سخنران در میان حرف‌هایش ناگهان به سقف سالن نگاهی کرد و با لحنی هراس‌زده پرسید: زلزله است؟ همهمه‌ای درگرفت و همه 
به سقف و لوسترها نگاه کردند. سخنران خیلی زود توضیح داد: به خاطر وقوع زلزله که تنها یک احتمال است، همه شما نگران شدید و واکنش نشان دادید. اما مطابق آمار، کودک‌آزاری هرلحظه در جامعه ما اتفاق می‌افتد و حساسیت چندانی هم برنمی‌انگیزد!
جنایت علیه جامعه
شاید شما هم ماجرای تجاوز و قتل «ستایش»، دختر شش ساله افغان‌تبار توسط پسر ۱۷ ساله ایرانی را شنیده باشید که ۱۴ دی‌ماه سال‌جاری با اعدام پسر نوجوان پایان یافت. «آتنا» دختربچه هفت ساله‌ای که قربانی هوس یکی از کاسبان محله‌شان در پارس‌آباد مغان شد و «اهورا»ی دوساله که در رشت مورد تجاوز ناپدری بی‌رحم خود قرار گرفت و از دنیا رفت، نمونه‌های دیگری از کودکان بیگناهی هستند که امروز تنها از درون قاب عکس‌هایشان می‌توانند به ما نگاه کنند و با نگاه‌شان معصومانه بپرسند چرا؟
شاید اگر در برابر مسأله کودک‌آزاری طور دیگری عمل می‌کردیم، امروز در مقابل پرسش آن چشمهای معصوم در قاب‌عکس‌هایی با روبان سیاه، این‌قدر شرمنده نبودیم.
شهیندخت مولاوردی، معاون رییس جمهور در امور زنان و خانواده، در واکنش به قتل آتنا اصلانی در کانال تلگرامی خود نوشت: «انگار همین دیروز بود که در رثای ستایش قریشی همه ما چه راهکارها که ارائه ندادیم! بی تردید این اولین و آخرین باری نیست که یک کودک مورد سوء رفتار جنسی قرار می‌گیرد که پدیده‌ای شایع در جهان است و بیشتر توسط بستگان و آشنایان که توانسته‌اند اعتماد والدین و کودکان را جلب کنند صورت می‌گیرد، با این تفاوت که در برخی جوامع جنبه عمومی چنین جرمی پر رنگ بوده و فرض بر این است که چنین جنایتی علیه جامعه رخ داده است و نه یک خانواده.
یکی از محورهایی که در اینگونه مواقع بازار داغ خود را می‌یابد و بعد هم به بوته فراموشی سپرده می‌شود، پرداختن به چرایی ارتکاب این جرایم و چگونگی پیشگیری از چنین اعمالی است. از سوی دیگر تردیدی در این نیست که کودکان اعم از دختر و پسر، اگر از تربیت و آموزش‌های لازم برخوردار نباشند در هر موقعیت و مکانی که باشند، شب و روز در برابر این رفتارها آسیب‌پذیرند. می‌توان سهم هر کدام از کسانی را که در برابر هرگونه آگاهی جنسیتی و آموزش‌های خودمراقبتی جنسی مقاومت میکنند در بروز یا پیشگیری از چنین اعمالی تعیین کرد.»
اتفاقی نو در جهان
دکتر هومن نامور، روان‌شناس و مدرس دانشگاه، همان سخنرانی است که در نشست تخصصی با موضوع تحلیل ابعاد روان‌شناختی و حقوقی کودک‌آزاری با محوریت آزار جنسی، حساسیت حضار را با جلب‌توجه آنها به وقوع زلزله احتمالی برانگیخت. او در این نشست با بیان این که شناسایی رفتاری و آسیب‌شناسی مسایل کودکان از مغفول‌ترین حوزه‌هاست، می‌گوید: انجمن حمایت از حقوق کودکان در سال ۱۹۷۵، یعنی حتی هشت‌سال بعد از تشکیل انجمن حمایت از حیوانات تشکیل شد، پس سخن‌گفتن از حقوق کودکان یک اتفاق نو در سراسر جهان است. به بازه سنی از لحظه تولد تا حدود بلوغ و در برخی تعاریف، تا ۱۸ سال، دوران کودکی و نوجوانی گفته می‌شود.
