معلم باید الگو باشد، نه اسطوره
انسان ذاتا کنجکاو بوده و به دنبال یافتن جوابی منطقی برای پرسش‌های خود است. همانطور که برای رفع هر نیازی، پاسخی وجود دارد، برای پاسخ به این نیاز انسان هم«آموزش» در نظر گرفته شده است. پس آموزش به خودی خود زیباست، چراکه اشتیاق انسان به دانستن را برآورده می‌کند.
اما چه تعداد از انسان‌ها و تا چه میزان، حلاوت و شیرینی آن را درک کرده‌اند؟ آیا سیستم آموزشی کشور ما زیبایی آموزش را در مدارس انعکاس داده است؟ علاوه بر مدارس و سیستم آموزشی هر کشوری، چه کسانی می‌توانند لذت آموختن را در درون انسان‌ها را نهادینه سازند؟
بی‌شک آموزگاران کسانی هستند که این مسئولیت سنگین را بر عهده دارند. بدیهی است که نظام‌های آموزشی در سراسر دنیا با نواقصی همراه هستند و همیشه دبیرانند که این نقصان‌ها را جبران کرده و خلل‌های موجود را پر می‌کنند.
به طور کلی برای معلمان، دو نقش یا دو وظیفه منظور گردیده است. وظیفه نخست آنان، مسئولیتی است که در برابر فرهنگ جامعه خود بر عهده گرفته اند و دیگر، وظیفه ای که در قبال شاگردان پذیرفته اند. این دو وظیفه اغلب همزمان با یکدیگر انجام می‌گیرد. یکی از اندیشمندان برنده جایزه نوبل سال ۱۹۹۳ در مورد اهمیت و جایگاه آموزش معتقد است برای درک این که چه جامعه‌ای درآینده به توسعه خواهدرسید، به جای بررسی فنآوری‌های آن جامعه که از ظواهر توسعه است، باید میزان خلاقیت، پرسشگری، تحرک، روحیه کارجمعی و تنوع طلبی دانش‌آموزان آن کشور را سنجید. اگر می‌خواهید ببینید کشوری توسعه یافته است، به کارخانه‌ها و صنایع آن نگاه نکنید؛ کافی است سری به مدارس آن بزنید. اگر محیط آموزشی و روش‌های آموزشی آنان محیطی آرام، خلاق و نوآورانه بود، بدانید نسلی که در حال تربیت است، می‌تواند در آینده جامعه را با خلاقیت و نوآوری خود توسعه بخشد. از این رو برای فهم این که کشوری توسعه یافته و یا در حال توسعه است، نیازی به اندازه گیری درآمد ملی و یا سرانه آن نیست؛ کافی است به مدارس برویم و به روان‌شناسی آموزش کودکان توجه کنیم؛ زیرا نطفه‌های توسعه در مدارس بسته می شود.
معلم خوب یا معلم موثر
«مهرنوش امینی»، دانشجوی مقطع دکترای رشته«فلسفه تعلیم و تربیت» که خود معلم درس عربی و همچنین مدیر یک دبیرستان دخترانه است، در این باره می‌گوید:«به نظر من وقتی بحث از معلم خوب می‌شود، بهتر است به جای واژه خوب از موثر استفاده کنیم، یعنی معلم تاثیرگذار. سپس از خود بپرسیم که معلم موثر چگونه معلمی است و چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد. معلم موثر کسی است که علاوه بر تاثیرگذاری در حیطه علمی دانش‌آموزان، بتواند در حیطه عاطفی، روانی و حرکتی آنها به سمت جلو هم موثر باشد. در واقع ما فقط وظیفه انتقال معلومات علمـی به دانـش‌آموزان را نداریم، بلکه وظیفه بالاتر ما آموخـتن مهـارت-های اجتماعـی به دانش‌آموزان است. بسیاری از مشکلات دانش‌آموزان که شاهد آنها هستیم، به دلیل نیاموختن همین مهارت‌ها است.»
او منشا این معضل را از جانب سیستم آموزشی دانسته و می‌گوید:«ما در حوزه تدریس، معلمان بسیار خوبی داریم که متاسفانه همه آنها در موارد اشاره‌شده، تخصص کافی ندارند. علاوه بر تاثیرگذاری، معلم نباید سعی کند یک اسطوره باشد، بلکه الگوبودن بهتر است. به بیان درست‌تر، هرآن‌چه که به عنوان یک آموزگار، از دانش‌آموز انتظار داریم، بهتر است خودمان هم همانطور عمل کنیم. اگر اینگونه به دانش‌آموز آموختن عملی دهیم، قطعا نتایج بهتری را شاهد خواهیم بود.»
