>رخدادهای مهم تـربیتی ایـران در نیمهء اول قرن بیستم
عیسی صدیق(۱۳۵۴،ص ۳۴۸)دوره‌های تاریخی تحول فرهنگ ایران مشتمل بر تاریخ تعلیم و تربیت ایران را بـه سـه دورهـ تقسیم کرده است که شروع دورهء سـوم آنـ مـقارن بـا اوائل قـرن بـیستم میلادی می‌باشد.اهم رخدادهایی که در این دوره یعنی بین سالهای ۱۲۹۷ شمسی تا سال ۱۳۴۷ شمسی در آموزش و پرورش و آموزش عالی ایران به وقوع پیوسته به شرح زیر است:
«سال ۱۲۹۷ بیشتر از این حیث مـهم است که دولت برای نخستین بار رسمأ به تربیت آموزگار در داخلهء مملکت اقدام کرد.در ولایات نیز به تناسب اهمیت و موقعیت آنها اقداماتی در توسعهء مدارس به عمل آمد،چنانکه مثلا در ۱۲۹۸ توسط نگارنده(دکتر صـدیق)یک دبـیرستان در رشت و یک دبیرستان در بندر انزلی و هشت دبستان در رشت و انزلی و لاهیجان و لنگرود و رودسر و فومن تأسیس گردید و به بعضی از مدارس ملی اعانه داده شد»(صدیق، ۱۳۵۴،ص ۳۶۹).در سال ۱۲۹۷ تأسیس دار المعلمین مرکزی(دار المعلمین و دار المـعلمات)به تـصویب مجلس شورای ملی رسید.وظیفهء این مرکز تأمین معلم برای مدارس ابتدایی و دورهء اول متوسطه بود.دورهء تحصیل برای دورهء ابتدایی سه سال(دو سال نظری و یـک سـال عملی)و برای دورهء متوسطه چـهار سـال(سه سال نظری و یک سال عملی)بود.
به منظور گسترش دبیرستانها و تربیت و تأمین دبیران مورد نیاز آن در سال ۱۳۰۷ دار المعلمین مرکزی به«دار المعلمین عالی»تبدیل گردید و برنامه تربیت مـعلم مـتوسطه بنیانگذاری شد.اساسنامه و برنامه دار المـعلمین عـالی در سال ۱۳۰۸ به تصویب شورای عالی معارف رسید.دار المعلمین عالی مشتمل بر دو قسمت علمی و ادبی بود که قسمت ادبی شامل رشته‌های فلسفی،ادبیات،تاریخ و جغرافیا و قسمت علمی شامل رشته‌های فیزیک،شیمی، طبیعیات و ریاضیات بـود.دوره تـحصیلات دار المعلمین عالی سه سال در نظر گرفته شده بود و (۱).برای توضیح بیشتر درباره تأثیر وقایع مذکور بر آموزش و پرورش ایران رجوع کنید به فصل ششم کتاب تاریخ آموزش و پرورش ایران،تألیف آقازاده،۱۳۸۶،چاپ دوم.
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۴)
دارندگان گواهینامه کـامل مـتوسطه رشته ادبـی و علمی می‌توانستند در رشته ادبی یا علمی این مؤسسه برای تحصیل ثبت‌نام کنند.طبق اساسنامه،تدری دروس علوم تربیتی از مهرماه سـال ۱۳۱۱ هـ-ش،در دار المعلمین عالی اجرا گردید.دانشجویان این مرکز علاوه بر تحصیل در رشـته خـود مـی‌باید مواد علوم تربیتی را فراگیرند و امتحان دهند.مواد علوم تربیتی شامل شش درس و هرکدام دو ساعت در هفته بود.این دروس عبارت بـودند از:۱.مـعرفت النفس از لحاظ تربیتی، ۲.فلسفه تربیت،۳.علم اجتماع از لحاظ تربیت،۴.تاریخ تعلیم و تربیت،۵.مبانی تعلیمات متوسطه،۶.اصول تـعلیم و تـربیت(تاریخچه تـربیت معلم در آموزش و پرورش،۱۳۸۷).
همان‌طور که از عناوین دروس فوق مشهود است،دانشجویان این مراکز درسی تحت عنوان روش تدریس یـا آموزش سمعی و بصری در دروس خود نداشتند و آموزش معلمی،در یک سال عملی دورهء آنها و بـه صورت عملی انجام مـی‌شده اسـت.به عبارت دیگر آموزش مهارتهای تدریس و آموزش به صورت تجربی و عملی انجام می‌شده است.
«پس از کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ بر بودجه وزارت فرهنگ افزوده شد و به همان تناسب بر عدهء مدارس در تهران و ولایات اضافه گردید.در اسفند ۱۳۰۰ قـانون شورای عالی فرهنگ به تصویب مجلس رسید و کلیهء امور فنی مدارس مانند برنامه‌ها و امتحانات و صلاحیت معلمین در آنجا متمرکز شد…و مدارس دولتی از حیث سازمان و برنامه و امتحانات یکسان شد»(ص ۳۷۰).«در ۱۳۰۷ هـ-ش،گام بسیار مهمی بـرای پرورش کـارشناس و رفع حوائج فنی و علمی برداشته شد و به موجب قانون اعزام محصل به خارجه مقرر گردید تا شش سال هر سال لا اقل یکصد دانشجو برای فراگرفتن فنون و علوم طبیعی و ریاضی و تـعلیم و تـربیت و پزشکی و مهندسی از میان فارغ التحصیلان دبیرستانها با امتحان مسابقه انتخاب و به اروپا روانه شوند. قانون مذکور مقرر داشت که ۳۵ درصد از دانشجویان در رشتهء معلمی به تحصیل اشتغال ورزند.برای آماده کردن عـدهء مـذکور در مدارس موجود اصلاحات اساسی به عمل آمد و بر عدهء دبیرستانها افزوده شد و عده‌ای معلم فرانسوی برای آنها استخدام گردید.برای تهیهء دبیر جهت مدارس مذکور دار المعلمین مرکزی تبدی له دار المعلمین عـالی شـد و چـند نفر استاد فرانسوی نیز بـرای آن جـلب گـردید.کتب درسی ممتاز برای تمام دبستانهای مملکت با اسلوب واحد توسط نویسندگان عالیقدر تألیف و توسط وزارت فرهنگ طبع و به بهای ارزان در تمام کشور
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۵)
معمول گردید.به مـوجب قـانون مـتمم بودجهء ۱۳۱۲ از اول فروردین ۱۳۱۲ در تمام مملکت دبستانهای دولتی برای کـلیهء شـاگردان مجانی شد»(صدیق،۱۳۵۴،ص ۳۷۱).
