اکبر روحی-اصفهان
امتحان،در قفسی شده است که دانشآموز زندانی،با دلهره از آن به دنیای آزاد میرسد!به همین سبب،ایام امتحانات جزو تلخترین ایام تحصیلی است و روح و روان را نامتعادل میکند. در این مقاله،ابتدا به اهداف برگزاری امتحان و دلایل نرسیدن یادگیرندگان به هدفهای آموزشی،تعریف ارزشیابی و ویژگیهای یک امتحان خوب همچون اعتبار،قابلیت اطمینان،عینیت،قابلیت تشخیص،قابلیت درک و قابلیت اجرا میپردازیم.سپس ابعاد متفاوت امتحان را تحت عناوین زیر مورد بررسی قرار میدهیم:
روشهای ارزشیابی.
مراحل ساخت آزمون.
انواع ارزشیابی پیشرفت تحصیلی.
شیوه برگزاری آزمون.
انحرافات در امتحان.
و در پایان نیز پیشنهادهایی برای بهبود کمی و کیفی امتحانات ارائه میدهیم.گفتنی است در این مقاله،مراد از امتحان،بیشتر آزمونهای پایانی و تکمیلی است و درباره ارزشیابی مستمر، میتوان به گونهای دیگر سخن گفت.
مقدمه
ارزشیابی از پیشرفت شاگردان،از مسائل مهم تربیتی است که به منظور تکمیل یادگیری صورت میگیرد.ارزشیابی آخرین حلقه از فعالیتهای آموزشی معلم و تکمیلکننده سایر فعالیتهای اوست.در این فعالیت،معلم با استفاده از روشها و فنون گوناگون اندازهگیری،بازده یادگیری دانشآموزان و دانشجویان را میسنجد و میزان توفیق آنان را در دستیابی به هدفهای آموزش تعیین میکند.برای این که معلم بتواند میزان موفقیت دانشآموزان در رسیدن به اهداف از قبل تعیین شده را مشخص کند،لازم است آنها را تحت آزمایش قرار دهد.برای انجام دادن این کار او باید آزمونها یا ابزارهایی تهیه کند که بتواند با استفاده از آنها،پیشرفت تحصیلی دانشآموزان را اندازه بگیرد.
طبق نظریههای جدید آموزش،معلم نه تنها در پایان دوره آموزش،بلکه در سراسر جریان آموزش،باید میزان یادگیری دانشآموزان خود را ارزشیابی کند.اگر هدفهایی که به آنها اشاره خواهد شد،موردنظر معلم باشد،بدون تردید شاگرد امتحان را وسیلهای تهدیدکننده،عامل شکست،راه اعمال قدرت معلم و تزلزل موقعیت خود تلقی نخواهد کرد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
اهداف برگزاری امتحان
۱-امتحان یا ارزشسنجی به منظور تکمیل یادگیری صورت میگیرد.در جریان یادگیری،معلم میکوشد آنچه را که اساسی و باارزش تلقی شده است،به شاگردان بیاموزد.شاگرد نیز تحت راهنمایی معلم کارهای لازم را برای فراگرفتن امور اساسی انجام میدهد. معلم و شاگرد در جریان ارزشیابی، متوجه اشکال کار خود میشوند و آنچه را که در جریان یادگیری از نظر دور داشتهاند،دوباره مورد بحث قرار میدهند و از این اره نکتههای اساسی را مشخصتر میسازند،قسمتهای پیچیده و مبهم را توضیح میدهند و در نتیجه امر یادگیری را کامل میکنند.
۲-امتحان وسیله اندازهگیری پیشرفت شاگرد به طرف هدفهای تربیتی است.مثلا در امتحان فیزیک،معلم میتواند چند هدف را مانند درک حقایق مربوط به موضوع خاص فیزیک، چگونگی درک رابطه علت و معلول و تقویت روح علمی مورد توجه قرار دهد. در هنگام امتحان،معلم با طرح چند سؤال و مطالعه جوابهای شاگرد متوجه پیشرفت او نسبت به این هدفها خواهد شد.
ممکن است شاگردی حقایق علمی را خوب به خاطر سپرده باشد،ولی از مقایسه نظریات متفاوت عاجز باشد.در این صورت،معلم میتواند با تعیین تکلیف و تشویق او به فعالیت در این زمینهها اسباب پیشرفت شاگرد را فراهم آورد.
۳-امتحان تأثیر طرز کار و روش معلم را نشان میدهد.در کلاس درس، گاهی شاگرد زیاد فعالیت میکند.به درس علاقه دارد؛ولی مطلب لازم را فرانمیگیرد در این مورد ممکن است غلط بودن روش کار معلم مانع یادگیری شود.پس از امتحان معلم متوجه نتیجه کار خود و شاگردان میشود و ممکن است در روش و طرز کار خود تجدید نظر و به گونهای عمل کند که شاگرد مطالب لازم را بهتر فراگیرد. امتحان باید به منزله محرکی باشد که شاگرد را به فعالیت بیشتر تشویق کند.
