ابزار جمعآوری اطّلاعات:
در این تحقیق،از پرسشنامه بهعنوان وسیلهء جمعآوری اطّلاعات استفاده شد.باتوجّه به
جدول ۱:توزیع فراوانی و درصد سهم هریک از متغیّرهای جنسیت،رشتهء تحصیلی و مناطق در نمونهء(دانش‌آموزان)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) جدول ۲:توزیع فراوانی و درصد معلّمان بر حسب جنسّیت
(به تصویر صفحه مراجعه شود) موضوع تحقیق به علّت عدم دسترسی به پرسشنامهء از قبل تهیه شده،با استفاده از فنون و شیوههای ارائه شده برای تهیّه یک پرسشنامهء مناسب،پرسشنامهء لازم تهیه گردید.مراحل تهیّهء پرسشنامه بهطور خلاصه عبارتند از:
۱-با مطالعهء اجمالی منابع مربوطه و صحبتهای پراکنده با چند دانشآموز،دو پرسشنامهء
مقدماتی که حاوی سئوالات باز بود،تهیه گردید:یکی از پرسشنامهها مخصوص دبیران،با ۱۳ سئوال و پرسشنامهء دیگر مربوط به دانش‌آموزان با ۷ سئوال.پرسشنامهها محتوی سئوالاتی در رابطه با ابعاد مختلف توجّه و بیتوجّهی و عوامل مؤثّر در بیتوجّهی دانش‌آموزان در چهار بعد مهّم-که در این تحقیق مورد بررسی بود-مثل عوامل مربوط به دانشآموز،معلّم،محتوای دروس و محیط فیزیکی کلاس بود.
پس از اجرای این پرسشنامهها و استخراج دادهها،تعداد عوامل مورد شناسایی قرار گرفت.علاوه بر عوامل محدود به چهار حوزهء تعیین شده،در پاسخهای داده شده موارد دیگری نیز مشاهده گردید که همگی تحت عنوان عوامل اضافی(سایر عوامل)نامگذاری شد.
۲-مقولههای به دست آمده از اجرای پرسشنامههای مقدّماتی و همچنین عوامل اخذ شده از مطالعهء منابع مختلف علمی،در قالب سئوالهای بسته به صورت خودسنجی۲۸یا گزارش شخصی تنظیم شد:
الف-عوامل فردی یا عواملی که از جانب خود دانشآموز موجب بیتوجّهی او میشد.(۴۴ سئوال)
ب-تأثیر رفتارهای مختلف معلّم در بیتوجّهی شاگردان.(۴۳ سئوال)
ج-عوامل ناشی از محتوای دروس.(۲۲ سئوال)
د-تأثیر عوامل فیزیکی محیط کلاس.(۱۷ سئوال)
هـ-سایر عوامل(عوامل اضافی)با ۱۵ سئوال.
برای پاسخگویی به سئوالها از مقیاس ۵ درجهای لیکرت استفاده شد.این پنج درجه عبارت بودند از:کاملا مخالفم،بیتفاوت،موافقم،کاملا موافقم.
چون از یک طرف پاسخگویی به پرسشنامهای با ۱۴۱ سئوال موجب خستگی و بیتوجّهی پاسخدهنده میشد و از طرف دیگر،حذف هیچیک از عوامل ممکن نبود، همچنانکه گفته شد،سئوالها به دو بخش تقریبا مساوی تقسیم و در دو فرم الف(با ۷۰ سئوال)و ب(با ۷۱ سئوال)تنظیم گردید.در مقابل،حجم نمونه به دو برابر افزایش یافت. پس از اینکه پرسشنامهء مربوط به دانش‌آموزان در دو فرم تنظیم گردید،همین دو فرم با تغییر ساخت جملات به نحوی که مناسب پاسخگویی معلّمان باشد،بازنویسی شد.
جهت تعیین پایانی۳۰پرسشنامه نیز،از روی اجرای مجدّد۳۱در یکی از مدارس نمونه گیری شده استفاده شد.همبستگیهای به دست آمده برای مقولههای مختلف عبارتند از: ۸۳/۰ عوامل فردی،۷۶/۰ عوامل مربوط به معلّم،۸۲/۰ عوامل فیزیکی،۶۹/۰ عوامل مربوط به محتوی،۸۲/۰ عوامل اضافی و ۸۶/۰ معّدل کّل عوامل.
