تعلیم و تربیت از دیدگاه امام محمد غزالی طوسی‏

لیدا کاکیا فوق لیسانس تعلیم و تربیت تطبیقی و بین الملل-دانشگاه علامه طباطبایی‏

ابو حامد محمد غزالی از بزرگ‏ترین نام آوران اندیشه،در سال ۴۵۰ هـ ق(۱۰۵۸ م)در روستای طابران طوس،متولد شد.غزالی کتاب‏های بسیاری در موضوعات اخلاق،عرفان،فقه،اصول،کلام،تفسیر،حدیث و علوم مختلف دیگر نوشت که‏ معروف‏ترین و نفیس‏ترین آن‏ها،کتاب‏های احیاء علوم الدین به عربی و کیمیای سعادت به فارسی است.بسیاری از آثار او، به زبان‏های مختلف(فرانسه،آلمانی،لاتین،عربی،عبری و غیره…)ترجمه و بارها در کشورهای مختلف چاپ شده است. غزالی،فلسفه را با دین ناسازگار می‏دانست و در رد اندیشه‏های فیلسوفان،کتاب تهافت الفلاسفه را،نوشت.این دانشمند مسلمان ایرانی،در چهاردهم جمادی الثانی سال ۵۰۵ هـ ق(نوزدهم دسامبر ۱۱۱۱ میلادی)از دنیا رفت و در توس به خاک‏ سپرده شد.این مقاله نگاهی کوتاه دارد به دیدگاه‏های تربیتی غزالی.

از بزرگ‏ترین دانشمندان متقدم که پیرامون‏ تعلیم و تربیت سخن گفته،غزالی است.از نظر وی هدف از تعلیم و تربیت،سعادت دین و دنیا، خشنودی خدا،تسلط برنفس و تهذیب اخلاق‏ و احیای شریعت نبوی است.با توجه به آرای‏ غزالی،می‏توان گفت که وی تعلیم و تربیت‏ را نوعی تدبیر نفس و باطن،از طریق‏ اعتدال بخشی تدریجی به قوا و تمایلات به‏ وسیله‏ی معرفت،ریاضت و استمرار و برای‏ نیل به انس و قرب الهی،می‏داند؛به عبارت‏ دیگر،تعلیم و تربیت امری است کاملا اخلاقی و عبادی،که از راه ایجاد تعادل بین غرایز،توسط عقل،میسّر می‏شود.

غزالی یکی از اهداف تعلیم و تربیت را،ایجاد اخلاق نیکو در کودک می‏داند.وی در این زمینه‏ می‏گوید:«اخلاق بد از وی(آدمی)بستاند و به‏ دور اندازد و اخلاق نیکو به جای آن نهد و معنی‏ تربیت این است».غزالی برای تعلیم و تربیت‏ جنبه‏ی سلبی و ایجابی قائل است و آن عبارت‏ است از؛تهذیب دل از اخلاق مذموم و ارشاد به‏ اخلاق نیکو و سعادت آفرین،که دل همانند زمین باید از علف هرزه خالی شود تا انواع گل‏ها در آن روید.

غزالی،در زمینه‏ی تعلیم و تربیت،هم به‏ مراحل متعددی(طفولیت و کودکی،تمییز،بلوغ‏ و عقل)قائل است،که هرکدام مقتضی نوعی‏ تعلیم و تربیت خاص است،و هم اخلاقیات راقابل تغییر و زوال پذیر می‏داند و عقیده دارد که اگر اخلاق و تعلیم و تربیت تغییرپذیر نبود، توصیه‏ها،موعظه‏ها و تأدیب‏ها کاری بیهوده‏ بود.غزالی،به تعلیم و تربیت همگانی اعتقاد داشت و علم را منحصر به نخبگان یا طبقه‏ی‏ خاصی نمی‏دانست.غزالی معتقد بود،باز داشتن‏ کودک از بازی و واداشتن دائم او به تحصیل، باعث کسالت و دل مردگی و از بین رفتن‏ استعداد،نشاط و شادابی او شده و باعث می‏شود تا کودک،به‏طور کلی،در صدد گریز و رهایی‏ از آموزش برآید.