۴-امتحان وسیله شناختن شاگرد است.در جریان امتحان معلم میتواند شاگردان خود را خوب بشناسد،سرعت خواندن و فهم و استعداد آنان را مورد توجه قرار دهد،جنبههای قوی و ضعیف را مشخص سازد و آنها را راهنمایی کند.
۵-امتحان وسیلهای برای تعیین چگونگی کار انفرادی یا گروهی دانشآموزان است.به علاوه میتوان از ارزشیابی به مثابه یک پیش آزمون در راه تحقیق و طرحریزی آموزش آینده استفاده کرد.
۶-از امتحان میتوان برای پیشبینی وضع شاگردان در برنامههای آتی استفاده کرد.در این موارد،معلم میکوشد رفتار دانشآموزان و پیشرفت آنها را در آینده یا تحت شرایط متفاوت پیشبینی کند.این نوع ارزشیابی همانند یک راهنما در تعیین آموزش گروهی،ورزشهای دو میدانی یا سایر گروهبندیهای مشابه اهمیت زیادی دارد.
۷-امتحان وسیلهای برای متمایز ساختن شاگردان از یکدیگر و دادن گواهینامه به آنهاست.معلم،به ویژه در سطح دبیرستان؛مسئوولیت دارد گواهی کند که آیا شاگردان برای ورود به دانشگاه یا شغلی معین به سطح مناسبی از پیشرفت و موفقیت دست یافتهاند یا نه.هر گونه تصمیم در مورد دانشآموز،به داوری معلمان قبلی دانشآموز بستگی دارد.
۸-امتحان بر نکات مبهم درس تأکید میکند و باعث میشود مطالب و نکات مهم درس برای مدتی در اذهان باقی بماند.
۹-امتحان در دانشآموز ایجاد انگیزه میکند تا در فراگیری مطالب عملی توجه و دقت بیشتری مبذول دارد.به طور کلی،تجربه نشان میدهد که برگزاری آزمونهای ناگهانی و متعدد،باعث نوعی هوشیاری در میان دانشآموزان میشود.به طوری که در بالا بودن سطح معلوماتشان نیز مؤثر میافتد.البته افراط
در این امر و تأکید بیش از حد بر نتایج حاصل،خطرناک است و امکان دارد واکنش منفی به بار آورد.
۱۰-امتحان در حکم بازخوردی سازنده و یک وسیله ترغیب،تأثیر مهمی در بهبود و بالا بردن میزان کارآیی فراگیرندگان و معلمان دارد.پس از انجام دادن ارزشیابی از فعالیتهای آموزشی،اگر معلوم شود که بیشتر یادگیرندگان به اکثر هدفهای آموزشی نرسیدهاند،باید دلایل را در موارد زیر جستجو کرد:
الف)یادگیرندگان ناموفق برای یادگیری هدفهای آموزشی آمادگی کافی نداشتهاند.
ب)یادگیرندگان ناموفق برای یادگیری هدفها انگیزه کافی نداشته و کوشش لازم را از خود نشان ندادهاند.
پ)آموزش معلم کیفیت خوبی نداشته یا وقت کافی در اختیار یادگیرندگان گذاشته نشده است.
تعریف ارزشیابی
امتحان این موضوع را مدنظر دارد که دانشآموز تا چه حد مفاهیم علمی و طرحهای ذهنی را آموخته است. بدین سبب،ارزشیابی در تعلیم و تعلم نقش مهمی ایفا میکند و اگر قرار است برنامه عملی یک مدرسه ثمربخش باشد،باید ارزشیابی جزئی جداییناپذیر از آن برنامه شود.بنابراین میتوان امتحان را به صورت زیر تعریف کرد:
امتحان عبارت است از اندازهگیری و سنجش تغییرات حاصل در رفتار دانشآموزان با توجه به هدفهای آموزش و پرورش و به منظور هدایت یادگیری آنان.با توجه به این تعریف، امتحان نوعی ارزشیابی به مفهوم اخص آن و ناظر بر سنجش آموختههای دانشآموز است.در امتحان نیازی به مقایسه بین یادگیرندگان نیست،آنچه مورد توجه و ارزشیابی است،میزان کارآمدی یک برنامه یا دوره آموزشی است.در حقیقت،در برخی شرایط ممکن است حتی مصلحت باشد که به افراد گوناگون،سؤالهای متفاوتی داده شود.
ویژگیهای یک امتحان خوب
۱-اعتبار:معلم در خلال سال تحصیلی فرصت کافی دارد فنون متنوع و گوناگونی را برای ارزشیابی پیشرفت به کار بندد.اما هنگام به کار بردن این فنون باید به دقت بداند که نتیجه کاربرد هر فن چه خواهد بود.صرف نظر از این که معلم چه فنی انتخاب میکند و به کار میبرد،اصولا آزمون باید مطالبی را ارزشیابی کند که قرار است ارزشیابی شود.به عبارت دیگر،محتوای آزمون باید به نحوی طرح شود که بتواند تمام تواناییهای دانشپژوهان را در زمینه مطالب آموخته شده بسنجد و ارزشیابی کند.اگر بنا باشد که آزمون تنها آموختههای دانشپژوهان را در یک برنامه خاص آموزشی ارزشیابی کند، باید از متن و نکات اصلی و مهم درس صورت گیرد،نه از موضوعات و مسائل جانبی.
