آزادی عقیده- ازکتاب پیرامون انقلاب اسلامی

یادداشت‏ها سخنرانی‏ها و مصاحبه‏ها
استاد شهید مرتضی مطهری
پیرامون انقلاب اسلامی
انتشارات صدرا
چاپ نهم : تابستان ۱۳۷۲

یکی از انواع آزادیها که از انواع آزادی اجتماعی شمرده می‏شود ، به‏
اصطلاح امروز آزادی عقیده و تفکر است انسان در جمیع شئون حیاتی خود باید
آزاد باشد یعنی مانعی و سدی برای پیشروی و جولان او وجود نداشته باشد ،
سدی برای پرورش هیچیک از استعدادهای او در کار نباشد یکی از مقدسترین‏
استعدادهایی که در بشر هست و شدیدا نیازمند به آزادی است ، تفکر است و
فعلا عرض می‏کنیم فکر و عقیده که بعد میان ایندو تفکیک خواهیم کرد

ما می‏خواهیم این مسئله را از نظر اسلام بررسی بکنیم که از نظر اسلام آیا
آزادی فکر و عقیده صحیح است یعنی اسلام طرفدار آزادی فکر و عقیده است یا
طرفدار آن نیست ؟ اینجاست که ما باید میان فکر و آنچه که امروز غالبا
عقیده نامیده می شود فرق بگذاریم فرق است میان فکر و تفکر و میان عقیده‏
تفکر قوه ای است در انسان ناشی از عقل داشتن انسان چون یک موجود عاقلی‏
است ، موجو د متفکری است

اسلام در مسئله تفکر نه تنها آزادی تفکر داده است بلکه‏
یکی از واجبات در اسلام تفکر است ، یکی از عبادتها در اسلام تفکر است ما
چون فقط قرآن خودمان را مطالعه می‏کنیم و کتابهای دیگر را مطالعه نمی کنیم‏
کمتر به ارزش اینهمه تکیه کردن قرآن به تفکر پی می‏بریم شما هیچ کتابی نه‏
مذهبی و نه غیر مذهبی پیدا نمی کنید که تا این اندازه بشر را سوق داده‏
باشد به تفکر ، هی می‏گوید فکر کنید ، در همه مسائل : در تاریخ ، در خلقت‏
، راجع به خدا ، راجع به انبیاء و نبوت ، راجع به معاد ، راجع به‏
تذکرات و تعلیمات انبیاء و که در قرآن کریم زیاد است تفکر حتی عبادت‏
شمرده می‏شود

در اسلام ، اصلی است راجع به اصول دین که وجه امتیاز ما
و هر مذهب دیگری مخصوصا مسیحیت همین است اسلام می‏گوید اصول عقائد را جز
از طریق تفکر و اجتهاد فکری نمی پذیرم یعنی جنابعالی باید موحد باشی ،
خداشناس باشی اما چرا خداشناس باشم ، به چه دلیل ؟ می‏گوید دلیلش را
خودت باید بفهمی ، این یک مسئله علمی است ، یک مسئله فکری و عقلی‏
است

آیا اگر کسی واقعا به فکرش‏
از نظر منطقی یک چیزی می‏رسد در باب خدا ، در باب قیامت ، در باب‏
نبوت ، فکر می‏کند و یک اشکال به ذهنش می‏رسد ، حق دارد این اشکال را به‏
دیگران بگوید که برای من در این مسئله شبهه ای پیدا شده است ، بیائید
این شبهه را برای من حل بکنید ؟ البته آزاد است ، اشکالش باید حل بشود
سؤال کردن در مسائل اصول دین ، امر واجب و لازمی است از پیغمبر اکرم‏
سؤال می‏کردند ، از علی ( ع ) سؤال می‏کردند ، از سایر ائمه اطهار سؤال‏
می‏کردند ، زیاد هم سؤال می‏کردند و آنها هم جواب می دادند این کتابهای‏
احتجاجاتی که ما داریم ( و غیر آنها ) نشان میدهد در زمینه اصول دین در
اسلام چقدر حق آزادی بیان و حق آزادی سؤال داده شده است تا وقتی که انسان‏
روحش روح تحقیق و کاوش است و انگیزه اش واقعا تحقیق و کاوش و فکر
کردن است ، اسلام می‏گوید بیا فکر کن ، هر چه بیشتر فکر و سؤال بکنی ، هر
چه بیشتر برایت شک پیدا شود ، در نهایت امر بیشتر به حقیقت می‏رسی ،
بیشتر به واقیت می‏رسی این مسئله را ما مسئله فکر می‏نامیم

