اهمیت تصمیمگیری در سازمانهای آموزشی و ضرورت اتکای آن بر یافتههای پژوهشی(به منظور بالا بردن درجهء دقت و صحت آن)مستلزم بررسی موانع استفاده از یافتههای پژوهشی است.مطالعهء این موانع،پژوهشی همهجانبه را میطلبید که این مقاله،برآیند و نتیجهء اجرای آن است.
در این پژوهش،میزان دخالت عوامل مختلفی همچون فقدان یا ضعف نظام اطلاعرسانی،اطمینان نداشتن به صحت یافتههای پژوهشی،غنی نبودن فرهنگ پژوهش،در اختیار نداشتن منابع لازم،عدمشجاعت تصمیمگیران برای ایجاد تغییر در روند معمول،عدماحساس مسؤولیت تصمیمگیران جهت پاسخگویی در برابر استفاده نکردن از یافتههای پژوهشی،وجود مشکل در سازمان و مدیریت آموزش و پرورش و نبود ارتباط متقابل میان تصمیمگیران و پژوهشگران به منظور استفاده از یافتههای پژوهشی،بررسی شده است.
معرفی مقاله موانع به کارگیری یافتههای پژوهشی در تصمیمگیریهای آموزشی
نوشتهء:شمسی نامی
اهمیت تصمیمگیری در سازمانهای آموزشی و ضرورت اتکای آن بر یافتههای پژوهشی(به منظور بالا بردن درجهء دقت و صحت آن)مستلزم بررسی موانع استفاده از یافتههای پژوهشی است.مطالعهء این موانع،پژوهشی همهجانبه را میطلبید که این مقاله،برآیند و نتیجهء اجرای آن است.
در این پژوهش،میزان دخالت عوامل مختلفی همچون فقدان یا ضعف نظام اطلاعرسانی،اطمینان نداشتن به صحت یافتههای پژوهشی،غنی نبودن فرهنگ پژوهش،در اختیار نداشتن منابع لازم،عدمشجاعت تصمیمگیران برای ایجاد تغییر در روند معمول،عدماحساس مسؤولیت تصمیمگیران جهت پاسخگویی در برابر استفاده نکردن از یافتههای پژوهشی،وجود مشکل در سازمان و مدیریت آموزش و پرورش و نبود ارتباط متقابل میان تصمیمگیران و پژوهشگران به منظور استفاده از یافتههای پژوهشی،بررسی شده است.
جامعهء آماری این تحقیق شامل دو گروه است که مدیران سطوح عالی و میانی آموزش و پرورش و اعضای هیأت علمی دانشکدههای علوم تربیتی(با رشتهء تحصیلی مرتبط)را دربرمیگیرد و حجم آنها به ترتیب بالغ بر
۱۷۰۰ و ۲۰۰ نفر است.حجم نمونه در گروه اوّل،۴۴۵ نفر و در گروه دوم،۱۰۰ نفر را شامل میشود.انتخاب نمونه در هریک از گروهها و زیرگروههای آنها با روشهای مختلفی،ازجمله سرشماری،طبقهای و تصادفی ساده،صورت گرفته است.
ابزار گردآوری دادهها شامل مصاحبه و پرسشنامه است:مصاحبه با سه درصد از مدیران سطوح عالی انجام شد و پرسشنامه در اختیار کلیهء افراد مورد تحقیق قرار گرفت.روش به کار رفته در این پژوهش،توصیفی بوده و از روشهای آمار توصیفی برای تجزیه و تحلیل دادهها استفاده شده است.
در مجموع،نتایج پژوهش حاضر نشان داده است که افراد مورد تحقیق کلیهء عوامل ذکر شده در سؤالهای تحقیق(۹ عامل)و عوامل جزیی زیرمجموعهء هریک از عوامل کلی(۴۴ عامل)را در عدمبه کارگیری یافتههای پژوهشی دخیل میدانند؛اما میزان دخالت آنها را یکسان نمیبینند.
شناسایی این عوامل بهعنوان موانع استفاده از یافتههای پژوهشی و تشخیص میزان دخالت آنها در این امر میتواند برنامهریزان را به میزان اهمیت و حساسیت هریک از آنها آگاه کند تا تلاش خود را برای مواجهه با عوامل مزبور و طراحی برنامههای مناسب به کار گیرند.