نتایج
قبل از بحث برروی نتایج،توضیح این مطلب ضروری است که چنانکه قبلا اشاره شد، برای پاسخ دانش‌آموزان از طیف ۵ درجهای استفاده گردید؛لکن به منظور امکان مقایسهء پاسخ این گروه با پاسخ معلّمان که با طیف ۳ درجهای جمعآوری شده بود،پاسخهای کاملا مخالفم و مخالفم دانش‌آموزان در طیف مخالف و فراوانی کاملا موافقم و موافقم نیز در طیف موافق گنجانده شد.بدین ترتیب مقیاس پرسشنامهء دانش‌آموزان نیز به ۳ درجهای تبدیل گردید.
تجزیه و تحلیل اطّلاعات به دست آمده،با استفاده از فراوانی و درصد(پاسخهای بیش از ۶۰ درصد)نشان داد که در مجموع ۷۸ عامل در بیتوجّهی دانش‌آموزان دبیرستانی مؤثّر هستند.تعداد عوامل مؤثّر در هریک از حوزههای پنجگانهء شناسایی شده عبارتند از:
عوامل فردی(عوامل مربوط به خود دانشآموز)۲۴ عامل،عوامل مربوط به معلّم ۲۴ عامل،عوامل مربوط به محتوی ۱۱ عامل،عوامل فیزیکی محیط کلاس ۸ عامل و سایر عوامل(عوامل اضافی)۱۱ عامل.همچنین مؤثّرترین عامل از نظر دانش‌آموزان و معلّمان، عوامل اضافی و پس از آن از نظر دانش‌آموزان(در این مورد علاوه بر مقایسه درصد،از آزمون فریدمن و مقایسهء زوجی میانگینها نیز استفاده شد.)عوامل مربوط به معلّم و از دید معلّمان،عوامل مربوط به محیط فیزیکی کلاس،مؤثّرترین عامل محسوب گردید.
جداول شماره ۳ تا ۷،عوامل به دست آمده از هر ی از این حیطهها را بهطور جداگانه نشان میدهد.جدول شماره ۸ مؤثّرترین عامل را از دید دانش‌آموزان و معلّمان ارائه میدهد.(جدول شماره ۸)
لازم به ذکر است که جهت اختصار،در تمام جداول مربوط به عوامل مؤثّر در بیتوجّهی،(جداول ۳ تا ۷)،فقط عواملی که در هردو گروه-دانشآموز و معلّمان-به طور مشترک در بیتوجّهی مؤثّر دانسته،ارائه گردیده است.۳۲علاوه بر ۵ عامل مشترک مندرج در جدول ۳ هریک از دو گروه دانش‌آموزان و معلّمان به عوامل خاصّی اشاره کردهاند.این عوامل از نظر دانش‌آموزان عبارتند از:
تداعی افکار خاص در اثر بعضی از صحبتها و رفتارهای معلّم(۴/۶۰ درصد) ناامیدی نسبت به قبولی در کنکور(۶۰ درصد)ناراحتیهای عاطفی ناشی از غم و اندوه، نداشتن امنیّت و…(۵/۷۲ درصد)،غیبت بیش از حد از مدرسه و مشکلات خانوادگی، (هریک ۷۰ درصد)،بیعلاقگی به معلّم،بیعلاقگی به محتوای دروس(هریک ۴/۶۹ درصد)،خوابآلودگی و بیحوصلگی در زنگهای بعد از ظهر،برنامهها و قرارهای بعد از کلاس،تأثیرپذیری از بیتوجّهی همکلاسیها به درس(هریک ۵/۶۷ درصد)،اشتغال به کار بعد از کلاس(۶۵ درصد)شکستهای تحصیلی سالهای قبل،بیماریهای جسمی مثل
جدول ۳:توزیع درصد پاسخ دانش‌آموزان و معلّمان به عوامل فردی(عوامل مربوط به خود دانشآموز)
(به تصویر صفحه مراجعه شود) سردرد،دل درد و…(هریک ۶۳۹ درصد).