دکتر نامور می‌افزاید: بخشی از شیوه‌های تربیتی در ایران همچنان مبتنی بر شرطی‌سازی کلاسیک است. از سال ۱۹۵۰ به بعد رویکرد رفتارگرایی کلاسیک بر تربیت سایه انداخت و حتی هنوز طرفداران رویکردهای انسان‌گرایانه، در پس ذهنشان کلاسیک نگاه میکنند. «تا نباشد چوب تر/ فرمان نبرد گاو و خر» یک مثال خوب در این زمینه است. این روان‌شناس برای بیان بهتر منظور خود به بیان خاطره‌ای می‌پردازد: یک‌بار در جلسه‌ای راجع به روش‌های جدید تربیتی صحبت کردیم اما موقع خروج از سالن، یکی از افراد به فرزندش پس‌گردنی زد. واقعیت این است که بخشی از ذهن ما نسبت به کودک‌آزاری، آمادگی و پذیرش دارد، مثلا اگر بشنویم پسرمان، دوست دختر دارد، با لبخند می‌گوییم«ماشاالله، پدرسوخته!» اما در برابر دخترمان طور دیگری رفتار می‌کنیم.
تعریف کودک‌آزاری
دکتر هومن نامور در تعریف کودک‌آزاری می‌گوید: «پرَنتینگ» (Parenting) را معمولا «فرزند پروری» ترجمه میکنند، اما من به آن «والدگری» می‌گفتم. اخیرا به این نتیجه رسیدم که کار والد، فقط تولید است، درحالی که در هر شرکت تولیدی، علاوه بر پیش‌تولید و تولید، مرحله پس‌تولید نیز اهمیت دارد. بنابراین در حال‌حاضر بهترین معادل برای واژه پرنتینگ را «پدر و مادری کردن» می‌دانم و از مهم‌ترین وظایف والدین، علاوه بر تأمین معاش، مراقبت متعهدانه است. کودک وقتی پا به عرصه وجود می‌گذارد، موجود بسیار ضعیفی است که باید مورد مراقبت قرار بگیرد. با این تعریف، هر نوع رفتاری که مراقب در نتیجه آن باعث شود که تعهدش نسبت به کودک زیر سوال برود، کودک‌آزاری به حساب می‌آید.
این روان‌شناس می‌افزاید: کودک‌آزاری جنسی یعنی مراقب، نظارت‌کافی بر کودک نداشته‌باشد و در نتیجه، فردی بزرگ‌تر از کودک، یعنی دست‌کم ۴ سال بزرگ‌تر از او، به قصد ارضای نیازهای خودش با کودک یکی از انواع رفتارهای جنسی را به‌شکل فریبکارانه انجام بدهد.
پس از وقوع آزار در دوران کودکی یا نوجوانی، احتمال ابتلا به بیماری‌های روانی مانند ترس، احساس‌گناه، خشم که در برخی اوقات تبدیل به خصم می‌شود، اختلال در خوردن و خوابیدن و اختلال استرس پس از سانحه، بالا می‌رود. استرس پس از سانحه دو نوع دارد، نوع‌اول آن با تروما (جراحت یا شوک ناشی از حادثه) همراه است و نوع‌دوم آن بدون تروماست و به‌واسطه برخورد مکرر با موقعیت آزاردهنده ایجاد می‌شود. در نوع دوم، احتمال اختلال شخصیت هم وجود دارد. در دوران بزرگسالی، مشکلاتی مانند اضطراب، اختلالات خلقی و جنسی، انتحار و عملیات خودتخریبی بسیار شایع است.