این مقاله را سرکار خانم شمسی نامی،عضو هیأت علمی پژوهشکدهء تعلیم و تربیت و مجری پژوهش مربوط تهیه کرده و در اختیار فصلنامه قرار داده است که بدین وسیله از ایشان سپاسگزاری میشود.شایان ذکر است که پژوهش مزبور به سفارش پژوهشکدهء تعلیم و تربیت و با نظارت آقای دکتر منصور علی حمیدی اجرا شده است.
«فصلنامه»
موانع به کارگیری یافتههای پژوهشی در تصمیمگیریهای آموزشی
نوشتهء:شمسی نامی
مقدمه
اهمیت تصمیمگیری در سازمان به حدی است که سازمان را شبکهای از تصمیم میدانند و مدیریت را علم تصمیمگیری به شمار میآورند.این اهمیت،به خصوص در مورد سازمانهای آموزشی که با طیف وسیعی از انسانها سروکار دارند و آثار مترتب بر هر تصمیم آنها میتواند حتی آیندهء جامعه را رقم بزند،به صورتی مضاعف رخ مینمایاند.
تصمیمگیری مستلزم انتخاب و انتخاب صحیح در گرو داشتن اطلاعات لازم دربارهء همهء گزینههای موردنظر است.یافتههای پژوهشی یکی از مهمترین منابع اطلاعات به شمار میرود؛اما عدماستفاده از نتایج تحقیقات در تصمیمگیریها منجر به اتخاذ تصمیم به صورت آزمایش و خطا میشود که میتواند آثار مخرب و گاه جبرانناپذیری به بار آورد.از سوی دیگر،عدم به کارگیری یافتههای پژوهشی علاوه بر اینکه به منزلهء اتلاف منابع مالی و انسانی صرف شده برای انجام آنهاست،میتواند موجب ایجاد آثار سوء در ذهنیت دستگاهها و مسؤولان امور مالی نسبت
به سودمندی سرمایهگذاریهای به عمل آمده در زمینهء پژوهش شود و همچنین موجبات خدشهدار شدن انگیزهء پژوهشگران برای ادامهء تلاش در این زمینه را فراهم سازد۱.
بر این اساس،لازم است که عوامل دخیل در به کار نگرفتن یافتههای پژوهشی بررسی شود تا با شناخت مشکلات موجود،تصمیمهای لازم در زمینهء فراهم کردن تسهیلات موردنیاز برای کاربرد یافتهها اتخاذ گردد.
بیان مسأله و ضرورت انجام پژوهش
چرا مدیران در تصمیمگیریهای خود-چنانکه باید-از یافتههای پژوهشی استفاده نمیکنند؟ این پرسش خاستگاه انجام پژوهش حاضر است.درک اهمیت این پرسش بستگی به درک حساسیت تصمیمگیری در سازمان دارد.این حساسیت به قدری است که صاحبنظران مدیریت گاه تصمیمگیری را«معادل مدیریت»۲،گاه«عصارهء مدیریت»۳و گاه نیز«قلب سازمان»۴ میدانند.بنابراین،چنین حساسیت و اهمیتی اتخاذ تصمیم بدون داشتن اطلاعات کافی دربارهء شقوق مختلف آن را غیرعقلایی میسازد؛زیرا این امر نه تنها کارآیی و اثربخشی سازمان را کاهش میدهد،بلکه حیات و بقای آن را با خطر مواجه میسازد.
ضرورت کاربرد یافتههای پژوهشی در تصمیمگیریها،از چشماندازهای مختلفی میتواند نگریسته شود.سودآوری اقتصادی حاصل از صحت و دقت تصمیمهای گرفته شده یکی از این چشماندازهاست.مطالعههای انجام شده در زمینهء بهرهوری سرمایهگذاری تحقیقاتی حاکی از آن است که در ازای هر مبلغی که صرف پژوهش میشود،حداقل ۵ تا ۱۰ برابر درآمد آن عاید جامعه میشود۵.بنابراین،اصل هزینه و فایده توجیهکنندهء بخش عمدهء ضرورت این امر است.در عین حال،چشماندازهای دیگری همچون تأثیر کاربرد یافتههای پژوهشی در ایجاد انگیزه در پژوهشگران جهت تداوم کوششهای خود و ایجاد تغییر در نگرش سیاستگذاران نسبت به سرمایهگذاری پژوهشی و مصرفی تلقی نکردن آن،مطرح است.