علاوه بر عوامل مشترک مندرج در جدول شمارهء ۴،دانش‌آموزان،سختگیری معلّم ۲/۷۷ درصد)،روش تدریس(۴/۶۴ درصد)،سیستم غلط معلّم در شیوهء امتحان یا پرسش کلاسی(۸/۶۲ درصد)،فراهم نکردن شرایط رقابت در کلاس(۷/۶۲ درصد) ؟؟؟ساکت و بیحرکت نشاندن دانشآموز برای مدّت طولانی(۹/۶۱ درصد)را جزء عوامل مؤثّر در بیتوجّهی خود به مطالب درسی از طریق عمل معلّم ذکر کردهاند.
لکن معلّمان غیراز ۱۳ عامل مندرج در جدول شمارهء ۴،عواملی مثل:عدم تحرّک معلّم در کلاس(۵/۷۷ درصد)،ارائه درس پس از خوردن زنگ(۷۰ درصد)،خشونت و بداخلاقی معلّم(۵/۶۷ درصد)،اهانت و بد دهنی معلّم و تحقیر و سرزنش(۷/۶۶ درصد)، آهسته و کند صحبت کردن معلّم(۶۵ درصد)و اهمیّت دادن به حفظ طوطیوار(۱/۶۱ درصد)را از جانب معلّم در بیتوجّهی دانش‌آموزان مؤثّر دانستهاند.
جدول ۴:توزیع درصد پاسخ دانش‌آموزان و معلّمان در سئوالهای حاوی”عوامل مؤثّر مربوط به معلّم”
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
جدول ۵:توزیع درصد پاسخ دانش‌آموزان و معلّمان در رابطه با عوامل مؤثّر مربوط به محتوی
(به تصویر صفحه مراجعه شود) علاوه بر عوامل مشترک مندرج در جدول شمارهء ۵،دانش‌آموزان تراکم برنامههای آموزشی(۶۸ درصد)،حفظی بودن برخی دروس(۶/۴ درصد)و تداخل مطالب دروس مشابه در ذهن(۴/۶۰ درصد)و معلّمان هم،دلپذیر و پر جاذبه نبودن مطالب درسی(۸۵ درصد)،مشکل و دور از فهم بودن مطالب(۷/۶۶ درصد)،عدم ارتباط بعضی از دروس با رشتهء تحصیلی(۱/۶۱ درصد)و عدم کاربرد مطالب درسی در زندگی روزمره(۶۰ درصد) را بهعنوان عوامل مؤثّر در بیتوجّهی ذکر کرده بودند.
جدول ۶:توزیع درصد پاسخ دانش‌آموزان و معلّمان به عوامل مربوط به محیط فیزیکی کلاس
(به تصویر صفحه مراجعه شود) در پاسخ دانش‌آموزان به تأثیر محیط فیزیکی کلاس،غیراز عوامل مشترک ذکر شده در جدول ۶،عامل دیگری مؤثّر شناخته نشده بود؛لیکن معلّمان غیراز ۴ عامل مشترک، چهار عامل دیگر را مؤثّر دانستهاند.این عوامل عبارتند از:نشستن در محل نامناسب در کلاس(۵/۷۲ درصد)،شکستگی،خرابی و کوچکی تخته(۵/۷۲ درصد)،مشرف بودن پنجرهء کلاس به منازل مسکونی اطراف،نظیر حیاط یا خیابان(۵/۷۲ درصد)،سرمای کلاس (۵/۷۰ درصد).
دانش‌آموزان علاوه بر ۵ عامل مندرج در جدول ۷،عامل کلاسهای زنگ آخر -آخرین کلاس-(۶۱ درصد)را در حواسپرتی خود مؤثّر ذکر کردهاند معلّمان نیز،
جدول ۷:توزیع درصد پاسخ دانش‌آموزان و معلّمان به سایر عوامل مؤثّر در بیتوجّهی
(به تصویر صفحه مراجعه شود) بیارزشی تحصیل و علم و با ارزش شدن پول و رفاه در جامعه(۸۵ درصد)،مسایل ناشی از دو نوبته بودن مدرسه(۸/۷۷ درصد)کوتاه بودن زنگ تفریح(۵/۶۲ درصد)،تعویض و تغییر معلّم یک درس(۱/۶۱ درصد)،و مشکلات اجتماعی،سیاسی و اقتصادی جامعه (۱/۶۱ درصد)را علاوه بر پنج عامل مذکور،مؤثّر دانستهاند.