معلم خوب همان معلم خلاق
مهرنوش امینی در ادامه گفته‌هایش، خلاقیت معلمان را عامل مهم بعدی بر می‌شمرد:«به نظر من نکته مهم دیگر این است که یک معلم، خودش باید مبدع کلاسش باشد. این درست نیست که هر آنچه را نظام آموزشی به ما دیکته کرد دقیقا همان‌گونه انجام دهیم. معلم خوب باید خلاق باشد و قوانین کلاس را با توجه به شرایط کلاس پیاده کند، نه آن چیزی که از بیرون به آنها گفته می‌شود. برای مثال تصور کنید که یک معلم ۳ یا ۴ کلاس در هر روز داشته باشد، آیا می‌تواند در هر سه کلاس به یک شیوه رفتار کند؟ که باید گفت خیر. معلم موثر و خوب باید با توجه به شرایط عمل کند.
او در ادامه گفته‌هایش می‌افزاید:«معلم موثر باید بتواند ارتباط عاطفی با شاگردانش برقرار کرده و از روند زندگی آنها تا حدودی اطلاع داشته باشد. این بدان معنا نیست که یک معلم مثل یک روانشناس عمل کند یا این که مانند عضوی از خانواده دانش‌آموز باشد. دلیل آن هم این است که اگر دانش‌آموز رفتار خاصی در کلاس نشان داد، معلم تا حدودی بتواند آن را ریشه‌یابی کرده و با درک متقابل، رفتارش را با دانش‌آموز هماهنگ کند. بهتر است اینگونه بگویم که معلم قادر به حلکردن تمام مشکلات بچه‌ها در تمام زمینه‌ها نیست، اما با داشتن یک آگاهی کلی از وضعیت روحی و عاطفی دانش‌آموز، می‌تواند حس همدردی یا همراهی به او را القا کند.»
تربیت، یک کنش دوسویه
مهرنوش امینی همچنین کمک به دانش‌آموزان را در یافتن ویژگی‌های شخصیتیشان، از دیگر ویژگی‌های یک معلم خوب عنوان می‌کند:«یکی دیگر از ویژگی‌های مهم یک معلم موثر، کمک به دانش‌آموزان در یافتن شخصیتی است که باید آن را پیدا کرده و در آینده خودشان را با آن، به جامعه معرفی کنند. همچنین یک آموزگار موثر باید به آنان یادآور شود که دارای ارزش بالایی هستند که ارزش‌های خود را بیابند و نشان دهند. علاوه بر آن معلم باید فرصت ابراز وجود را به شاگردانش بدهد. اگر دانش‌آموز خصوصا در دوران حساس نوجوانی، بتواند مورد تایید از طرف معلم خود قرار بگیرد، دیگر به دنبال عوامل خارجی برای گرفتن تایید در موارد مختلف، مثل آراستگی ظاهری نمی‌گردد. علاوه بر موارد گفته‌شده، معلم موفق باید با خانواده‌ها هم‌سو باشد. معلم باید با هنر خود، خانواده‌ها را هم جذب کرده و در روند تربیت، آنان را با خود همراه کند زیرا «تربیت» یک کنش دوجانبه هم از طرف معلم و هم از طرف خانواده‌ها است.»
زیبایی درس
«فرزاد شادافزا» عضو گروه آموزشی «اِی-تیم» در این‌باره می‌گوید:« اگرچه برخی از کتاب‌های درسی و حتی روند سیستم آموزشی، نیاز به تغییر دارند، اما این تغییر برای آموزش و پرورش هزینه‌بر است. پس شاید بهتر باشد ما این تغییر را از درون مدارس و با متد آموزشی دبیران شروع کنیم. معلمان باید سعی کنند به جای تشویق کودکان برای درس‌خواندن و کسـب نمره بهتر، شیرینی و زیبایی درس را به آنها نشان دهند.»
شادافزا تدریس یکسان و برگزاری یـک امتحان واحـد از دانش‌آموزان در مدارس را شیوه درستی نمی‌داند :«این روش که معلم به همه دانش‌آموزان یک درس می‌دهد و از همه امتحان یکسان می‌گیرد، روش صحیحی نیست؛ چرا که دانش‌آموزان از ضرایب هوشی متفاوتی برخوردارند و این موضوع نه تنها موجب سرخوردگی دانش‌آموزان ضعیف‌تر می‌شود، بلکه باعث خستگی کودکان با گیرایی بالاتر است.»