مطالعههای تطبیقی بیانگر وجود رابطهء میان درک اهمیت پژوهش و توسعهء جوامع است. کشورهای توسعهیافته،توسعهء خود را بیش از هرچیز مدیون تعمیق،گسترش و بالندگی پژوهش میدانند.شاهد آن،اهتمام این کشورها در سرمایهگذاریهای پژوهشی،استفاده از یافتههای پژوهشی و شناسایی موانع این امر و مرتفع کردن آنهاست.اینگونه کشورها نه تنها سرمایهگذاریهای کلانی برای انجام پژوهش صورت دادهاند که نمونهء آن سرمایهگذاری یک کشور جهت اجرای یک طرح پژوهشی با اعتباری معادل کل درآمد نفتی کشور ما در یک سال است۶،بلکه با ایجاد سازوکار مناسب،تصمیمهای خود را متکی بر یافتههای پژوهشی کرده و
بدین وسیله موفقیت برنامهها را در دههء اخیر افزایش دادهاند7OوO8.با این حال،این کشورها از بررسی موانع این امر نیز بازنمانده و با انجام پژوهشها و تشکیل نشستهای محلی و منطقهای در صدد شناسایی و رفع موانع برآمدهاند9OوO10.
در کشور ما نیز پس از تشکیل سازمانهای رسمی تحقیقاتی در آموزش و پرورش و گذشت حدود یک دهه از فعالیتهای پژوهشی،انتظار میرفت که نتایج این تحقیقات،پیساخت تصمیمهای آموزشی قرار گیرد.اما شواهد موجود،ازجمله اظهارنظرهای کارشناسی و نتایج یک تحقیق انجام شده در این زمینه،دال بر عدماستفاده از نتایج تحقیقات و داشتن دید تشریفاتی و زینتی نسبت به سازوکار پژوهشی است11OوO12OوO13.ازاینرو لازم دیده شد که جوانب این امر،در قالب یک طرح پژوهشی مورد بررسی قرار گیرد.
استفاده نکردن از یافتههای پژوهشی دلایل متعددی میتواند داشته باشد که تولید پژوهش تا نشر و مصرف آن را دربرمیگیرد.اما در این تحقیق،بیشترین تأکید روی بررسی علتهایی بوده است که در جایگاه مصرف یافتهها دخیل بودهاند.توجیه این امر آن است که هرساله بخشی از بودجهء آموزشی کشور صرف اجرای پژوهشهای اولویتدار میشود که اگرنه همهء آنها،دست کم بخشی از آنها در راستای نیازهای آموزشی کشور قرار دارد.از سوی دیگر،بسیاری اوقات با مقداری جستوجو میتوان به پژوهشهای مناسب انجام شده در سایر کشورها دست یافت. بنابراین،اگر ملاحظه میشود که هنوز تصمیمگیریها به قدر کفایت متکی بر یافتههای پژوهشی نیست،باید به دنبال شناخت عوامل دخیل در این امر،بهویژه در جایگاه مصرف یافتههای پژوهشی بود.
در این راستا،بررسی قضاوت تصمیمگیران بهعنوان مصرفکنندگان پژوهش و اعضای هیأت علمی دانشکدههای علوم تربیتی بهعنوان تولیدکنندگان پژوهش در مورد موانع کاربرد یافتههای پژوهشی میتواند راهگشا باشد؛زیرا اندیشیدن راهکار مناسب برای مواجهه با این موانع در درجهء اوّل در گرو شناسایی آنهاست.بههرحال،اگر قرار است هر تصمیمگیری متکی بر یافتههای پژوهشی باشد،لازم است تصمیمگیری دربارهء چگونگی واداشتن تصمیمگیران به استفاده از یافتههای پژوهشی نیز بر یافتههای پژوهشی استوار باشد.