«در خرداد ۱۳۱۳ قانون تأسیس دانشگاه به تصویب مجلس رسید…و از ۲۴ اسفند ۱۳۱۶ به بعد به تدریج که بناهای جدید آمـاده شـدند،دانشکدهء طـب و دندانسازی و داروسازی و دانشکدهء حقوق و علوم سیاسی تأسیس گردید»(همان،ص ۳۷۲).«تا ۱۳۱۱ هـیچ ماده‌ای از علوم تربیتی در آموزشگاههای ایران به‌طور منظم تدریس نشده بود و کارهای فوق برنامه هم در مدارس ایران سابقه نـداشت»(همان،ص ۳۷۲).«از اقـدامات مـهم دیگری که در این دوره به عمل آمد، تأسیس دنشسراهای مقدماتی برای تـهیهء آمـوزگار و وضع قوانین مخصوص برای تثبیت مقام معلم و تأمین آیندهء او بود.در اسفند ۱۳۱۲ قانون تربیت معلم به تـصویب مـجلس رسـید و به موجب آن مقرر شد ۲۵ دانشسرای مقدماتی در ظرف پنج سال در تمام کشور دائر شـود.در قـانون مـذکور برای فارغ التحصیلان دانشسرای مقدماتی و دانشسرای عالی و در قانون تأسیس دانشگاه تهران برای دانشیاران طـرز اسـتخدام و ده درجـهء خدمت و ترتیب ارتقا و بازنشستگی پیش‌بینی گردید و برای نخستین‌بار معلم خدمتگزار رسمی مملکت محسوب و آتـیهء وی تـأمین و مستحکم شد»(همان،ص ۳۷۳).
«در ۱۳۱۷ در سازمان و برنامهء دبیرستانها تجدیدنظر شد و از دبیرستانهای فرانسه تقلید ناقصی به عـمل آمـد و چـون دولت مقتدر بود به انتقادات اشخاص مطلع توجه نکرد.تحصیلات متوسطهء شش ساله که تا آن زمـان بـه دو دورهء سه ساله و دورهء دوم به چند شعبهء ادبی،علمی، بازرگانی،کشاورزی،صنعتی تقسیم می‌شد به سـه دوره مـبدل گـردید:دورهء اول سه سال-دورهء دوم دو سال-کلاس آخر یکسال و در آخر هر دوره امتحانات رسمی مقرر گردید.برنامه بسیار سنگین شـد و بـر مقدار مواد تحصیلی افزوده گردید،بدون رعایت وقت شاگرد و ساعاتی که باید صـرف پرورشـ اخـلاقی و بدنی او بشود.موادی که در برنامه منظور شد در زندگانی مورد حاجت نبود و تحمیل زائدی بر حافظهء دانش‌آموز بـود»(همان،ص ۳۷۴).
«پس از اشـغال کـشور از طرف قوای بیگانه در شهریور ۱۳۲۰ در اثر بحرانهایی که به وقوع پیوست و ناپایداری دولتـها کـار مهمی انجام نشد»(همان،ص ۳۷۶).
بررسی رویدادهای مرتبط با مباحث تکنولوژی آموزشی با تعریف اولیهء آن،یعنی کاربرد ابـزار و وسـایل در آموزش،در نیمهء اول قرن بیستم در ایران حاکی از کاربرد برخی وسایل کمک
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۶)
آموزشی در کلاسهای درس مانند نـقشه‌های جـغرافیایی و لوحهای مربوط به آموزش الفباری فارسی و حـضور و اسـتفاده از آزمـایشگاههای علوم مانند آزمایشگاه فیزیک و شیمی در برخی دبـیرستانهاست.این بـررسی همچنین،عدم وجود مباحث و دروس نظری روشهای تدریس و یا آموزش سمعی و بصری را در این دوره مشخص مـی‌کند،زیرا کـه تربیت معلم و دبیر در این دوره عـمدتا بـه صورت عـملی و تـجربی بـوده و پس از گذراندن دروس نظری در مدارس وابسته به دانـشسراهای مـقدماتی و عالی انجام می‌شده است.
>رخدادهای مهم تربیتی ایران در نیمهء دوم قرن بیستم
عده‌ای از دبیرستانهای دولتی بـه مـوجب قانون خرداد ۱۳۳۵ با اجازهء وزارت آموزش و پرورش از شـاگردان شهریهء مناسبی می‌گیرند کـه مـیزان آن را در تهران شورای عالی آمـوزش و پرورشـ و در شهرستانها شعب آن شورا معین می‌کند.از وجوهی که بدین ترتیب حاصل می‌شود برای دبـیرستان آزمـایشگاه و کتابخانه و لوازم تربیتی و ورزشی تهیه مـی‌کنند(همان،ص ۴۸۷).
در زمـینهء تـربیت معلم که نـمونهء بـارزی از توجه به آموزش بـه عـنوان یک تخصص و یک حرفهء تخصصی است،دکتر صدیق(۱۳۵۴،ص ۴۹۱)اظهار می‌دارد:«دانشسراهای مقدماتی که به موجب قـانون تـربیت معلم مصوب اسفند ۱۳۱۲ به وجود آمـده بـود و در ۱۳۴۰ به هـنگام تـحریر کـتاب توسط وی،ص ۴۷۳)چهل بـاب از آنها دائر است،۳۸ باب دخترانه و دو باب پسرانه.شرط ورود به دانشسرا داشتن تصدیق حسن اخلاق از دبیرستانی که در آن تـحصیل کـرده‌اند و اتمام سال سوم متوسطه و توفیق در امـتحان مـسابقهء ورودی و مـصاحبه اسـت.دورهء تـحصیلات علمی و عملی دانـشسرا دو سـال و برنامهء آن‌که عبارت است از زبان و ادبیات فارسی،ریاضی،فیزیک و شیمی و تاریخ طبیعی،بهداشت،روانشناسی و تاریخ مختصر فرهنگ ایران و اصول آمـوزش و پرورش و اخـلاق،زبان عـربی،زبان خارجه،تاریخ و جغرافیا،نقاشی و رسم هندسی،موسیقی و سرود،پرورش بدنی،کارهای دسـتی،تمرین آمـوزگاری«(همان،ص ۴۹۲).
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۷)
توجه بـه فـهرست دروس دانـشسراها نـشان می‌دهد که دروس نظری و دورهء عملی یا تمرین آموزگاری همچنان به صورت جدا از هم اجرا می‌شوند.به عبارت دیگر هنوز هیچ درسی وجود ندارد که در آن مباحث روش تدریس مطرح شـده و مبانی نظری آموزش و تدریس به عنوان مبنای نظری عمل تدریس بررسی شده باشد.
«کلاس تربیت معلم نخست در تهران و تبریز،طبق اساسنامه آبان ۱۳۳۸،مصوب شورای عالی فرهنگ دائر شد،سپس در شهریور ۱۳۳۹ به تصویب شورای مـذکور در شـهرهای مهم دیگر به‌وجود آمد.شرط ورود داشتن گواهینامهء متوسطهء کامل،صحت مزاج و شایستگی بدنی برای انجام وظیفهء معلمی است.دورهء کلاس تقریبا یک سال تحصیلی و برنامهء آن مشتمل است بر زبان فارسی،تعلیمات دینی و اخـلاق،علوم تـجربی،تاریخ و جغرافیا،کلیاتی از علوم تربیتی (روانشناسی،تاریخ فرهنگ ایران،اصول آموزش و پرورش)ورزش و کاردستی،زبان خارجه» (همان،ص ۴۹۲).
دروسی که به مشمولان نظام وظیفه که دارای گواهینامهء متوسطهء کامل بودند و بـه عـنوان سپاه دانش از سال ۱۳۴۱ به روسـتاها بـرای ارائهء آموزش اعزام می‌شدند،شامل«تعلیمات فرهنگی شامل روش آموختن زبان فارسی و حساب و هندسه و علم اشیاء و تاریخ و جغرافیا و تعلیمات دینی و کلیات مختصری از اصول آموزش و پرورش و روانشناسی، بهداشت و کـشاورزی و اقـتصاد روستایی و عمران،تربیت بدنی و ورزش و سـرود و مـوسیقی بود»(همان،ص ۴۹۳،تاکیدها از نگارنده است).این نخستین باری است که از«روش آموختن» موضوعی محتوایی نام برده می‌شود.البته باید خاطرنشان ساخت که در میان دروس دانشسراهای عالی سپاه دانش هیچ درسی با عنوان روش آموختن یک مـوضوع مـحتوایی وجود نداشته است.در این دانشسراها نیز دروس نظری به شرح بالا ارائه می‌شده است.