پاسخهای دانش‌آموزان و معلّمان به هریک از حوزههای پنجگانهء مورد بررسی،به صورت کلّی در جدول شماره ۸ مورد مقایسه قرار گرفته است.
جدول ۸:مقایسه درصد پاسخ دانش‌آموزان با معلمان در مورد ۵ عامل مؤثّر در بیتوجّهی.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) باتوجه به اطّلاعات این جدول،هردو گروه-دانش‌آموزان و معلّمان-تأثیر عوامل اضافی در بیتوجّهی را مؤثّرتر از سایر عوامل میدانند.از نظر معلّمان،عوامل مربوط به محیط فیزیکی کلاس و از نظر دانش‌آموزان عوامل مربوط به محتوی،عوامل مؤثّر بعدی محسوب میگردند.
نتایج حاصل از آزمون t ارائه شده در جدول ۹ بیانگر این بود که بهطور کلّی تأثیر عوامل بیتوجّهی بین دانش‌آموزان شمال و جنوب شهر تهران،پسر و دختر،دو ردیف اوّل و آخر کلاس،یکسان است.تأثیر عوامل بیتوجّهی در دانش‌آموزان دو رشتهء تحصیلی (ریاضی-فیزیک و علوم تجربی)و دانش‌آموزان با معدلّهای بالا و پایین(بیشتر از ۱۷ و کمتر از۱۳)۷۴/۲- t از نظر آماری متفاوت است.
اطّلاعات مندرج در جدول شماره ۱۰ نشان میدهد که بین معدّل ثلث آخر با عوامل مربوط به دانشآموز(به تصویر صفحه مراجعه شود)عوامل مربوط به محتوا(به تصویر صفحه مراجعه شود)و عوامل اضافی (به تصویر صفحه مراجعه شود)همبستگی وجود دارد و میزان این همبستگیها از نظر آماری معنادار است.با
جدول ۹:آزمون تفاوت بین دانش‌آموزان در متغیّرهای منطقه،جنسیّت، ردیف(محل نشستن)،رشته تحصیلی،معدّل ثلث آخر از نظر تأثیر عوامل بیتوجّهی
(به تصویر صفحه مراجعه شود) توجّه به معنیدار بودن ضریب همبستگی بین معدّل ثلث آخر و معدّل کّل عوامل بیتوجّهی (به تصویر صفحه مراجعه شود)و معنی دار بودن ضریب همبستگی بین ۳ عامل از ۵ عامل مورد بررسی میتوان نتیجه گرفت که بین معدّل و عوامل بیتوجّهی همبستگی وجود دارد.با افزایش عوامل بیتوجّهی معدل درسی دانش‌آموزان کاهش مییابد.
لازم به یادآوری است که بالاترین مقدار r در جدول فوق ۳۰۵۶/۰ میباشد که با توّجه به(به تصویر صفحه مراجعه شود)تنها میتوان حدود ۱۰ درصد از عوامل مؤثّر در یک متغیّر را از روی متغیّر دیگر پیشبینی نمود.بدین ترتیب مقادیر بالا اگرچه از نظر آماری معنیدار هستند ولی از نظر عملی ارزش چندانی ندارند.
جدول ۱۰:محاسبهء ضریب همبستگی بین معدّل ثلث آخر و معدّلهای مربوط به عوامل مؤثّر در بیتوجّهی
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
بحث
در ارائهء شواهد تحقیقی مبنی بر رد یا تأیید نتایج این تحقیق،چنانکه قبلا نیز اشاره شد،به دلیل عدم انجام تحقیقاتی به این وسعت،نمیتوان به این قبیل تحقیقات استناد کرد مگر در موارد بسیار جزئی مثلا چنانکه در سابقهء موضوع بیان گردید،در رابطه با تأثیر عوامل فیزیکی،عامل سروصدا و تأثیر آن در بیتوجّهی،از جمله موضوعاتی است که در محیط آموزشی و نیز موقعیتهای دیگر،مورد بررسی قرار گرفته است.یافتههای حاصل از این تحقیق،توسط بعضی از تحقیقات قبلی تأیید و در مواردی رد میشود.مثلا تحقیقات الن بورگ روسل(۱۹۷۶)،اسلاتیر(۱۹۶۸)،ویستن،وسیتن(۱۹۷۸)نتایج به دست آمده را رد و مطالعات کوهن و دیگران و همچنین تحقیقات شرابل و کنت(۱۹۶۸)نتایج به دست آمده را تأیید میکند.