پرسشهای پژوهش
۱-عدمبه کارگیری نتایج تحقیقات در سطوح مختلف تصمیمگیری در وزارت آموزش و پرورش ناشی از چه عواملی است؟آیا این امر ناشی از:
-فقدان ارتباط متقابل میان تصمیمگیران و پژوهشگران است؟
-فقدان یا ضعف نظام اطلاعرسانی و اشاعهء یافتههای پژوهشی است؟
-اطمینان نداشتن به شیوهء تحقیق و صحت یافتههای پژوهشی است؟
-غنی نبودن فرهنگ پژوهش و باور نداشتن تحقیق است؟
-آسان بودن تصمیمگیری بدون استفاده از نتایج تحقیقات است؟
-عدماحساس مسؤولیت تصمیمگیران جهت پاسخگویی در برابر استفاده نکردن از نتایج تحقیقات در تصمیمگیریهاست؟
-وجود مشکل در سازمان،تشکیلات و مدیریت آموزش و پرورش است؟
-در اختیار نداشتن منابع لازم(مالی،مادی و انسانی)برای عملی کردن نتایج تحقیقات است؟
-عدمشجاعت تصمیمگیران برای ایجاد تغییر در روند معمول و مواجه بودن آنان با محدودیتهای قانونی و اجتماعی مانع تغییر است؟
-سهم هریک از عوامل یاد شده در عدمبه کارگیری نتایج تحقیقات در تصمیمگیریها چهقدر است؟
پیشینهء پژوهش
عمر کوتاه تحقیقات آموزشی-بهگفتهء تورستن هوسن حدود بیست و پنج سال۱۴-گویای عمر کوتاهتر تلاش برای کاربرد یافتههای پژوهشی وکمسابقه بودن کوشش برای شناسایی موانع این کار میباشد.پس این مشکل صرفا مختص کشور ما نیست.اما مطالعات نشان میدهد که برخی کشورهای دنیا از این موضوع غافل نمانده و نه تنها با تخصیص بودجههای هنگفت امکان استفاده از یافتههای پژوهشی را فراهم آوردهاند-که در این زمینه میتوان به سرمایهگذاری ۴۵۰ میلیون دلاری آمریکا در عرض تنها دو سال(۱۹۸۹-۱۹۹۰)برای تصمیمگیری در مورد اصلاح شیوهء تدریس فیزیک و ریاضیات۱۵و اقدام ژاپن جهت انجام تحقیقات طولانی(۱۹۸۹-۱۹۹۱) برای تصمیمگیری در مورد اصلاحات آموزشی۱۶اشاره کرد-بلکه به بررسی موانع کاربرد یافتهها نیز اهتمام ورزیدهاند که بهعنوان شاهد میتوان از برگزاری یک دورهء آموزشی توسط اینوتک۱(سال ۱۹۸۴)یاد کرد.
شرکتکنندگان در این دوره که شامل مدیران سطوح عالی و میانی کشورهای آسیای جنوب شرقی بودند،باوجود اعتقاد به مشکل بودن اندازهگیری نسبت بازدهی سرمایهگذاریهای پژوهشی اذعان کردهاند تغییرات مهمی که براساس یافتههای پژوهشی صورت گرفته باشند،بسیار معدود هستند و در واقع،به نسبت هزینه،بازدهی بسیار پایین بوده است.با این حال،باتوجه به آگاهی نسبت به عواقب وخیم ناشی از کاهش بودجهء پژوهشهای آموزشی در درازمدت،این کار
را به صلاح ندیده و چارهء کار را در معطوف شدن تلاشهای بیشتر به افزایش میزان کاربرد یافتههای پژوهشی دانستهاند.نفوذ چنین نگرشی در میان وزیران آموزش و پرورش کشورهای عضو به حدی بوده است که طی یک نظرخواهی،آنان موضوع کاربست یافتههای پژوهشی را به عنوان دومین اولویت در میان فهرست اولویتهای خود تعیین کردهاند.
از میان مهمترین موانع کاربرد یافتههای پژوهشی در تصمیمگیریهای آموزشی که از رهگذر تشکیل این دوره شناسایی شده است،میتوان به نقصان برنامههای تربیت معلم و عدمتکافوی فرصتهای آموزشی پیش از خدمت و حین خدمت برای ایجاد مهارتهای پژوهشی و تقویت فرهنگ پژوهشخواهی،تأخیر در آماده شدن نتایج تحقیقات برای تصمیمهای در دست اتخاذ، گستردگی بیش از حدّ نظامهای آموزشی و کنترلهای انعطافناپذیر و ساختار دیوان سالارانهء بازدارندهء نوآوری،ناهمخوانی زمینههای فرهنگی(ارزشها و سنتها)با یافتههای پژوهشی و مقاومت جامعه در برابر تغییر و تمایل آن به حفظ وضع موجود اشاره کرد۱۷.