با آغاز کار دانشکدهء علوم تربیتی دانشگاه تهران در مهرماه ۱۳۴۴ و تشکیل موقت گروه آموزش سمعی و بصری و رادیو و تلویزیون تربیتی،ابراهیم رشـیدپور تـدریس درس«استفاده از وسـائل سمعی و بصری در آموزش»را در این دانشکده به عهده گرفت(رشیدپور،۱۳۵۲۰ ص ۷)وی در سال ۱۳۴۸ کتاب خود با عنوان«آموزش سمعی و بصری»را منتشر سـاخت.رشیدپور در کتاب خود دربارهء معنای«آموزش سمعی و بصری»با تأکید بر مفهوم ارتباط کـه لازمـهء هـر آموزش است می‌گوید:«در علوم انسانی منظور از برقراری ارتباط،ایجاد یک نوع هماهنگی و
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۸)
اشتراک فکری معنوی بین فرستنده و دریافت‌کننده پیـام اسـت.دو نفر از جهت روحی و معنوی و فکری با یکدیگر ارتباط برقرار می‌سازند،زبان حال همدیگر را مـی‌فهمند،علامات و اشـارات یـکدیگر را درک کرده و باهم تفاهم اندیشه پیدا می‌کنند.»(همان،ص ۱۰).این تعریف حاکی از ورود نظریه ارتباطات در علوم تربیتی و آمـوزش سمعی و بصری در سال ۱۳۴۸ شمسی (۱۹۶۸ میلادی)،به مباحث این رشته است و از این نظر می‌توان تـصدیق کرد که این نـظریه بـا تأخیری تقریبا چند ساله نسبت به غرب وارد مباحث رشته آموزش سمعی و بصری آن زمان کشور ما شده است.۱البته باید خاطرنشان ساخت که محتوای این کتاب هنوز هم تحت تأثیر شدید تـعریف اول از تکنولوژی آموزشی است و بقیهء کتاب به مباحث مربوط به مواد و وسایل سمعی و بصری و کاربرد آن در آموزش پرداخته است.
آقازاده(۱۳۸۳)گزارش می‌دهد که در سال ۱۳۴۶ طرح جدید آموزش و پرورش تدوین شد و این طرح پس از تصویب در شورای عـالی آمـوزش و پرورش به مرحله اجرا درآمد.به موجب این طرح ساختار،اهداف،اصول و محتوای آموزش و پرورش مورد تجدید نظر و بازسازی قرار گرفت که اهم این تغییرات عبارتند بودند از:الف)پیش‌بینی اهداف اجتماعی، اقتصادی،سیاسی،فرهنگی،معنوی و پرورش تن و روان،ب)افزایش دورهء آمـوزش عـمومی از شش به هشت سال و از همه مهمتر،ج)«در مقایسه برنامه نظام جدید آموزشی ۱۳۴۴ شمسی با آنچه قبلأ تدریس می‌شد،تغییرات عمده‌ای در راستای همگام شدن آموزش و پرورش با علوم و فنون جدید و انعکاس آن در برنامه‌های تـحصیلی بـه منظور بازدهی بیشتر صورت نگرفت،بلکه تغییرات در حد چند ساعت افزایش کار مدارس و فعالیتهای تحصیلی یا گنجانیدن برخی از دروس(آموزش علوم،دانش اجتماعی،هنر و کاردستی)در برنامه درسی دانش‌آموزان دوره ابتدایی یا افزایش چند سـاعت کـار آمـوزش دروس ریاضی و علوم به منظور تـأمین بـیشتر نـیازهای مواد اختصاصی در برنامه‌های تحصیلی دوره متوسط بود.به همین لحاظ برنامه‌های درسی مدارس نتوانست با نیازهای جامعه مناسبت بیشتری یابد و با حـوایج اجـتماعی،اقتصادی و فـنی هماهنگ شود.بنابراین،نهاد آموزش و پرورش نتوانست (۱). The International Encyclopedia of Communication.
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۶۹)
پیشگامی اجتماعی باشد و نقش خـود را بـه عنوان ابزار اصلاح وضع کشور و پیشبرد رفاه عمومی ایفا کند»(همان،ص ۱۶).
تلویزیون آموزشی از مهرماه سال ۱۳۴۵ کارش را زیر نظر وزارت آمـوزش و پرورش آغـاز کـرد و به آموزش تخصصی دوره‌های ابتدایی و متوسطه پرداخت.تلویزیون آموزشی در سال ۱۳۵۲ فـعالیت عملی خود را با پخش دروس سال اول،دوم و سوم راهنمایی تحصیلی آغاز کرد ولی به‌خاطر عدم تخصیص بودجهء کافی برای ادامه فـعالیتهای خـود و مـواجهه با مشکلات تعمیر و تعویض قطعات تلویزیونهای مدارس و مراکز خویش از ادامهء کـار بـازماند(معتمدی،۱۳۸۷). باید خاطرنشان ساخت که محتوای برنامه‌های تولیدشده در این دوره،تدریس معلمان ورزیده برای گروهی از دانش‌آموزان بود کـه دقـیقا مـنعکس‌کنندهء کلاس درس بود،به این ترتیب دانش‌آموزان در مدارس می‌باید چشم به صفحهء تـلویزیون بـدوزند و فـقط نظاره‌گر یک آموزش یکنواخت و بدون امکان پرسش و پاسخ و تعامل باشند.به عبارت دیگر،هیچگونه طراحی آمـوزشی بـرای تـهیه محتوای برنامه‌های تولیدشده انجام نمی‌شد و صرفا رسانهء آموزشی از معلم به تلویزیون یک طرفه تـبدیل شـده بود.بنابراین انجام این پروژه با صرف هزینه‌های گزاف علاوه بر مشکلات اجرایی نـمی‌توانست مـوفق بـاشد.تجربهء عملی نیز این امر را ثابت کرد.
از وزارت فرهنگ و هنر سابق به عنوان پایه‌گذار و بانی استفاده از وسـایل آمـوزشی به صورت جدید در آموزش و پرورش ایران نام برده شده است.مسئولیت استفاده از وسایل آموزشی کـه در آن زمـان بـه اصطلاح آموزش سمعی و بصری شناخته می‌شد و بر عهدهء اداره کل هنرهای زیبا محول شد.در سال ۱۳۴۷ کـه سـازمان سمعی و بصری هنرهای زیبای کشور از وزارت فرهنگ آن زمان جدا و مستقل شد،دستگاه مسئول آمـوزش و پرورش نـیاز شـدید به این فعالیت را احساس کرد و در سال ۱۳۴۸ اداره‌ای به نام اداره آموزش فعالیتهای هنری و سمعی و بصری بـه وجـود آورد(بـخشی و طلایی،۱۳۸۶).