اما عقیده چطور ؟ عقیده البته در اصل لغت اعتقاد است اعتقاد از ماده‏
عقد و انعقاد و است ، بستن است ، منعقد شدن است بعضی گفته اند حکم‏
گرهی را دارد دل بستن انسان به یک چیز دو گونه است ممکن است مبنای‏
اعتقاد انسان ، مبنای دل بستن انسان ، مبنای انعقاد روح انسان همان تفکر
باشد در این صورت عقیده اش بر مبنای تفکر است ولی گاهی انسان به چیزی‏
اعتقاد پیدا می‏کند و این اعتقاد بیشتر کار دل است ، کار احساسات است‏
نه کار عقل به یک چیز دلبستگی بسیار شدید پیدا می‏کند ، روحش به او
منعقد و بسته می‏شود ، ولی وقتی که شما پایه اش را دقت می‏کنید که این‏
عقیده او از کجا پیدا شده است ؟ مبنای این اعتقاد و دلبستگی چیست ؟ آیا
یک تفکر آزاد این آدم را به این عقیده و دلبستگی رسانده است یا علت‏
دیگری مثلا تقلید از پدر و مادر یا تأثر از محیط و حتی علائق شخصی و یا
منافع فردی و شخصی ؟ ، [ می‏بینید به صورت دوم است ] و اکثر عقائدی که‏
مردم روی زمین پیدا می‏کنند ، عقائدی است که دلبستگی است نه تفکر .
آیا بشر از نظر دلبستگیها باید آزاد باشد ؟

در اسلام آزادی تفکر هست و آزادی عقیده ای که بر مبنای تفکر درست شده باشد هست‏
اما آزادی عقیده ای که مبنایش فکر نیست هرگز در اسلام وجود ندارد آن‏
آزادی معنایش آزادی بردگی است ، آزادی اسارت است ، آزادی زنجیر در
دست و پا قرار دادن است بنابراین حق با انبیاء بوده است نه باروشی که‏
دنیای امروز می‏پسندد حق با انبیاء بوده است که اینگونه زنجیرها را از
دست و پای بشر می‏گرفتند ، پاره می کردند و در نتیجه می‏توانستند بشر را
وادار به تفکر بکنند ما می‏بینیم که اسلام از یک طرف با بت پرستیها به‏
آن شدت مبارزه می‏کند ، و از طرف دیگر به همان بت پرست می‏گوید اگر
می‏خواهی خدا را بپذیری ، در حالی که بت را پذیرفته ای قبول ندارم باید
خدا را با عقل آزاد بپذیری ، « و فی الارض آیات للموقنین و فی انفسکم‏
افلا تبصرون ». خدا را می‏خواهی بپذیری ؟ همین جوری قبول نیست ، برو روی‏
زمین مطالعه کن ، روی مخلوقات زمین مطالعه کن ، در گیاهها مطالعه کن ،
در خلقت حیوانات مطالعه کن ، در خلقت خودت مطالعه کن ، در بدن و
روحت مطالعه کن ، در آسمانها مطالعه کن اینقدر می‏گوید راجع به توحید
مطالعه کن که انسان باید عالم بشود ، خود بخود یک علمی به دست می‏آورد
تا از مجرای علم به توحید برسد ، به معاد برسد ، به نبوت برسد

آیه دیگر قرآن می‏گوید : « لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی
دین و ایمان اجباری نیست راه واضح است ، من فقط از شما تفکر می‏خواهم ،
دقت می خواهم اساسا ایمانی که اسلام می‏خواهد ، قابل اجبار کردن نیست ،
امکان اجبار ندارد مگر می‏شود کسی را آن طوری که اسلام از او ایمان می‏خواهد
، مجبور کرد ؟

صفحات۱۱۲-۹۱

اسلام آمده‏
است ایمان ، عشق ، شور و محبت در دلها ایجاد کند ایمان را که نمی شود
به زور به کسی تحمیل کرد آیه « لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی
شاید غیر از آن جهتی که در هفته پیش عرض کردم ناظر به این جهت است که‏
تو از مردان ایمان می‏خواهی ، مگر با اجبار هم می‏شود کسی را مؤمن کرد ؟ !
اینست که قرآن می‏فرماید مردم را با حکمت دعوت کن : « ادع الی سبیل‏
ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه »مردم را با دلیل و منطق دعوت کن تا روح‏
و قلب آنها را خاضع بکنی ، تا عشق و محبت در دل آنها یاجاد بکنی در آیه‏
دیگر می‏فرماید : « فذکر انما انت مذکر لست علیهم بمصیطر »ای پیغمبر !
وظیفه تو گفتن و ابلاغ و یادآوری است ، تو که مسلط بر این مردم نیستی که‏
بخواهی به زور آنها را مؤمن و مسلمان بکنی پس بعضی از موضوعات است که‏
خود آن موضوعات زور بردار و اجبار بردار نیست طبعا در اینگونه مسائل‏
باید مردم آزاد باشند ، یعنی امکانی غیر از آزادی وجود ندارد . ص ۱۱۹