محققان در تلاش دیگری که برای شناسایی عوامل مؤثر در عدمبه کارگیری یافتههای پژوهشی در آمریکا به عمل آوردهاند،این عوامل را به سه گروه تقسیم کردهاند که گروه اوّل، عوامل مربوط به چگونگی اجرای تحقیق را شامل میشود؛گروه دوم دربرگیرندهء عوامل انسانی است که به ویژگیهای محقق و استفادهکنندگان یافتههای پژوهشی اشاره دارد و گروه سوم عوامل زمینهای نام دارد که به محدودیتهای مالی و سایر ملحوظات سازمانی مربوط میشود۱۸.
نتایج دو پژوهش انجام شده در ایران در زمینهء میزان کاربست یافتههای پژوهشی نیز دالّ بر وجود مشکلاتی در این خصوص است.به همین سبب،در دو تحقیق مزبور برای فراهم کردن زمینهء کاربست نتایج پژوهشها،به ارائه پیشنهادهایی از قبیل تأسیس مدارس تجربی،افزایش اعتبارات پژوهشی،ایجاد بانکهای اطلاعات،تربیت محقق و برگزاری دورهها و همایشهای آموزشی اقدام شده است19OوO20.
همانطور که ملاحظه شد،عوامل مختلفی بر میزان استفاده از یافتههای پژوهشی اثر میگذارد که شناسایی آنها و بررسی طیف تأثیرشان نیاز به تحقیقهای گسترده و همهجانبه دارد؛زیرا تنها زمانی میتوان بازدهی سرمایهگذاریهای پژوهشی را توجیه کرد که نتایج حاصل از پژوهشهای انجام شده،بنیاد و شالودهء اصلاح،تغییر و بهبود امور قرار گیرد.
جامعه و نمونهء آماری تحقیق
جامعهء آماری این تحقیق شامل دو گروه است که گروه اوّل دربرگیرندهء مدیران آموزش و پرورش و گروه دوم شامل اعضای هیأت علمی دانشکدههای علوم تربیتی-با رشتهء تحصیلی مرتبط-است.منظور از مدیران آموزش و پرورش،کلیهء معاونان و مشاوران وزیر،مدیران کل دفاتر حوزهء ستادی و معاونان آنها،مدیران کل آموزش و پرورش استانها و معاونان آنهاو
همچنین رؤسای مناطق آموزشی کلیهء استانها و معاونان آنهاست.حجم جامعهء مدیران آموزش و پرورش حدود ۱۷۰۰ نفر و حجم جامعهء اعضای هیأت علمی حدود ۲۰۰ نفر است.
انتخاب معاونان و مشاوران وزیر و مدیران کل دفاتر ستادی و معاونان آنها به صورت سرشماری و انتخاب سایر مدیران آموزش و پرورش و اعضای هیأت علمی به صورت نمونهگیری طبقهای و تصادفی ساده صورت گرفت.در نهایت،کلیهء مدیران کل و معاونان آنان و همچنین رؤسای مناطق آموزشی و معاونان آنها در پنج استان آذربایجان غربی،اصفهان،بوشهر، تهران و سیستان و بلوچستان بالغ بر ۴۴۵ نفر و نیز ۱۰۰ نفر از اعضای هیأت علمی دانشگاهها به عنوان نمونه انتخاب شدند.
ابزار گردآوری دادهها
در این تحقیق،هم از مصاحبه و هم از پرسشنامه استفاده شده است.مصاحبه با روش باز صورت گرفته و پرسشنامه براساس دادههای حاصل از مصاحبه و بررسی منابع نظری و پژوهشی تهیه گردیده است.برای سنجیدن روایی پرسشنامه،این ابزار در اختیار ۴۰ تن از متخصصان ارزشیابی و سنجش و اندازهگیری آموزشی،مدیران آموزش و پرورش و اعضای هیأت علمی قرار گرفت و براساس نظر آنان،در موارد لازم اقدام به حذف،ادغام و رفع ابهام در بعضی عوامل و تعبیه سؤالهای جزیی بیشتر برای بعضی عوامل کلی شد.
