سؤال در دو طیف احساس تعلق به هویت ملی و احساس عدم تعلق به هویت ملی است. پرسشنامه که برگرفته از طرح تحقیقی(رحیمینژاد و احمدی،۱۳۷۴)بوده،از روایی و اعتبار مناسبی برخوردار است.علاوه بر این،از آرای صاحبنظران نیز در اعمال اصلاحات استفاده شده و ۳۵ سؤال پرسشنامهء اولیه به ۲۷ سؤال در پرسشنامهء پژوهش حاضر تبدیل گردیده است.ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده برای پرسشنامهء حاضر ۸۵ درصد است و سؤالات،بیشتر بر سنجش حیطهء عاطفی هویت ملی(احساس تعلق)تمرکز دارد.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات
براساس روش تحقیق،بررسی اطلاعات گردآوری شده به روش تجزیه و تحلیل عینی اطلاعات انجام گرفت.در این روش،پرسشنامههای گردآوری شده،پس از بررسی اولیه و حذف پرسشنامههای ناقص،با استفاده از نرمافزار SPSS مورد بررسی قرار گرفت.برای تجزیه و تحلیل آماری دادهها از روش آمار توصیفی شامل فراوانی،درصد و میانگین و نیز
از آمار استنباطی مشتمل بر آزمون مجذور خی۲،کروسکال والیس۳،من ویتنی۴و ویلکاکسون۵استفاده شده است.