غزالی در ادامه‏ی اهداف تعلیم و تربیت،نکات‏ مهمی را توصیه می‏کند از جمله:

الف)دور نگاه داشتن کودک از هم‏نشینان‏ بد و کودکانی که به ناز پروردگی،خوش گذرانی‏ و پوشیدن لباس‏های فاخر،عادت کرده‏اند؛ ب)عادت دادن او به ساده زیستن در لباس، خوراک و وسایل خواب؛ج)باز داشتن او از خودآرایی،رفاه طلبی و نیز خواندن اشعار عاشقانه؛د)آموختن قرآن،حدیث،داستان‏ها و زندگی نامه‏ی نیکان تا محبت صالحان در جانش ماندگار شود.

برنامه‏ی آموزش‏۳۲

غزالی در احیاء العلوم،می‏گوید؛هر آن‏چه‏ قابل فراگیری و آموختن است،باید براساس‏ شرع باشد و از آن تبعیت شود؛به عبارت‏ دیگر،دستورهای شرعی باید مبنا و اساس‏برنامه‏ریزی در آموزش و پرورش باشد و برنامه ریزان در کل فرآیند برنامه‏ریزی،باید از آن تبعیت کنند و مطابق آن عمل نمایند. غزالی،در کیمیای سعادت،سه مرحله را برای‏ تعلیم و تربیت در نظر گرفته است که عبارتند از: ۱)از هفت سالگی،که باید به کودک طهارت‏ و نماز خواندن آموخت.این آموزش باید با مهربانی،صبر و حوصله همراه باشد؛۲)از ده‏ سالگی،کودک را از کارهای زشت و بد دور نگه‏ دارید.از این سنین اگر کودک،خطایی مرتکب‏ شد،باید او را تنبیه کرد؛۳)مرحله‏ی بلوغ،در این سنین باید علت انجام آداب را به متعلم‏ بگوییم؛به عبارت دیگر،از زمان بلوغ،تربیت‏ عقلانی و تفهیم امور نظری شروع می‏شود.

غزالی به آموزش و پرورش اجباری و همگانی‏ معتقد است و می‏گوید؛در ابتدا ممکن است‏ کودک از تعلیم و تربیت و آموختن گریزان باشد؛ اما نباید وی را رها کرد؛بلکه باید با الزام،به او آموخت و تعلیم داد تا جزء طبع او شود و سپس‏ به تدریج،خود،از آموختن لذت می‏برد.

از نظر غزالی،مواد و دروسی که باید آموخته‏ شود،باید جنبه‏ی دینی و مذهبی داشته و مطابق‏ شرع باشد.وی به برخی از این دروس،اشاره‏ کرده است که عبارتند از:خواندن،نوشتن،قرآن، تاریخ،حکایات پارسیان،سیرت صحابه و سلف، اشعاری که شهوت‏انگیز نباشد،اخلاق،ادب و روزی یک ساعت بازی.غزالی با هنرهایی که‏ در حیطه‏ی معماری است،هم چون گچ‏بری،

سول خدا(ص): اگر یک شب مونس مادرت باشی،پاداش جهاد یک ساله را کسب خواهی کرد.

اصول کافی‏ صورت‏گری و رنگ‏آمیزی،مخالفت کرده‏ و می‏گوید:باید مسلمان از صناعت نقاشی، صورت‏گری،رنگ آمیزی،گچ‏بری و همه‏ی‏ کارهایی که دنیا بدان زینت یابد،بپرهیزد.