از نظر شادافزا علاوه بر برقراری ارتباط موثر با کودکان، داشتن تخصص کافی در درس برای یک معلم نیز ضروری است؛ ولی متاسفانه در نظام آموزشی ایران، به خصوص در دوره ابتدایی، معلمان واجد این دو ویژگی نیستند، اگر چه کسانی که به عنوان دبیر انتخاب شده‌اند، رشته تحصیلی‌شان مرتبط با کار با کودکان است، اما توانایی تدریس در بعضی دروس به‌ویژه ریاضیات را ندارند. بارها دیده‌ام که دانش‌آموزان مقاطع سوم و چهارم وقتی محیط و مساحت را می‌خوانند، درک درستی از این درس و کاربرد آن ندارند. این موضوع به دلیل کندذهنی دانش‌آموز نیست بلکه به دلیل ضعف دبیر در آموزش است و نشان از عدم توانایی در انتقال مطلب دارد. همچنین مدارس زیادی هستند که به وسایل کمک‌آموزشی خوبی مجهز هستند، اما معلمان از آنها استفاده‌ای نمی‌کنند. من در بیش از ۱۵ مدرسه، شاهد این موضوع بوده‌ام. بنابراین معلمان خصوصا در مقطع ابتدایی باید دوره‌های آموزشی تدریس را بگذرانند. در مقابل بسیاری از معلمان هم هستند که تجربه کار با دانش‌آموز و کودک زیادی دارند، اما هنوز به همان روش‌های گذشته به کار خود ادامه می-دهند. برای مثال یکی از همکاران ما در مدرسه‌ای تدریس می‌کند که معلم کلاس اول هنوز به همان شیوه قدیمی کلاس‌ها مشغول تدریس است. یعنی پس از گذشت ۱۷-۱۸ سال، روش‌اش تغییری نکرده و چون سال‌های زیادی در این عرصه مشغول به فعالیت بوده، حرف شخص دیگری از نسل جوان‌تر را قبول نمی‌کند و شیوه‌اش را تغییر نمی‌دهد. گذشته از این هنوز مدارسی وجود دارد که وقتی دانش‌آموز متوجه درس نمی‌شود، با فریاد معلم و تنبیه از جانب او مواجه می‌شود.»
آموزش‌های مخزنی یا بانکی
اندیشمندانی در جهان در زمینه آموزش بسیار کوشیده اند مانند پائولو فریره که در مسیر ترویج دیدگاه‌های خود دشواری‌های زیادی را به جان خریده است. او از تبدیل «آموزش سکوت» یا «انفعال در برابر آموختن» به «هشیارسازی» یا «پرسشگری در آموختن» سخن می‌گوید. به نظر او در مدارس جدید، شبکه‌های آموزشی «مبتنی بر انقیاد» جای خود را به «آموزش مبتنی بر مشارکت و نقد» می‌دهند تا دانش‌آموختگان، توانایی حل مسائل پیرامون خود را بیابند.
او به جای واژه تفکر، از تعمق استفاده می‌کند و ضمن انتقاد از سیستم آموزشی متداول می‌گوید آموزش تبدیل به نوعی عمل ذخیره‌سازی شده که در آن دانش‌آموز ذخیره‌کننده و آموزگار ذخیره‌‌سپار است و به جای ارتباط دوجانبه، معلم درس‌هایی ارائه می‌دهد که دانش‌آموز صبورانه آنها را دریافت، حفظ و تکرار می‌کند.
این مفهوم، «بانکداری» در آموزش است که دامنه عمل برای دانش‌آموز، تنها محدود به دریافت، پرکردن و ذخیره‌سازی اطلاعات می‌شود.
برخلاف روش بانکی «روش طرح مساله» که توسط فریره مطرح می‌شود، مستلزم تبادلافکار و عقاید از طریق «گفتگو» است؛ به گونه‌ای که معلم و شاگرد هر دو در آموزش(مبتنی بر نقد)، همراه یکدیگرند و به این ترتیب آنان به تفکر انتقادی درباره زندگی خود برانگیخته می‌شوند. از این‌رو با یک بازنگری در روش‌های آموزشی ارائه‌شده توسط دبیران، این سوال مطرح می‌شود که آیا آموزش‌های مخزنی یا بانکی که متکی بر محفوظات و معلومات انباشته شده است، توانایی پاسخگویی به ضرورت‌های گوناگون جهان پیش‌روی ما را دارد؟ پائولو فریره بر این اعتقاد است که در دنیای جدید، دانش‌آموز و دانشجو و …. با آموزش‌هایی که ارائه می‌شود، باید توانمند شده و برای تحقق این امر، باید فرهنگ سکوت در کلاس از میان برود و به جایش، زبان‌ها گشوده و شجاعت اظهار نظر و ابراز عقیده در میان دانش‌آموختگان ایجاد شود.