دکتر نامور تأکید می‌کند: البته درباره خیانت، آزار جسمی، جنسی و عاطفی، نمی‌توان آمار مشخصی داد و همیشه تنها برآورد صورت می‌گیرد. در آمارها تناقض زیادی وجود دارد. به خاطر همین ما نباید در این زمینه خیلی ترس داشته باشیم، در عین حال باید دقت و حساسیت داشت.
مشکلات قانونی
مونیکا نادی، وکیل پایه‌یک دادگستری، درباره نقش قانون در برخورد با پدیده کودک‌آزاری می‌گوید: ما متفق‌القول هستیم که کودک‌آزاری یک آسیب اجتماعی چندبعدی است که قانون از دوجهت می‌تواند روی آن تأثیرگذار باشد، اول از نظر نقشی که می‌تواند در پیشگیری از وقوع کودک‌آزاری ایفا کند و دوم در زمینه مواجهه و مبارزه با آن. مطابق قانون، هر نوع آزار جسمی، جنسی و روانی افراد زیر ۱۸ سال، کودک‌آزاری به حساب می‌آید. البته این موضوع تا پیش از سال ۱۳۸۲ جایگاه قانونی نداشت و فقط اگر آزارها مشمول عناوین مجرمانه قانون مجازات اسلامی بود، جرم تلقی می‌شد.
وی می‌افزاید: قوانین در پیشگیری و جرم‌انگاری ضعیف عمل می‌کند و حمایت خاص‌تری نسبت به کودک بزه‌دیده ندارد، با این‌حال مجازات‌هایی برای هرزه‌نگاری، سوء استفاده و قاچاق در نظر گرفته است.اما مهم‌ترین مشکل این است که مطابق سنت و فرهنگ، سکوت نکردن در برابر کودک‌آزاری جنسی، تابو است و افراد تمایلی به بازگو کردن آن ندارند. اگر هم راضی شوند و شکایت کنند، سیستم خوب برخورد نمی‌کند و احساس فوریت در رسیدگی به آن وجود ندارد، حتی ممکن است قربانی را مقصر قلمداد کنند.متأسفانه در اینگونه موارد معمولا مجرمان اقرار نمی‌کنند و کسی هم شهادت نمی‌دهد. قاضی تنها بر اساس علم خود رأی می‌دهد که باید از روی مستندات برایش محرز شود و رسیدن به این یقین کار دشواری است. اظهارات کودک نه تنها دلیل حساب نمی‌شود بلکه باید با دلایل بسیار دیگر قرین شود تا بتوان به آن استناد کرد.
خانم نادی مثال می‌زند: موردی داشتیم که به دختری ۱۱ ساله تجاوز شده بود و قاضی در مرحله اول حکم صادر کرد. این که کودک چهار بار ماجرا را با جزییات مشابه تعریف کرد، در کنار سایر مستندات، قاضی را به این نتیجه رساند که متهم را محکوم اعلام کند. اما در مرحله بعدی حکم نقض شد به دلیل این که «مستندات بیّن وجود نداشت»!
او می‌افزاید: سیستم‌قضایی در اینگونه موارد، به‌صورت صفر و یکی عمل می‌کند، یعنی یا متهم را اعدام می‌کنیم یا با او کاری نداریم. در یک مورد دیگر، فرد حتی به کودک‌آزاری محکوم نشد و فقط به‌خاطر تجهیزات ماهواره‌ای که به هنگام دستگیری از او کشف کردند، چند ماه حبس گرفت! برای همین است که می‌گوییم برخی قوانین ما در زمینه اثبات جرم کارآمد نیست. من حتی گاهی به موکل خود می‌گویم شکایت نکن، چون می‌دانم به دلیل در دست نبودن شواهد کافی، فقط می‌رود و هزار جور حرف می‌شنود و دست‌خالی برمی‌گردد، در نتیجه اعتمادش را به همه از دست می‌دهد که آثار به‌مراتب مخرب‌تری دارد.
این وکیل دادگستری تأکید می‌کند: کودک‌آزاری یک جرم‌عمومی است و هرکسی می‌تواند وقوع آن را اطلاع بدهد اما در مورد اعمال منافی‌عفت، فقط می‌توانید اطلاع بدهید، نه این‌که مانع وقوع آن بشوید یا پیگیری کنید.