روش آموزش‏۳۳

غزالی،تدریس را ساختاری ارزشی می‏داند؛ یعنی علاوه‏بر گفتار،نظریات و تئوری معلم، اعمال و رفتار وی نیز،شامل تدریس شده و در یادگیری شاگردان تأثیر می‏گذارد.در این‏ ساختار دانش‏آموزان ارزش‏هایی همانند گفتن‏ واقعیت،درستی و امانت،تواضع و فروتنی، دوری از تکبر و نخوت و مهم‏تر از همه،ایمان‏ و اعتقاد به دین را،می‏آموزند.غزالی برای درک‏ مفاهیم،روش مبتنی بر استدلال،درک و فهم‏ را مطرح می‏کند و به معلمان توصیه می‏کند که شاگردان را در راه به کار گرفتن درک و داوری‏شان،پرورش دهند تا خود جوش بار آیند. غزالی،به روش تشویق و تنبیه در تعلیم و تربیت‏ تأکید کرده و معتقد به کار برد هر دوی آن‏هاست. غزالی برای تنبیه،شرایطی خاص قائل است‏ که عبارت است از:۱)نباید به خاطر هر امری‏ تنبیه کرد؛۲)اگر دانش‏آموز،خود پشیمان شد، از او گذشت کنیم؛۳)علنی نبودن تنبیه:۴) اندک بودن تنبیه؛۵)مؤثر بوده تنبیه.

روش دیگر آموزش از نظر غزالی،روش‏ وعظ و نصیحت است که آن را،به خصوص‏ برای آموزش و پرورش بزرگ سالان،مفید می‏داند.غزالی،به روش ابعاد،یعنی دور نگه داشتن کودک از قراین بد،اعتقاد دارد؛ زیرا بیش‏ترین فسادها،از هم صحبت بد و رفیق ناباب،حاصل می‏شود.غزالی،در کتاب‏ «الادب فی الدین»معتقد است که دانش‏آموز باید اخلاقیات نیکو را با ریاصت و تکلّف،کسب‏ کند تا به تدریج جزء طبع او شود و به آن عادت‏ کند.غزالی،هم‏چنین در آموزش به روش تقلید و عادت،توجه دارد.

معلم و تربیت او۳۴

غزالی جایگاه معلم را،بالاترین جایگاه و منزلت می‏داند؛زیرا رسالت وی،نزدیک کردن‏ خلق به خالق است.غزالی،در کتاب احیاء العلوم،به نه وظیفه‏ی معلم اشاره می کند که عبارتند از:

۱)مهربانی و شفقت بر متعلمان ۲)هدف‏ از تعلیم،طلب ثواب خداوند و در جهت رضای‏ او باشد نه طلب اجر،جزا و شکر ۳)نصیحت‏ کردن متعلم در همه‏جا و همه وقت ۴)باز داشتن‏ متعلم از بدخویی،که در وهله‏ی اول با رحمت و نصیحت باشد،نه سرزنش ۵)ناپسندیده و زشت‏ ندانستن دیگر علوم و دروس ۶)آموزش درحد استعداد و توان دانش‏آموزان ۷)دل سرد نکردن‏ و ناامید نکردن دانش‏آموزان ۸)عمل کردن به‏ گفتار خویش ۹)آموزش در جهت جلب رضای‏ خداوند و عدم دریافت مزد و اجرت.

غزالی،کار تربیت را بسیار مهم دانسته است‏ و آن را به عنوان یک ثواب یا عقاب،برای معلم‏ و پدر و مادر،در نظر می‏گیرد؛به عبارت دیگر، معلم یا مربی،به فعالیت‏هایی می‏پردازد که اگر کودک را به سعادت برساند،در ثواب آن شریک‏ می‏باشد و اگر کودک بدبخت شود،آن‏ها نیز در عقاب آن،شریک هستند،از نظر غزالی،معلم‏ باید گفتار و کردارش یکی باشد؛زیرا رفتار وی، در دانش‏آموزان بسیار تأثیر می‏گذارد.