در ۱۳۵۰ شمسی برای نخستین بار در کشور،آموزش از راه دور به طریق مکاتبه‌ای در سطح آموزش عـالی شـکل گرفت و بدین منظور دانشکده مکاتبه‌ای در چهار رشته تحصیلی در دانشگاه ابوریحان بیرونی آغاز به کار کرد(آقازاده،۱۳۸۳،ص ۱۷).در ۱۳۵۲ دومـین دانـشگاه آموزش از راه دور به نام دانشگاه آزاد ایران،با اقتباس از الگوی دانشگاه باز انگلستان تأسیس شـد.هدف از تـأسیس آن آموزش از راه دور و افزایش ظرفیت پذیرش نظام آموزش عـالی برای
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۰)
تربیت نـیروی انـسانی دانش‌آموخته و کارآمد بود(همان،ص ۱۷).آموزش از راه دور به عنوان یـکی از شـیوه‌های ارائه آموزش،از جمله مباحث زیرمجموعه تکنولوژی آموزشی است.مباحث مربوط به طراحی،تولید،ارائهء و ارزشیابی در این نـوع از آمـوزش دقیقا مانند آموزشهای حضوری اسـت،با ایـن تفاوت کـه در ایـن نـوع از آموزشها شاگردان و معلمان دارای فاصلهء مکانی و زمـانی هـستند و رسانه‌ای غیر از معلم عهده‌دار رساندن پیام آموزشی از معلم به شاگرد است. ایـن رسـانه در مورد دانشگاه ابوریحان بیرونی«پست»و یا مـکاتبه‌ای بود و در مورد دانشگاه آزاد ایـران عـلاوه بر پست،از بسته‌های آموزشی شـامل جـزوات،وسایل آزمایشگاهی،و برخی موارد دیگر استفاده می‌شد.البته در دانشگاه آزاد ایران برنامه‌ریزی برای استفاده از نوارهای ویـدئویی آمـوزشی نیز پیش‌بینی شده بود کـه در عـمل جـز در سطحی محدود اجـرایی نشد.
در سـال ۱۳۵۲ تشکیلات اداری و آموزشی جدید دانـشسرای عـالی شامل دانشکده تربیت معلم علوم،دانشکده تربیت معلم ادبیات و علوم انسانی و دانشکده علوم تربیتی بـه تـصویب رسید.در سال ۱۳۵۳ دانشسرای عالی به«دانشگاه تـربیت مـعلم»تغییر نام یـافت.هدف دانـشگاه تـربیت معلم،تربیت معلمان و دبیران مـتخصص و متعهد در زمینه‌های مختلف علوم و فنون و ادبیات،تحقیق و مطالعه در علوم تربیتی،تربیت مدیران و کارشناسان امور آموزشی و متخصصین راهـنمایی و مـشاوره و سنجش اندازه‌گیری،در زمینه‌های مختلف آموزش بـه مـنظور تـجهیز نـیروی انـسانی لازم و تأمین قسمتی از نـیازهای آمـوزش و پرورش بود(تاریخچه تربیت معلم در آموزش و پرورش ۱۳۸۷).
در سال ۱۳۵۴ شرکت صنایع آموزشی با سرمایه‌گذاری مشترک وزارت آموزش و پرورش و سازمان گسترش و نوسازی صـنایع ایـران بـا اهداف زیر تأسیس شد(شرکت آموزشی، ۱۳۸۷):
تهیه و تـولید کـلیه وسـایل آمـوزشی،کمک آمـوزشی و آزمـایشگاهی برای پایه‌های مختلف تحصیلی
احداث و اداره کارخانجات تولید وسایل آموزشی و بهره‌برداری از آنها
برگزاری دوره‌های آموزشی برای معلمان به منظور آشنایی با کاربرد تولیدات شرکت
انجام کلیه عملیات بازرگانی اعم از واردات و صادرات
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۱)
همانگونه کـه در اهداف شرکت صنایع آموزشی منعکس است این شرکت صرفا به تولید وسایل و ابزار آموزشی و کمک‌آموزشی می‌پردازد.اصل حاکم بر استفاده از وسایل کمک آموزشی این است که هرچه استفاده از وسایل کمک آمـوزشی بـیشتر،آموزش غنی‌تر شده و فرآیند یاددهی-یادگیری تسهیل می‌شود.اما باید توجه داشت که وسایل کمک آموزشی رسانه نیستند و کل فرآیند آموزش از طریق آنها جریان نمی‌یابد،بلکه این وسایل در کنار رسانهء آموزشی(معلم،تلویزیون،یا هر رسـانهء دیـگر)به امر آموزش کمک می‌کند و بهیچ‌وجه جایگزین رسانهء آموزشی نمی‌شود.بر این اساس پرداختن به این فعالیت بسیار مهم در کنار عدم توجه به مباحث نـرم‌افزاری را نـیز می‌توان مبتنی بر تلقی دسـت‌اندرکاران از تـکنولوژی آموزشی با تعریف دورهء اول آن به حساب آورد.
در ۱۳۵۸ پس از پیروزی انقلاب اسلامی،مطالعات گسترده‌ای در زمینه مشکلات آموزش و پرورش آغاز و در زمینه اهداف،ساختار و محتوای آموزش و پرورش طرحهای اصلاحی متعدد پیشنهاد شـد.(آقازاده،۱۳۸۳،ص ۱۷).در ۱۳۶۱ دانـشگاه آزاد اسلامی با هدف گـسترش مـرزهای دانش از طریق تحقیق و تبادل نظر با سایر منابع علمی جهان،آموزش و تربیت افراد متخصص در جهت رفع نیازهای جامعه آغاز به کارکرد(همان،ص ۱۸).
در آذر ۱۳۶۳ شواری عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شد و با تکمیل اعضای خـود بـه تدوین اصول،اهداف و سیاستهای کلان آموزشی،فرهنگی،تحقیقاتی و علمی کشور پرداخت.در بهمن ۱۳۶۳ شورای عالی برنامه‌ریزی کشور تشکیل شد.این شورا وظیفه برنامه‌ریزی آموزشی، پژوهشی در سطح آموزش عالی و در تمام مقاطع تحصیلی و رشته‌های مختلف دانشگاهی و اصـلاح،تغییر و بـازنگری برنامه‌ها و مـقررات و ضوابط آموزشی و پژوهشی،ضوابط گزینش استاد و دانشجو،ایجاد رشته‌ها و دوره‌های جدید آموزشی و پژوهشی در دانشگاهها را به عهده گرفت(همان،ص ۲۰).
در مهرماه ۱۳۶۴ مـرحوم دکتر محمد احدیان(رحمت و غفران الهی بر او)کتابی با عنوان «مقدمات تـکنولوژی آمـوزشی»منتشر کـرد که تنها فصل اول آن با عنوان«روش طراحی منظم آموزشی»به بحث طراحی نظامهای آموزشی می‌پردازند و فصول بعدی آن به مـعرفی ابـزارها و وسایل آموزشی اختصاص دارد.وی تعریف خود از تکنولوژی آموزشی را«طراحی،اجرا و ارزیابی کل فرایند تدریس و یـادگیری»(احدیان،۱۳۶۴ ص ۹)می‌داند.
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۲)
در سـال ۱۳۶۸ دو کـتاب دیگر هردو با عنوان مقدمات تکنولوژی آموزشی منتشر شد که هر دو کتاب تکنولوژی آموزشی را بـا تعریف طراحی نظامهای آموزشی مطرح می‌کنند؛
«تعریفی از تکنولوژی آموزشی که اکنون تقریبا مورد پذیـرش همه است تعریف جـیمز بـراون از تکنولوژی آموزشی است.براون تکنولوژی آموزشی را طراحی،ارا و ارزشیابی سیستماتیک تمامی فرآیند یادگیری و آموزش براساس هدفهای مشخص و نتایج تحقیقات در زمینه‌های یادگیری انسانی و ارتباط و همچنین به کار گرفتن مجموعه‌ای از منابع انسانی و غیرانسانی به مـنظور ایجاد آموزش موثرتر می‌داند»(علی‌آبادی،۱۳۶۸،ص ۲۳).