در رابطه با تراکم دانشآموز در کلاس و کوچک بودن فضای کلاس،تحقیقات شری آهرنتزن(۱۹۸۱)نشان میدهد که هر قدر فضای داخل کلاس بیشتر باشد،میزان حواسپرتی کمتر خواهد بود و رضایت بیشتری از محیط کلاس حاصل خواهد شد.به این ترتیب یافتههای تحقیق حاضر نیز مؤیّد تأثیر عامل فوق است زیرا همانطور که دادههای جدول ۶ نشان میدهد ۲/۶۵ درصد دانش‌آموزان و ۱/۸۶ درصد معلّمان،تراکم دانشآموز و کوچک بودن فضای کلاس را عامل مؤثّر در بیتوجّهی دانستهاند.
پیشنهادات
نتایج این تحقیق بیانگر احتیاج مبرم نظام آموزشی به تغییرات بنیادی و هماهنگ در تمام ابعاد وجود خود میباشد و این احتیاجات نیز همان زمینههایی است که موجب تشکیل شورای تغییر بنیادی نظام گشته و این شورا را در جهت تحقّق چنین تغییری ترغیب میکند.امّا باید توجّه داشت که در این خصوص بهطور کلّی نتایج تحقیق حاضر را میتوان بهعنوان ارزیابی همهجانبه و مهّمی تلقّی نمود که با تعیین حسّاسترین نقاط ضعف در عناصر اصلی آموزش و پرورش(دانشآموز،معلّم،محتوی،محیط فیزیکی)رهنمودهایی در جهت درمان نقاط آسیبدیده ارائه میدهد.خصوصا اینکه نظرات دانش‌آموزان و معلّمان را-بهعنوان دو منبع با ارزش که به دلیل تماس نزدیک با مشکلات در اظهار نظر محقترند-بیان میدارد.وزارت آموزش و پرورش و دستاندرکاران طرح تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش میتوانند یافتههای حاصل از این پژوهش را به صورتی گستردهتر و دقیقتر مورد بررسی قرار دهند و در صورت نیاز با اجرای پژوهشهای دیگر عوامل مؤثّر در بیتوجّهی و یا به عبارتی مؤثّر در کاهش بازدههای آموزشی را شناسایی و در رفع این عوامل قدمهای مؤثّر و منطقی بردارند.باتوجه به یافتههای این تحقیق،میتوان پیشنهاد نمود که مطالعه برای ایجاد تغییرات لازم در موارد زیر ضروری به نظر میرسد:
۱-تغییر در برنامه درسی و آموزشی مراکز تربیت معلم و رشتههای دبیری.
نتایج به دست آمده در جدول ۴ بیانگر این است که در ارتباط با معلّمان عوامل متعّددی موجب بیتوجّهی دانش‌آموزان به مطالب درسی میشود.با کمی دقّت در عوامل مذکور معلوم میگردد که:
الف)برنامههای آموزشی این مراکز آگاهیهای لازم و کافی حرفهء معلّمی(در بعد علمی)،را به دانشجویان ارائه نمیدهد.
ب)در انتخاب داوطلبان این حرفه،ویژگیهای شخصیتی مناسب مورد توجّه قرار نمیگیرد.
ج)برنامههای آموزشی بگونهای ارائه نمیشوند که در پایان دوره،فارغالتحصیلان توانایی علمی و رفتاری موردنیاز را کسب نمایند.
۲-تجدیدنظر در شیوههای تدریس.