صدای یارا
یکی از پروژه‌های مهم انجمن حمایت از حقوق کودکان، راه‌اندازی«صدای یارا» است؛ خط تلفن ۴۲۱۵۲ برای کمک فکری به کودکان و نوجوانان که از دی‌ماه ۱۳۷۹ آغاز به کار کرد و امسال تولد ۱۷ سالگی آن است. اختصاص خط تلفن برای حمایت از کودکان و نوجوانان، اولین بار در سال ۲۰۰۵ میلادی در کشور هلند اتفاق افتاد. امروز در میان ۱۷ کشور دارای این خط در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، صدای یارا قدیمی‌ترین است که دکتر الهه خوشنویس، از سال ۲۰۰۸ نمایندگی آن در ایران را بر عهده دارد.
دکتر شیوا دولت‌آبادی، از بنیانگذاران انجمن حمایت از کودکان و رییس انجمن روان‌شناسی ایران، با بیان این موضوع می‌گوید: پاسخگویان این خط تلفنی از میان داوطلبان با تحصیلات و تجارب روان‌شناسی، مددکاری و مشاوره، پس از گذراندن دوره‌های‌خاص انتخاب می‌شوند. آنها با کدهای اختصاصی و بدون ذکر نام تماس‌گیرنده، به ارائه مشاوره می‌پردازند. تماس‌گیرنده، می‌تواند هم خودِ کودک یا نوجوان باشد و هم هرکس دیگری که با او در تماس است، از جمله والدین، مربی و دیگران. آنها از این راه مشکلاتی را که نمی‌توانند با کسی در میان بگذارند مطرح و مشاوره دریافت میکنند، همچنین می‌توانند بارها با مشاور اختصاصی خود تماس بگیرند.
وی می‌افزاید: در سال گذشته بین ۴ تا ۵ هزار نفر با این خط تلفن تماس گرفته‌اند که در ۹۴ درصد موارد، تماس‌گیرنده، مادر بوده است، در دو درصد موارد، پدر، در سه درصد موارد، کودک و در یک درصد باقی‌مانده، سایرین تماس گرفته‌اند. طراحان این خط تلفنی امیدوارند روزی برسد که بیشتر، خودِ کودکان تماس بگیرند و مشکلاتشان را مطرح کنند.
آثار آزار
کودک یا نوجوانی که مورد آزار جنسی قرار می‌گیرد، به لحاظ روان‌شناختی، رفتاری، عاطفی و جسمی، نشانه‌هایی بروز می‌دهد که باید با آنها آشنا بود. پس از وقوع آزار جنسی، احتمال ابتلا به استرس پررنگ است، افسردگی و اضطراب، بیش‌فعالی در کارکردهای جنسی در دوران نوجوانی و بزرگسالی، سوء مصرف مواد، اختلال در غذا خوردن و وسواس از عوارض کودک‌آزاری جنسی است.احتمال وقوع برخی شاخص‌های فیزیکی مانند بارداری در کودکان دختر، بروز علایم بیماری‌های مقاربتی، ادرار خونی، تورم در ناحیه تناسلی وجود دارد.
اعتماد به نفس پایین، دوری‌گزیدن از دیگران و بی‌اعتمادی به بزرگترها، خودکشی، دشواری در برقراری ارتباط، رفتارهای خودآسیب‌زننده، امتناع از رفتن به مدرسه، مخفی‌کاری، مشکلات خواب، کابوس و ترس از رفتن به رختخواب، ترس از لمس شدن، مجبور کردن کودکان دیگر به انجام رفتارهای جنسی، پسرفت به رفتارهای بچگانه مثل شب‌ادراری و گریه بیش از حد و داشتن اطلاعات جنسی بیش از حد از عوارض رفتاری کودک‌آزاری جنسی است.