در کتاب دیگر تعریف این‌چنین ارائه می‌شود:
«تکنولوژی آموزشی عبارت است از طرح برنامهء آموزشی،اجرای طرح،ارزشیابی از مراحل مختلف یادگیری و آموزش،با توجه به هدفی خاص،برپایهء روش منطقی و منظم و اصولی که براساس تحقیق و مـطالعه در طـرق فراگیری برمبنای ارتباط منابع انسانی و غیر انسانی بنا شده است تا بتواند آموزش موثر تر و صحیحتری را ارائه دهد»(نعمتی،۱۳۶۸،ص ۲۰).
در ۱۳۶۶ به منظور گسترش آموزش عالی در اقصا نقاط کشور،راهیابی تعداد بیشتری از داوطلبان دانشگاهی و فـراهم آوردن امـکان تحصیل در سطوح عالی برای شاغلان یا زنان خانه دار موسسهء آموزش عالی از راه دور به نام«دانشگاه پیام نور،تأسیس گردید(آقازاده،۱۳۸۳، ص ۲۰).این دانشگاه در واقع از ادغام دو دانشگاه ابو ریحان بیرونی و دانشگاه آزاد ایران که در سالهای ۱۳۵۰ و ۱۳۵۲ تـأسیس شـده بودند،به‌وجود آمد.
>تأسیس گرایش تکنولوژی آموزشی برای اولین‌بار در سال ۱۳۷۲
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۲ برنامه کارشناسی علوم تربیتی گرایش تکنولوژی آموزشی برای نخستین‌بار در شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی به تصویب رسید.این نخستین‌بار اسـت کـه رشـتهء تکنولوژی آموزشی در کشور ما بـه عـنوان یـک رشته رسمی دانشگاهی مطرح می‌شود.مروری بر دروس تخصصی مصوب این گرایش نشان می‌دهد که تمام تحولات رخ داده در دورهء دوم رشته در غرب در این برنامه وجـود دارد(مـانند:درس اصـول طراحی پیامهای آموزشی،آموزش با روش مبتنی بر سیستمها،ارزیابی نـظامهای کـوچک آموزشی،جامعه‌شناسی ارتباطی،آموزش برنامه‌ای،اصول طراحی نظامهای آموزشی).
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۳)
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۴ برنامه کارشناسی ارشد تکنولوژی آموزشی به تصویب شورای عالی برنامه‌ریزی رسید و ابـتدا در دانـشگاه عـلامه طباطبایی و به دنبال آن در دانشگاه تربیت معلم به اجرا درآمد.دروس تـخصصی این برنامه نشان‌دهندهء وارد شدن مباحث نظامهای آموزشی و طراحی آنها،در کنار توجه به کامپیوتر به عنوان اصلیترین رسانهء مـطرح بـعد از تـحولات مربوط به تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات است(مانند برنامه‌نویسی کامپیوتری برای آموزش و تـولید بـرنامه‌های کامپیوتری آموزشی).این توجه به کامپیوتر مسلما در کنار دروسی همچون طراحی آموزشی،اصول تهیه برنامه‌های آموزشی و طراحی مـراکز یـادگیری جـهت‌گیری صحیح طرح مباحث نرم‌افزاری را در کنار ابرازهای الکترونیک نشان می‌دهد.
طی سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۷ طـرحهای مـتعدد بـرای ایجاد تغییر در نظام آموزش و پرورش تهیه شد و گاهی به اجرا درآمد.این تغییرات و سایر تغییراتی کـه در صـفحات قـبل به اختصار به آنها اشاره شد.به زعم آقازاده(۱۳۸۳،ص ۲۵-۲۴)به دلیل عدم ایجاد سازمان و تـشکیلات جـدید برای تحقق اهداف جدید،نبود فرآیند ارزیابی از نتایج و پیشرفت هریک از مراحل اجرای برنامه‌های اصـلاحی و بـه دلیـل فقدان وحدت نظر و عمل و پراکندگی کانونهای تصمیم‌گیری با موفقیت همراه نبوده است.
از جمله مهمترین تـحولاتی کـه در دههء اخیر در آموزش و پرورش آموزش عالی کشور رخ داده روی‌آوری کم‌سابقه به مباحث فناوری اطلاعات و ارتـباطات اسـت.تعریف فـناوری اطلاعات و ارتباطات عبارت است از:«مجموعهء ابزارها و منابعی که برای برقرار ارتباط، ایجاد،توزیع،ذخیره‌سازی و مدیریت اطلاعات مـورد اسـتفاده قرار می‌گیرد»(بلورتن۱).این ابزارها شامل کامپیوتر،اینترنت،شبکه‌های انتشار رادیو و تلویزیونی و مخابرات است.این روی‌آوری هـمراه بـا تـبلیغات اغواکننده،اغلب از سوی دارندگان مدارک تخصصی در زمینه‌های کامپیوتر،برق و ارتباطات است و کاربرد ابزارهای جدید را مترادف با تـحول در فـرآیند یـاددهی -یادگیری در تمام مقاطع تحصیلی معرفی می‌کنند و با کمال تأسف بودجه کلانی را در کـشور، صـرف این ادعای خود کرده‌اند،بدون اینکه حتی کوچکترین کمکی به ارتقای سطح کیفی آموزشها کرده باشند.اینگونه اقـدامات سـخت‌افزاری که بعد نرم‌افزاری مباحث تکنولوژی آموزشی را نادیده می‌گیرند در تاریخچه رشد و توسعهء ایـن رشـته کم‌سابقه نیست.تقریبا در پی (۱). Blurton
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۴)
اختراع و ساخته شدن هر رسانه و ابـزار آمـوزشی جـدید،موجی از این قبیل ادعاها شروع می‌شود،که پس از فـرونشستن التـهابها و جو تبلیغاتی آن،اهمیت پرداختن به ابعاد نرم‌افزاری برنامه‌های آموزشی بیشتر آشکار می‌شود و نـمونه آن در رویـ آوردن به تلویزیون آموزشی در سـالهای ۱۳۴۵ تـا ۱۳۵۴ است.
مبلغان ابـزارهای جـدید،بدون اطـلاع و آگاهی از انقلابهای پارادایمی به قوع پیـوسته در رشـتهء تکنولوژی آموزشی در زمینهء کاربرد کامپیوتر در فرآیند آموزش که بنا به اظهار کـاشمن۱ مـشتمل بر چهار پارادایم است۲،صرفا بر اسـتفادهء هرچه بیشتر از ابزارهای الکـترونیکی تـاکید می‌ورزند.نتیجهء آن صرف مبالغ هنگفتی از بـودجهء دسـتگاههای اجرایی آموزشی برای خرید وسایل و ابزارهای گران‌قیمت و در نهایت بدون استفاده ماندن و خارج از رده شـدن آنـها بوده است.برای نمونه می‌توان بـه«سند تـوسعهء فـناوری اطلاعات و ارتباطات در آمـوزش و پرورشـ» مصوبهء خردادماه سال ۱۳۸۶ شـورای عـالی آموزش و پرورش اشاره کرد که در آن آمده است:
«از جمله فرصتها و امکانات در پیش رو برای سرعت‌بخشی و شتابدهی در جهت بـازسازی نـظام آموزش و پرورش و تحول در فرآیند یاددهی-یادگیری،استفاده و بهره‌گیری از پدیـدهء فـناوری اطلاعات و ارتـباطات اسـت کـه باید به عنوان یـکی از مهمترین راهبردهای دست‌اندرکاران آموزش و پرورش کشور باشد»(دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش، ۱۳۸۶،ص ۱)(تاکید از نگارنده است).