نگاهی دوباره به نتایج جدول ۴،نشان میدهد که بسیاری از عوامل مؤثّر در بیتوجّهی دانش‌آموزان(مثل روش تدریس فراهم نکردن شرایط رقابت در کلاس و ساکت و بیحرکت نشاندن دانش‌آموزان در کلاس و…)به روشهای تدریس سنتی و معمول معلّمان در مدارس(شیوههای غیرفعال)مربوط میگردد.لذا تجدیدنظر در شیوههای تدریس و آماده کردن معلّمان برای استفاده از روشهای فعّال در تدریس ضرورتی است که با برنامهریزی کافی در کلاس توسط معلّمان مورد استفاده قرار گیرد.این ضرورت از بعد
انتخاب محتوی دروس(اطّلاعات مندرج در جدول شماره ۵)و عدم رعایت اصول کاربرد شیوههای فعّال در انتخاب و سازماندهی محتوای درسی بار دیگر مورد تأکید قرار گرفته است.
۳-تدوین محتوی براساس اصول انتخاب و سازماندهی محتوای درسی.
همانطور که اطّلاعات بدست آمده در جدول شماره ۵ نشان میدهد،عوامل گوناگونی در ارتباط با محتوای دروس موجب بیتوجّهی دانش‌آموزان به مطالب درسی میشود.مثل انتزاعی بودن محتوی،مشخّص نبودن ضرورت،کاربرد و فایده دروس،عدم هماهنگی مطالب درسی با اهداف و نیازهای دانش‌آموزان،حجم زیاد مطالب و….این دادهها اشکالات را در دو بعد مهّم و اساسی انتخاب و سازماندهی محتوی نشان میدهد. زمینههایی که دستاندرکاران تدوین کتب باید از دید علمی اساس کار خود قرار دهند.
۴-بناسازی محیطهای آموزشی براساس معیارها و استانداردهای متناسب.
چنانکه جدول شماره ۶ نشان میدهد،تأثیر برخی از عوامل محیط فیزیکی کلاس در بیتوجّهی دانش‌آموزان مثل کوچک بودن کلاس،نامناسب بودن نور آن،شکستگی ء خرابی تخته،مشرف بودن پنجره کلاس به منازل مسکونی،سرمای کلاس و…رعایت برخی از ظرافتها را در ساخت و بناسازی محیطهای آموزشی گوشزد میکند.
زیرنویسها
(۱)-بیلر،رابرت،۱۳۶۷،ص ۳۵۱.
(۲)-در یادگیری شناختی،بینش بدون توجه و تمرکز حاصل نمیشود.در این نوع یادگیری هنگامیکه آزمودنی با آزمونی برای تعیین مقدار یادگیری روبرو میشود،محرک(سئوال)را مورد توجه قرار میدهد،و با عنایت به آن در حافظه به جستجو میپردازد تا به عمل مقتضی برسد(اتکینسون،ریتال و دیگران،۱۳۶۷،ص ۳۸۵.)
(۳)-این اطلاعات،از گزارشهای مکتوب در دفتر مشاوره و تحقیق امور تربیتی،توسط نگارنده،استخراج گردیده است.
(۴)- Lahardern .
(۵)- Soli .
(۶)- Devine .
(۷)- Husen,T.1985.Vol 8,P 4886 .
(۸)- Sallyan Amdur Sack .
(۹)- Sack,S.A.1973,P 425 .
(۱۰)- Ellenburg .
(۱۱)- Russel .
(۱۲)- Stater .
(۱۳)- Weinstein Weinstein
(۱۴)- Cohen .
(۱۵)- Evans .
(۱۶)- Krantz .
(۱۷)- Stokots .
(۱۸)- Sherry Ahrentzen .
(۱۹)- Ahrentzen,Sh.1981 .
(۲۰)- Kenneth .
(۲۱)- Shrable .
(۲۲)- Shrable,K.1968 .
(۲۳)- Hancock .
(۲۴)- Matlin,M.W 1988,PP 419-420 .
(۲۵)- Morgan Krejcie .
(۲۶)- Christensen,L.B,1985 .
(۲۷)-این روش Multiple Matrix Sampling یا نمونهگیری ماتریسی چندگانه نامیده میشود.(ولف،ارزشیابی آموزشی،ترجمه دکتر علیرضا کیامنش،مرکز نشر دانشگاهی ۱۳۷۱).
(۲۸)- Selfreport .
(۲۹)- Graham,J.R,1984,PP.287-290
(۳۰)- rELIABILITY
(۳۱)- Retest .
(۳۲)-جدول کامل این عوامل در رساله موجود است.علاقمندان میتوانند به اصل آن،در دانشگاه تربیت مدرس مراجعه نمایند.