همچنین توجه به شاخص‌های کلامی کودک مانند شکایت از درد ناحیه تناسلی، اعلامِ داشتن یک راز با افراد بزرگسال، اعلام ترس از تنها ماندن با بزرگسالان و اعلام این که شخصی دائما دور او پرسه می‌زند، ضرورت دارد.
لزوم آموزش خانواده‌ها
دکتر حسام فیروزی، روان‌پزشک، می‌گوید: اولین کسانی که می‌توانند باعث کودک‌آزاری شوند، پدر و مادرانی هستند که آموزش‌های لازم را در این زمینه ندیده‌اند.ما به لحاظ سطح رشد روانی، انسان‌های رشد نیافته‌ای هستیم، بنابراین در حوزه کودک‌آزاری هم با مشکل مواجهیم و عملا نمی‌توانیم والدین را با آموزش متقاعد کنیم، زیرا آموزش برای یک ساختار رشدیافته است. اگر بتوانیم حوزه قانون را به سمت پیشگیری برگردانیم، دردسر کمتر و نتایج کارآمدتری خواهیم داشت. آرزو دارم روزی برسد که افراد پیش از بچه‌دار شدن، ناچار به گذراندن یک دوره آموزشی و گرفتن گواهینامه باشند، زیرا اهمیت این موضوع بسیار بیشتر از مسایلی مانند رانندگی است.
(دکتر نامور با خنده می‌گوید: البته ما مردم قانون‌گریز در آن صورت هم به دنبال این هستیم که چطور قانون را دور بزنیم و گواهینامه بچه‌دار شدن را بخریم!)
دکتر فیروزی با اشاره به مشکلات قانونی برای مقابله با مسأله کودک‌آزاری جنسی و تجاوز می‌گوید: تنها اورژانسی که یک پزشک متخصص به‌صورت شبانه‌روزی در آن حضور دارد، اورژانس پزشکی‌قانونی به‌ویژه در بخش تجاوز است که به‌وسیله دستگاه‌های پیشرفته می‌تواند تا چند ساعت پس از تجاوز، وقوع آن‌را تأیید کند. این کار علم قاضی را بالا میبرد اما برای رسیدن به مرحله پزشکی‌قانونی باید حتما مراحل قانونی از جمله شکایت به پلیس، ارجاع به قاضی و گرفتن برگه معرفی را انجام داد که خود این پروسه، زمان‌بر است.
وی می‌افزاید: با توجه به دشواری‌های اثبات تجاوز در ایران، می‌توان گفت که عملا تجاوز در کشور ما آزاد است، چون یا باید چهارنفر شهادت بدهند یا متهم چهاربار اقرار کند تا وقوع جرم تأیید شود. همان طور که وقتی برای عبور از چراغ قرمز، جریمه تعیین کردیم، آمار قانون‌شکنی پایین آمد، اگر برای هر جرمی مجازات متناسب تعیین و مجرم با پیامد رفتارش مواجه شود، نتیجه بهتری خواهیم گرفت.
پس از اتفاق چه باید کرد؟
دکتر حسام فیروزی با بیان این‌که وقتی تجاوزی اتفاق می‌افتد، مانند دینامیتی است که در کل خانواده منفجر شده باشد، می‌گوید: این موضوع روابط همه اعضای خانواده را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. حتی باورهای عجیبی مثل این که این بچه دیگر نابود یا کثیف شده و باید به فکر بچه دیگری باشیم، مجال بروز پیدا میکنند.
این روان‌پزشک می‌افزاید: با بررسی آمار بالینی مشاهده می‌کنیم که کودکان، مسأله تجاوز را به‌عنوان متن اصلی نمی‌بینند و بیشتر به حواشی‌اش می‌پردازند. بنابراین بسیار اهمیت دارد که درمانگر بداند معنای این اتفاق از نظر کودک چه بوده است.