غزالی،معتقد است که معلم باید،هیبت، عظمت و شأن خود را نزد دانش‏آموزان،نگه‏ دارد و به آن‏ها اجازه ندهد که بر او،گستاخی‏ کنند؛هم‏چنین غزالی،اولین وظیفه‏ی معلم‏ را،شفقت بر متعلمان و ایشان را،به مثابت‏ فرزندان دانستن،می‏داند؛هم‏چنین غزالی،توجه‏ به استعداد و تفاوت فردی میان دانش‏آموزان را، مهم و اساسی می‏داند.

دانش‏آموز و تربیت او۳۵

غزالی،دوران کودکی را بسیار مهم می‏داند و معتقد است که باید از فرصت‏های این دوران، استفاده کرد؛زیرا آن‏چه کودک در این زمان‏ می‏آموزد،در آینده‏ی وی،بسیار تأثیر می‏گذارد. او ده وظیفه‏ی مهم را،برای دانش‏آموز(متعلم) ذکر می‏کند که عبارتند از:۱)پاک کردن نفس‏ از خوی‏های بد و صفات نکوهیده مانند:خشم، کبر و حسد و…؛۲)دور کردن علاقه‏ی خود نسبت به دنیا؛۳)تکبر نکردن بر علم خود وبر معلم خود؛۴)انتخاب سبک و شیوه ای،که‏ این سبک و شیوه،پسندیده‏ی استاد وی نیز، باشد؛۵)انتخاب مهم‏ترین علم برای تعلیم؛۶) انتخاب بهترین علم،یعنی معرفت حق تعالی؛ ۷)ترتیب و توالی در علم‏آموزی؛۸)شناخت‏ اعتبار و منزلت علوم،براساس نتیجه و ثمره‏ی‏ آن‏ها و مبتنی بودن بر دلیل؛۹)قرب الهی و ترقی بر جوار ملاء اعلی،به عنوان هدف متعلم؛ ۱۰)سنجش نسبت علما،به مقصد نهایی.

غزالی،تأکید می‏کند که دانش‏آموزان باید با هم دوست بوده و با یک‏دیگر،هم کاری کنند؛ وی،هم‏چنین،به سختی و دشواری کشیدن‏ دانش‏آموز در زندگی،معتقد است.در این زمینه‏ گفته است:«کودک باید به به زندگی سخت‏ و دشوار،و نه تجملاتی و اشرافی،خو کند». غزالی،احترام و اطاعت دانش‏آموز از معلم‏ و والدین را نیز،توصیه می‏کند و می‏گوید: «دانش‏آموز باید به استادش احترام بگذارد و اضافه می‏کند،همان‏گونه که بیمار،از پزشک‏ فرمان می‏برد،دانش‏آموز هم،اندرز و راهنمایی‏ معلم را،به گوش جان می‏گیرد».

غزالی توجه به کودکان و شاگردان‏ ناشایست و هدایت آن‏ها را توصیه می‏کند، و می‏گوید:«کوشش در یاد ندادن به افراد ناشایست،همان اندازه ستم گرانه است که از آموختن شاگردان شایسته،جلوگیری کردن». غزالی بر آموزش دختران نیز،تأکید کرده و از محرومیت آنان،در آن زمان،انتقاد کرده است. وی توصیه می‏کند که با آنان با احساس و مداراء رفتار شود.

منابع‏۳۶

۱)الفاخوری،حنّا-الجر،خلیل،تاریخ فلسفه در جهان‏ اسلامی،ترجمه‏ی عبد المحمد آیتی،تهران،کتاب‏ زمان،۱۳۸۵.

۲)الماسی،علی محمد،تحول تعلیم و تربیت،تهران: رشد،۱۳۷۸.

۳)حکیمی،محمد رضا،دانش مسلمین،تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی،۱۳۵۷.

۴)حجتی،محمد باقر،اسلام و تعلیم و تربیت،تهران، دفتر رشد فرهنگ اسلامی،۱۳۸۵.

۵)شریف،میان محمد،تاریخ فلسفه در اسلام،جلد دوم،تهران،مرکز نشر دانشگاهی،۱۳۸۰.

رشد معلم » شماره ۲۲۱
کانال مقاله ها 🌹 @eduarticle