به بهانه اینکه مردم قابل و لایق نیستند و خودشان نمی فهمند آزادی را از
آنها بگیرند به حساب اینکه مردم خودشان لیاقت ندارند ، این مردم تا ابد
بی لیاقت باقی می‏مانند مثلا انتخابی می‏خواهد صورت بگیرد ، حالا یا
انتخاب وکیل مجلس و یا انتخاب دیگری ممکن است شما که در فوق این‏
جمعیت قرار گرفته اید واقعا حسن نیت هم داشته باشید و واقعا تشخیص شما
این باشد که خوب است این ملت فلان فرد را انتخاب بکند ، و فرض می‏کنیم‏
واقعا هم آن فرد شایسته تر است اما اگر شما بخواهید این را به مردم‏
تحمیل بکنید و بگوئید شما نمی فهمید و باید حتما فلان شخص را انتخاب‏
بکنید ، اینها تا دامنه قیامت مردمی نخواهند شد که این رشد اجتماعی را
پیدا کنند اصلا باید آزادشان گذاشت تا فکر کنند ، تلاش کنند ، آنکه‏
می‏خواهد وکیل بشود تبلیغات کند ، آن کسی هم که می‏خواهد انتخاب بکند
مدتی مردد باشد که او را انتخاب بکنم یا دیگری را ، او فلان خوبی را دارد
، دیگری فلان بدی را دارد یک دفعه انتخاب کند ، بعد به اشتباه خودش را
پی ببرد ، باز دفعه دوم و سوم تا تجربیاتش کامل بشود وبعد به صورت ملتی‏
در بیاید که رشد اجتماعی دارد و الا اگر به بهانه اینکه این ملت رشد
ندارد باید به او تحمیل کرد ، آزادی را برای همیشه از او بگیرند ، این‏
ملت تا ابد غیر رشید باقی می‏ماند رشدش به اینست که آزادش بگذاریم ولو
در آن آزادی ابتدا اشتباه هم بکند صد بار هم اگر اشتباه بکند باز باید
آزاد باشد ص ۱۲۲

از نظر رشد فکری هم‏
باید آنها را آزاد گذاشت اگر به مردم در مسائلی که باید در آنها فکر
کنند از ترس اینکه مبادا اشتباه بکنند ، به هر طریقی آزادی فکری ندهیم‏
یا روحشان را بترسانیم که در فلان موضوع دینی و مذهبی مبادا فکر بکنی که‏
اگر فکر بکنی و یک وسوسه کوچک به ذهن تو بیاید ، به سر در آتش جهنم‏
فرو می‏روی ، این مردم هرگز فکرشان در مسائل دینی رشد نمی کند و پیش نمی‏
رود ص ۱۲۳

….می‏فرماید مالک ! تو باید به‏
گونه ای حکومت بکنی که مردم تو را به معنی واقعی تأمین کننده امنیتشان و
نگهدار هستی و مالشان و دوست عزیز خودشان بدانند نه یک موجودی که خودش‏
را به صورت یک ابوالهول درآورده و همیشه می‏خواهد مردم را از خودش‏
بترساند ، با عامل ترس می‏خواهد حکومت بکند بعد فرمود من این جمله را از
پیغمبر غیر مره شنیده ام یعنی نه یک بار پیغمبر اکرم بعضی جمله ها را که‏
خیلی به آنها عنایت داشته مکرر می‏گفته و به یک بار قناعت نمی کرده‏
است امیرالمؤمنین می‏فرماید که من این جمله را غیر مره یعنی نه خیال کنی‏
که یک بار بلکه مکرر از پیغمبر شنیدم که « لن تقدس امه حتی یؤخذ
للضعیف حقه من القوی غیر متتعتع » پیغمبر فرمود هرگز امتی ( کلمه امت‏
مساوی است با آنچه امروز جامعه می‏گوئیم ) ، جامعه ای به مقام قداست ،
به مقامی که قابل تقدیس و تمجید باشد که بشود گفت این جامعه جامعه‏
انسانی است نمی رسد مگر آنوقت که وضع به این منوال باشد که ضعیف حقش‏
را از قوی بگیرد بدون لکنت کلمه ، وقتی ضعیف در مقابل قوی می ایستد
لکنتی در بیانش وجود نداشته باشد این شامل دو مطلب است : یکی اینکه‏
مردم به طور کلی روحیه ضعف و زبونی را از خود دور کنند و در مقابل قوی‏
هر اندزه قوی باشد شجاعانه بایستند ، لکنت به زبانشان نیفتد ، ترس‏
نداشته باشند که ترس از جنود ابلیس است و دیگر اینکه اصلا نظامات‏
اجتماعی باید طوری باشد که درمقابل قانون ، قوی و ضعیفی وجود نداشته باشد

ص  82