آیا این تـوقع گـزافی نیست که از مجموعه‌ای وسایل و ابزار الکـتریکی و الکـترونیکی انـتظار ایـجاد انـقلاب در نظام آموزشی را داشـته بـاشیم؟آیا این تکرار همان رویکرد غلط از«ابزار به عنوان متوتر محرک تاریخ»نیست که معتقدان به آن سالهاست بـه بـی‌پایگی آن پیـ‌برده و اذعان کرده‌اند؟شاید گفته شود که زمینه و شـرط لازم بـرای کـاربرد نـظریه‌های جـدید یـادگیری و (۱). Koschmann
(۲).۱)پارادایم اول آموزش با کمک کامپیوتر(Computer Assisted Instruction)مبتنی بر نظریه رفتارگرایی،در قالب آموزشهای برنامه‌ریزی شده است؛۲)پارادایم دوم نظامهای هوشمند معلم خصوصی(Intelligent Tutoring System)مبتنی بر نظریه پردازش اطلاعات،و به شکل معلم خصوصی بـا تعامل فردی است؛۳)پارادایم سوم برنامه‌ریزی کامپیوتری دانش‌آموز برای تهیهء آموزش به عنوان یک روش فعال برای ساختن دانش توسط وی است،که مبتنی بر نظریه یادگیری سازنده‌گرایی شناختی است و بر یادگیری مـبتنی بـر اکتشاف تاکید دارد؛و۴)پارادایم چهارم،یادگیری همیارانه با حمایت کامپیوتر(Computer Supported Collaborative Learning)مبتنی بر نظریه یادگیری سازنده‌گرایی اجتماعی-فرهنگی است که بر یادگیری همیارانه به شکل انجام کارهای مبتنی بر فهم زبان،فرهنگ و سایر جـنبه‌های اجـتماعی تاکید دارد.
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۵)
ارتقای سطح فرآیندهای یاددهی-یادگیری فراهم آوردن ابزار و وسایل ارتباطی و اطلاعاتی آن است،ولی باید به این نکته توجه کرد که ایجاد تحول در فرآیند یاددهی-یادگیری بـه هـیچ وجه متوقف به ابزار و وسـایل خـاصی نیست و تمامی رویکردهای نوین تدریس در کلاس درس و با حد اقل امکانات و وسایل نیز قابل اجراست.این سخن به هیچ وجه به معنای بی‌ارزش یا بـی‌فایده بـودن ابزار و وسایل آموزشی و کـمک آمـوزشی نیست،همان‌طور که قبلا نیز اشاره شد وسایل و ابزار آموزشی و کمک‌آموزشی به تسهیل امر آموزش و تدریس کمک می‌کند و موجب افزایش راندمان فعالیتهای آموزشی می‌شود ولی هیچگاه جایگزین برنامه‌ریزیهای مدبرانه و طراحیهای دقـیق و مـناسب برای ارائهء آموزش نخواهد بود.نکته آن است که تأکید بی‌اندازه بر ابزارها و وسایل و نادیده گرفتن مبانی و راهبردهایی که برای ارائهء یک آموزش استاندارد ضرورت انکارناپذیر دارد،راه به«بازسازی نظام آموزش و پرورش و تحول در فـرآیند یـاددهی- یادگیری»نمی‌برد.
در دو دههء اخـیر مباحث مربوط به پارادایمهای جدید معرفت‌شناسی پست مدرن در تمامی رشته‌های علوم انسانی کشور ما مطرح شده و تـأثیری عمیق بر محتوان و روش‌شناسیهای این رشته‌ها به جا گذاشته است.رشتهء تـکنولوژی آمـوزشی نـیز متأثر از این تحولات شاهد تغییرات اساسی در تعریف و محتوای خود بوده است.این تأثیرپذیری در زمینهء مباحث نظری و در متون تـخصصی ایـن رشته برای نخستین‌بار در چاپ پنجم کتاب«مبانی نظری تکنولوژی آموزشی»که در سال ۱۳۸۲ منتشر شد،به صـورت مـبسوط تـشریح شده است.در این کتاب،برای نخستین‌بار در کتابهای درسی رشته تکنولوژی آموزشی مبحث رویکردهای سازنده‌گرایانه در طراحی و تـولید محطیهای یادگیری مطرح شده است و برای نمونه الگوی طراحی محیطهای یادگیری سازنده‌گرایانهء جـاناسن۱معرفی شده است.(فردانش،۱۳۸۲).
>بحث و نتیجه‌گیری
شادروان کاردان در زمـینهء تـاریخ آموزش و پرورش می‌نویسد:
«…در سالهای اخیر محور پژوهشهای تاریخ آموزش و پرورش روشن کردن مسائل روز و احتراز ارتکاب خطاهای گذشته و پندآموزی از تجارب تلخ و شیرین مربیان و معلمان و نیز (۱). Jonassen
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۶)
یادگیری فلسفه‌ها و روشهای آموزش و پرورش است که در گذشته موفق بوده‌اند.هم‌اکنون نیز تـاریخ آموزش و پرورش،ما را با عوامل پدیدآورندهء نهادها و افکار و نظریه‌های تربیتی و ریشه‌های آن آشنا می‌کند و از تکرار لغزشهایی که در گذشته در زمینه‌های گوناگون آموزش و پرورش رخ داده است مصون می‌دارد.»(کاردان،۱۳۸۰،ص ۴۸-۳۱).
در بررسی کوتاهی که دربارهء رشته تکنولوژی آموزشی انـجام شـد،براساس آخرین تعریف مورد توافق صاحبنظران،تکنولوژی آموزشی چنین تعریف شد:«نظریه و عمل طراحی،تهیه (تولید)،استفاده(کاربرد)،مدیریت و ارزشیابی فرآیندها و منابع یادگیری»۱،این رشته یک علم یا یک رشتهء علمی-کاربردی و تلفیقی به شمار می‌آید.کاربردی از این جهت کـه عـمل طراحی، تولید،کاربرد،مدیریت و ارزشیابی همگی اعمالی موقعیت-محور و وابسته به زمینه‌های خاص هستند؛و تلفیقی،از آن جهت که رشته تکنولوژی آموزشی با بهره‌گیری از یافته‌های چندین رشته مادر مانند فلسفهء تعلیم و تربیت،روانشناسی تـربیتی،ارتباطات،علوم کـامپیوتر و… برای حل مسائل آموزشی تلاش می‌کند.