همان‌طور که بزرگسالان برای خیانت، تعاریف متفاوتی ارائه می‌دهند، کودکان هم برای تجاوز تعاریف مختلفی دارند. پسربچه‌ای که توسط همسایه مورد تجاوز قرار گرفته بود، بعد از چند جلسه روان‌درمانی گفت می‌ترسم کور شوم! بعد معلوم شد مادر او در کودکی وقتی می‌خواست پوشک برادرش را عوض کند، به او می‌گفت اگر بدن برادرت را نگاه کنی، کور می‌شوی. حالا بچه از این مسأله در هراس بود که نکند با دیدن اعضای خصوصی بدن همسایه، کور شود. یا دختربچه‌ای که توسط راننده مورد آزارجنسی قرار گرفته و دو ماه طول کشیده بود تا ماجرا را بگوید، زیرا می‌ترسید اگر به والدینش بگوید آنها او را بکشند!
مهم‌ترین عامل ایجاد استرس پس از واقعه در بحث آزار جنسی، رفتار والدین پس از دانستن موضوع است؛ مانند این‌که اگر در لحظه احتمال وقوع یک تصادف، جیغ بزنید یا کودک خود را در آغوش بکشید، نتیجه متفاوتی خواهید گرفت.
پس از وقوع یک تجاوز، ساختار خانواده قربانی در معرض خطر فروپاشی قرار می‌گیرد و زن و شوهر هریک دیگری را مقصر می‌داند. بنابراین ابتدا باید آرامش را به خانواده برگرداند و سپس کودک را در آنجا قرار داد. دعوا کردن و جدایی در اینگونه مواقع، مانند آن است که یک نفر وسط خانه شما را کثیف کرده باشد و شما آن کثافت را بردارید و به همه‌جای خانه بمالید.
دکتر فیروزی تأکید می‌کند: امروز دیگر فقط بازاریابی کافی نیست، بازارسازی میکنند. یعنی به‌وسیله تبلیغات، برای ما خلائی می‌سازند و سپس برای پاسخ به آن خلاء پیشنهاداتی می‌دهند. کار ما نیز شاید نوعی بازارسازی باشد. یعنی سعی می‌کنیم احساس نیاز به درمان در موارد کودک‌آزاری را برانگیخته کنیم.
لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان
مونیکا نادی، وکیل پایه‌یک دادگستری، درباره راهکارهای مسأله کودک‌آزاری می‌گوید: اتفاق خوبی که ممکن است بیفتد، در جریان افتادن مراحل تصویب لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان است که سال‌هاست دارد خاک می‌خورد، البته ما نمی‌دانیم در نهایت به همان شکل خوب اولیه باقی می‌ماند یا خیر. با تصویب این لایحه، سیاست‌گذاری‌های خوبی برای نظارت بر این که کودکان آزاردیده در آینده بزهکار نشوند، انجام می‌گیرد، غفلت والدین از کودک، جرم تلقی می‌شود و مجازات‌های متناسب‌تری برای کودک‌آزاری درنظر گرفته خواهد شد. این قانون همچنین روی نقش مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد کار کرده و قانون مترقی‌تری است که البته اجرایی‌شدن آن بحث دیگری خواهد بود!
وی می‌افزاید: قانون به‌تنهایی نمی‌تواند کار خاصی از پیش ببرد، بلکه فرهنگ جامعه باید درست شود. مدتی پیش یک برنامه تلویزیونی پخش شد که در آن از کودکان می‌خواستند تنبیه والدین خود را شبیه‌سازی کنند. برای مجری برنامه پیام آمد که این مزخرفات چیست پخش می‌کنید؟ باعث می‌شود بچه‌های ما پررو شوند!
دکتر هومن نامور، روان‌شناس، در تأیید این سخن می‌گوید: زمانی روان‌درمانی و قانون می‌توانند در مقابل مسأله کودک‌آزاری موثر واقع شوند که مردم نیز آن را بخواهند. اگر برنامه‌های تلویزیونی حساسیت‌ساز نسبت به موضوعات جنسی و خانوادگی داشته‌باشیم، می‌توانیم ادعا کنیم که قدمی درجهت آگاه‌سازی عمومی برداشته‌ایم.
ارمغان زمان‌فشمی/روزنامه اطلاعات
========================
↩ کانال مقاله ها 👇