متاسفانه در کشور ما هنوز آموزش مخزنی، گفتمان حاکم بر نظام آموزشی است و به همین دلیل شیوه‌هایی که در مراکز آموزشی ما مورد استفاده قرار می‌گیرد، در گره‌گشایی از مشکلات جامعه کارساز نیست. شاید دلیل عدم اعتماد به نفس اغلب دانش‌آموختگان در عرصه فعالیتهای اداری و سازمانی از همین موضوع ناشی شود.
نگاهی به آموزش شرقی اما دور
ژاپن از جمله کشورهایی است کـه در زمـینه آمـوزش آموزگاران، گام‌های درخور برداشته است. در این کشور برنامه‌های تربیتمعلم به وسیله کالج‌ها و دانـشگاه‌ها و بـا تصویب وزارت آموزش، علوم و فرهنگ تهیه می‌شود. دانشگاه‌ها و کـالج‌ها بـرنامه درسـی خود را برابر با برنامه‌ای درسی که از سوی مرکز استانداردهای آموزشی تهیه می‌شود، تـدوین مـی‌کنند. این مرکز که در سال ۱۹۸۸ تاسیس شده است، وظیفه تهیه جزئیات بـرنامه درسـی مـعلمان و حداقل واحدهای هر موضوع درسی را در ارتباط با گونه‌های گواهینامه‌ها به عهده دارد.
در این راستا برای آموزگاران سه نـوع گـواهینامه وجـود دارد؛ گواهینامه عالی با مدرک فوق‌‌لیسانس، گواهینامه لیسانس برای دبیرستان، گواهینامه فـوقدیـپلم برای ابتدایی. آموزگاران مدرسه‌های ابتدایی، یک دوره ۲ ساله را در کالج‌های تربیت آموزگار می‌گذرانند و آموزگاران دبیرستان‌ها دوره‌‌ای ۴ سـاله را در دانشگاه‌ها طی می‌کنند. بیشتر آموزگاران برای مدرک فوق‌دیپلم هستند و تقریبا ۷۵ درصـد هـمه کالج‌ها و دانشگاه‌ها دوره ویژه تربیت معلم را دارنـد. اسـتانداردهای مـخصوص تهیه شده از سوی وزارت آموزش و پرورش، ساعت‌ها و واحدهای مـوضوعی و واحدهای مربوط به آموزش و تربیت را مشخص کرده است.
بیشتر واحدهای مربوط به آمـوزش و پرورش، بـرای دوره‌های پایین‌تر ارائه می‌شود و افرادی کـه قـرار است در سـطوح بـالاتر تـدریس کنند، لازم است بیشتر واحدهای مـربوط بـه موضوع خاص رشته را بگذرانند. معلمان آموزش‌دیده، باید حداقل ۲ تا ۴ هـفته در مـدرسه محل زندگی خود به تمرین آموزگارش بپردازند. آنان در پایان دوره، گـواهینامه دریافت می‌کنند.
دانشگاه‌های ملی تـربیت آموزگار، برای دوره‌های کارورزی آموزگاران، مدرسه‌های ویژه را در نظر می‌گیرند تا دانشجو بتوانند در آنها بـه تمرین آموزگاری بپردازند. همچنین در ایـن بـرنامه از مـدرسه‌هایی که تمایل بـه همکاری دارند نیز استفاده مـی‌شود.
بـرنامه‌های آموزشی پیش از خدمت آموزگاران مدرسه‌های ابتدایی ژاپن، برای کمک به بهبود وضعیت آموزگاران طراحی شـده است. ایـن آمـوزش‌ها بـرنامه‌ریزی شده هـستند و بـا فـعالیت‌های تحقیقی و همکاری هـمراه است. به دانشجو معلمان یاد داده می‌شود که چگونه از راه ارتباط با دانش‌آموزان و دیگران می‌توانند از یکدیگر بیاموزند و چـگونه مـهارت‌های خود را در زمینه یادگیری در طول عمر افـزایش دهـند.
زهرا جعفری روزنامه اطلاعات
_______
↩ کانال مقاله ها 👇