نگرانی صاحبنظران این رشته نگرانی دربارهء تمام منابع و پتانسیلهایی است که در آموزش و پرورش و آموزش عالی کشور ما به سبب عدم توجه به این رشته از دسـت مـی‌رود و یـا باطل می‌ماند.وقتی که می‌بینیم کـه دانـش‌آموزان و دانـشجویان ما به دلیل تلاش برای حافظه سپردن حجم عظیمی از اطلاعات پراکنده و بی‌ارتباط به هم،علاقه و انگیزهء خود را نسبت به کسب علم و مـعرفت از دسـت مـی‌دهند،وقتی که می‌بینیم تحصیل کردن و دانش‌اندوزی به حدی تـنزل مـی‌کند که توانایی و استعداد دانش‌آموزان در کلاسهای حرفه‌ای مهارتهای پاسخگویی به تستهای چند گزینه‌ای هدر می‌رود،وقتی که می‌بینیم رسالت مقدس مـعلمی و اسـتادی بـه ارائهء خشک و مکرر محتواهای بی‌روح و قدیمی تبدیل می‌شود,وقتی که مـی‌بینیم که کاربرد وسایل و ابزارهای جدید الکترونیکی در امر آموزش به حرفه‌ای برای سودجویان تبدیل می‌شود،ناگزیر از پرداختن و توجه به تـنها رشـته‌ای هـستیم که کانون تمرکز مباحث تخصصی آن آموزش است. (۱). Association of Educational Communication Technology
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۷)
>چشم‌اندز توسعهء رشته تکنولوژی آموزشی
بـدیهی اسـت که رشد هر رشتهء علمی در گرو گسترش تحقیقات بنیادی در رشته‌های مادر آن رشته و توسعهء تحقیقات کاربردی آن رشـته اسـت.و بـر این اساس،با مفروض دانستن انجام دادن تحقیقات بینادی در رشته‌های مادر،رشد و توسعهء رشته تـکنولوژی آمـوزشی در درجـه اول نیازمند فراهم آوردن شرایط لازم برای انجام دادن تحقیقات کاربردی در این رشته است و این امر جز از راهـ ایـجاد دورهـ‌های دکتری این رشته میسر نخواهد شد.چگونه می‌توان از پتانسیلهای بی‌شمار این رشته برای ارتقای کـیفیت آمـوزشهای کشورمان،بدون انجام دادن تحقیقات کاربردی که ضرورتا باید در کشور ما و در شرایط خاص اقلیمی و فـرهنگی کـشورمان انـجام شود سود ببریم؟تا کی می‌توان با ترجمهء جسته گریختهء برخی از تحقیقات غربی برای مـعضلات آمـوزشی کشورمان راه حل ارائهء داد؟اهم موانع موجود بر سر راه توسعهء این رشته عبارتند از:
>الف)کمبود نـیروی انسانی
راهـ حـل معضل مذکور در درجهء اول تربیت نیروهای متخصص از طریق راه‌اندازی دوره های تحصیلات تکمیلی است.انجام دادن تحقیقات مـداوم در ایـن رشته که لازمهء اجرای این دوره‌هاست،زمینهء لازم و فرهنگ مناسب را برای رشد و توسعهء کـاربرد تـکنولوژی آمـوزشی فراهم خواهد آورد.بنابراین،اساسی‌ترین و مهمترین عاملی که مانع رشد و توسعهء این رشته بوده و هست کمبود نـیروی انـسانی مـتخصص است.
>ب)سوء تبلیغات برخی رشته‌های فنی و مهندسی دربارهء تواناییهایشان
از دیگر عواملی که مانع رشد و تـوسعهء رشـته تکنولوژی آموزشی بوده سرابی است که توسط برخی رشته‌های فنی و مهندسی ایجاد شده و دست‌اندرکاران و مربیان را بـه یـافتن راه‌حلهای علمی برای مشکلات تربیتی خود بدون هیچگونه پشتوانهء استوار علمی امـیدوار سـاخته است.برخی صاحبنظران این رشته‌ها با رفتارها و عـملکردها و بـیانات فـرارشته‌ای و فراتخصصی خود ادعای حل تمام مشکلات آمـوزشی را از مـنظر رشته خاص خود مطرح می‌کنند و به نوعی ادعای مالکیت کل تخصصهای رشتهء وسـیع و مـتنوع علوم تربیتی را دارند و به ایـن تـرتیب امیدهایی نـابه‌جا بـرای افـراد بی‌اطلاع و مبتدی ایجاد می‌کنند.این تبلیغات تـا حدی
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۸)
بوده کـه در بعضی موارد دیده و شنیده شده است که این افراد رشته تکنولوژی آمـوزشی را بـه سبب برخی ویژگیهایی که نشأت گـرفته از بی‌اطلاعی آنها از این رشـته اسـت به رفتارگرا بودن، ابزاری بـودن،مربوط بـه گذشته بودن و….محکوم می‌کنند و به جای آن هم چیزی از تخصص خود ندارند که جـایگزین آن کـنند.بدیهی است که این اتهامات از عـدم اطـلاع آنـان از وجود سه دورهـء مـتمایز در سیر تحول رشتهء تـکنولوژی آمـوزشی نشأت می‌گیرد.
>ج)اجرای ضعیف دوره‌های موجود در زمینهء این رشته
از دیگر مشکلات و موانع این رشته ارائهء آموزشهای دورهـ‌های جـاری آن در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و به وسـیله افـراد غیرمتخصص اسـت.در ایـران در حـدودا ده دانشگاه دولتی و دانشگاه آزاد اسـلامی در چندین مرکز خود گرایش تکنولوژی آموزشی را ارائه می‌کنند، و سه دانشگاه دولتی و سه شعبه دانشگاه آزاد مشغول ارائهـء کـارشناسی ارشد این رشته هستند.و این در حـالی اسـت کـه مـجموع اعـضای هیئت علمی بـا درجـهء دکتری در تکنولوژی آموزشی کمتر از ده نفر در کل کشور است.اگر عدهء اعضای هیئت علمی را به تعداد دانـشگاههای مـجری ایـن رشته در دو مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد تقسیم کـنیم بـه هـر دانـشگاه تـقریبا کـمتر از یک نف می‌رسد و این در حالی است که در این دو مقطع باید حد اقل ۵۰ واحد تخصصی درسی این رشته ارائه شود.حاصل این فقر شدید تخصصی چیزی جز کم‌مایگی و بی‌تخصصی فـارغ التحصیلان این دوره‌ها نیست و شواهد آن را در پایان‌نامه‌ها و مقالات و گاهی کتابهای منتشر شدهء آنان می‌توان به وضوح مشاهده کرد.البته این به آن معنی نیست که برخی از فارغ التحصیلان این رشته به دلایل گـوناگون،کارهای پژوهـشی ارزنده‌ای در حیطه محتوایی رشته ارائه نداده‌اند یا نخواهند داد ولی این قبیل کارها وجه اشتراک و غالب کیفیت اجرای این رشته را تشکیل نمی‌دهد.
>ضرورت تأسیس رشتهء تکنولوژی آموزشی در مقطع دکتری
دلایل فوق الاشاره همگی بر ضـرورت تـجمیع نیروهای متخصص موجود برا راه‌اندازی دورهء دکتری این رشته دلالت دارد.این تجمیع از دو جهت بسیار حائز اهمیت است؛اول آن‌که نیروهای متخصص در زمینهء تکنولوژی آمـوزشی بـا وجود پراکندگی در سراسر دانشگاههای ایـران بـیشترین تراکم را در سطح دانشگاههای تهران دارند؛و دوم اینکه این تجمیع نیروها باید
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۷۹)
در دانشگاهی انجام شود که با کنار هم داشتن دانشکده‌های علوم تربیتی،فنی و مهندسی و علوم پایه بـتواند در ارائهـء دروسی مانند برنامه‌ریزی کـامپیوتری و تـولید برنامه‌های کامپیوتری(دو درسی که در برنامه کارشناسی ارشد این رشته وجود دارد و تقریبا در صد در صد موارد از داشتن مدرس متخصص در این زمینه محروم است)بپردازند.
در یک بررسی اجمالی در زمینهء رشتهء تکنولوژی آموزشی در مقطع دکتری در کـشورهای آمـریکای شمالی نامهای زیر برای این دوره به چشم می‌خورد:(فهرست زیر کامل نیست و فقط برای دانشگاههایی است که مدرک دکتری ارائه می‌کنند):
۱.Instructional Design and TechnologyṣVirginia University,
۲.Instructional Technology,Utah State University,University of South Florida, Texas tech university,Wayne State University,University of Tennessee,
۳.Educational Technology,Purdue University,
۴.Instructional Psychologynand Technology,Brigham Young University,Utah, Provo,University of Southern California.
۵.Instructional Technology and Media,New York,Columbia University, Teachers College,
۶.Instructional Design and DevelopmentṣUniversity of South Alabama,
۷.Educational Psychology and Instructional Technology,University of Georgia, 8.Instructional Systems Technology,Indiana University,Bloomington,
۹.Organizational Learning and Instructional Technology,University of New Mexico.
۱۰.Instructional Systems and Workforce Development,Mississippi State University,
۱۱.Curriculum,Instruction and Instructional Technology,University of the State of New York,
مسلما دانشگاههای بسیار وجود دارند که نام آنها در این فهرست نیامده اسـت.ولی آنـچه اهمیت دارد وجـود رشته‌ها و گرایشهای متعدد در زمینهء تکنولوژی آموزشی است.این فهرست همچنین از این نظر اهمیت دارد که برای تأسیس این رشـته در ایران باید به نیازهای جامعهء دانشگاهی ایران و همچنین نیازهای بازار کـار ایـران تـوجه شود و براساس این بررسیها رشته‌ای با دروس و سرفصلهای مناسب برای ایران طراحی و پیشنهاد شود.
بررسی اجمال دروس رشته‌های فوق ایـن واقـعیت را آشکار می‌سازد که دانشجویان برای اخذ مدرک دکتری در رشتهء تکنولوژی آموزشی باید در حـدود ۸۵ واحـد درسـی را بگذرانند.در حدود ۲۰ واحد این مجموعه را می‌توان از واحدهای دوره کارشناسی ارشد انتقال داد،بنابراین ۶۵ واحد منحصر به دورهـء دکتری باقی می‌ماند.این واحد شامل سه دسته واحد درسی هستند
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۸۰)
که عبارتند از:(۱)واحدهای نظری شـامل نظریه‌های یادگیری،نظریه‌ها و الگوهای طـراحی آمـوزشی و مبانی نظری انجام تحقیقات و آمار؛(۲)واحدهای مربوط به تولید برنامه‌ها و مواد آموزشی؛و(۳)واحدهای مربوط به اجرا،مدیریت،ارزشیابی و انجام امور مشاوره‌ای در زمینهء تکنولوژی و آموزشی.
با توجه به این نکته که طبق آخرین آئین‌نامه اجرایی دورهء دکـتری که از سوی وزارت علوم ابلاغ شده است،تنها ۱۸ واحد درسی می‌تواند در دوره دکتری ارائه شود و ۱۸ واحد نیز مربوط به رساله دکتری است،ناچار باید رشته تکنولوژی آموزشی در ایران به صورت سه گرایش ارائه شود:گرایش نظری:گرایش تـولیدی و گـرایش ارزیابی و مشاوره.هریک از این گرایشها با احساب ۱۸ واحد رساله در حدود همان ۱۸ واحد مقرر در آئین‌نامه را خواهد داشت.البته ممکن است تصور شود که با حذف دو سوم دروس تخصصی می‌توان یک رشته و با یـک نـام ارائه نمود اما این کار ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به این تخصص نوپا در ایران خواهد زد.زیرا فارغ التحصیلان آن قادر به انجام‌دادن هیچ‌یک از مهارتهای مورد انتظار در بازار کار ایران نخواهند بود.
یکی از راه‌حلهای مـیان‌مدت بـرای حل مشکل این رشته اعزام حد اقل دو نفر برای هر گرایش برای گذراندن دورهء دکتری به صورت بورسیهء وزارت علوم است.این راه حل با توجه به اعزام صدها نفر در بسیاری از رشـته‌هایی کـه دکـترای آن در داخل کشور نیز ارائه می‌شود چـندان غـیر عـملی نیست و قابل پیگیری و اجرایی شدن است.
تعلیم و تربیت » شماره -۹۶ (صفحه ۸۱)
>منابع
آقازاده،احمد(۱۳۸۳)مسائل آموزش و پرورش ایران.سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، تهران:سمت
آقازاده،احمد(۱۳۸۶)تاریخ آموزش و پرورش ایران،(با تأکید بر تحلیل سـیر تـحولات و رویـدادهای تربیتی و شناخت اهم مسائل کنونی آموزش و پرورش).تهران:انتشارات ارسباران.
احـدیان،محمد(۱۳۶۴)مقدمات تـکنولوژی آموزشی،تهران:مرکز نوآوریهای آموزشی ایران.
بخشی،فهیم و طلایی،سوسن(۱۳۸۶)کاربرد تکنولوژی آموزشی قابل بازیابی در صفحه خانگی،گروه آموزش ابتدایی بیرجند:
تاریخچه تربیت معلم در آموزش و پرورش،قابل بـازیابی در صـفحه خانگی
دبـیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش(۱۳۸۶)سند توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورشـ، تهران.
رشیدپور،ابراهیم(۱۳۵۰)آموزش سمعی و بصری،چاپ دوم،تهران:چاپ و صفحافی چاپخانه اطلس.
علی‌آبادی،خدیجه(۱۳۶۸)مقدمات تکنولوژی آموزشی،تهران:دانشگاه پیام نور.
فردانش،هاشم(۱۳۸۲)مبانی نظری تکنولوژی آموزشی،تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب عـلوم انـسانی دانـشگاهها،سمت،چاپ پنجم.
فردانش،هاشم(۱۳۸۷)مبانی نظری تکنولوژی آموزشی،تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها،سمت چـاپ دهم.
صـدیق،عیسی(۱۳۵۴)تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا زمان حاضر،تهران:انتشارات دانشگاه تهران،چاپ هفتم.
کاردان،علی محمد(۱۳۸۰)وضع کنونی تاریخ آموزش و پرورش،در علی مـحمد کـاردان،علوم تـربیتی،ماهیت و قلمرو آن.تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها.سمت.
کانل و.ف(۱۳۶۸)تاریخ آموزش و پرورش در قرن بـیستم.ترجمه حـسن افـشار،تهران:نشر مرکز.
معتمدی،محسن(۱۳۸۷)تکنولوژی آموزشی و توسعه،قابل بازیابی در صفحه خانگی باشگاه اندیشه: نعمتی،سید هاشم(۱۳۶۸)مقدمات تکنولوژی آموزشی،مشهد:قابل بازیابی در وبـ سـایت شـرکت صنایع آموزشی: BlurtonṣC New Directions of ICT-Use in Educatuon.Availble online Duffy,T.M. D.H.Jonassen(1991).Constructivism:New Implications Technology?, Educational Technology,Vol.31ṣN.
سلام ممنونم مطلب بسیار عالی بود