توجه به نظریات خبرگان در هنگام طرح و تهیه سؤالات آزمون به اعتبار آن میافزاید.نتایج آزمون،معمولا با سایر فعالیتهای دانشپژوه مقایسه میشود و سپس ارزشیابی نهایی به عمل میآید.
۲-قابلیت اطمینان:آزمون باید به نحوی دقیق و منطقی،آموختههای دانشپژوهان را ارزشیابی کند. ضرورت معیار اطمینان را میتوان با مثالی تشریح کرد.در مثالی،تأثیر محل نقطه اتکا در مقدار نیروی وارد شده بر یک اهرم نوع اول نشان داده شده است. اگر معلم از دانشآموزان بخواهد براساس فقط یک محل نقطه اتکا نتیجه را حدس بزنند،جواب آنها به معلم این اطمینان را نخواهد داد که آنچه را که صورت خواهد گرفت،میدانند یا نه. بنابراین،لازم است معلم نقطه اتکا را در چندین محل قرار دهد و از دانشآموزان بخواهد در هر مورد حدس بزنند که چه خواهد شد و مطمئن شود که آنان بهطور قطع دریافتهاند که چگونه محل نقطه اتکا بر نیروی وارد شده اثر میگذارد.
بهطور کلی،عوامل چندگانهای بر قابلیت اطمینان آزمون تأثیر میگذارند:
الف)با افزایش تعداد سؤالات، درجهء اطمینان آزمون بالا میرود.یعنی هر چه تعداد سؤالها بیشتر باشد،به همان نسبت نمرهها به واقعیت نزدیکتر خواهد شد و نسبت قابلیت اطمینان ارزشیابی دانستهها بیشتر میگردد.
ب)توجه به کمیت و کیفیت سؤالات،زمان آزمون را باید به گونهای تعیین کرد که احتمال پاسخ دادن صحیح به سؤالات برمبنای گمان نباشد.
پ)تهیه و اجرای روش و شرایطی یکنواخت برای آزمون قابلیت اطمینان آن را افزایش میدهد.
۳-عینیت:زمانی یک آزمون عینیت دارد،که قضاوت فردی،سوء تفاهمها و احیانا نظریات شخصی معلم در ارزشیابی(نمره دادن)آن تأثیری نداشته باشد.اما در پارهای از انواع آزمونها مانند آزمون کتبی،چنانچه نمره با کامپیوتر داده شود،نمره عینیت زیادی خواهد داشت.
۴-قابلیت تشخیص:در تهیه و طرح سؤالات آزمون باید چنان دقت شود که بتوان کمترین امتیازات دانشآموزان را نیز تشخیص داد.این امر،به ویژه هنگام طبقهبندی دانشآموزان اهمیت زیادی دارد.البته این موضوع وقتی که آزمون فقط به صورت کار در کلاس یا به منظور سنجش آموختههای شاگردان یک کلاس اجرا میشود،اهمیت زیادی نخواهد داشت.در آزمونی که قدرت
تشخیص داشته باشد،میتوان سه عامل مهم را مشاهده کرد:
الف)فاصلهء زیادی بین نمرههای شاگردانی که عملکرد آنها باهم متفاوت است،وجود دارد.
ب)سؤالات به تناسب مشکل یا آسان بودن،همهء مطالب درس را شامل میشود.
پ)هر یک از سؤالات دارای قدرت تشخیص است.اگر همهء شاگردان به سؤالی پاسخ صحیح داده باشند، احتمالا این سؤال دارای چنین ویژگیای نیست.
۵-قابلیت درک:معمولا سؤالات آزمون حاوی کلیه مطالبی است که تدریس شدهاند،اما این که بتوان تمام مطالب درسی را در یک آزمون منظور کرد،مقدور نخواهد بود.ازاینرو، برای حل این مشکل معمولا سؤالاتی کافی که حاوی نکات مهم و اصلی درس باشند،انتخاب میشوند تا خارج از درک شاگردان نباشند.
۶-قابلیت اجرا:هر یک از پرسشهای آزمون به گونهای تهیه و تنظیم میشود که شاگردان برای پاسخ به آن از حد اقل زمان استفاده کنند.ضمنا سؤالات،ویژگیهای خاصی دارند که میتوان با دقت و سرعت به آنها نمره داد تا در هنگام تصحیح اوراق آزمون، تردید حاصل نشود.
روشهای ارزشیابی
الف)روشهای شفاهی:که با پرسش و پاسخهای رویاروی استاد و شاگرد قرین است،موجب میشود آموختههای شاگردان به نحو مؤثری مورد بررسی قرار گیرد.مزیت این نوع آزمون،استفاده عملی از آن در تمام دروس است.
ب)روشهای کتبی:این روش برای سنجش معلومات شاگردان، ارزش فراوانی دارد؛به ویژه،نوع پاسخ کوتاه به سؤالات روشی برای ارزشیابی سریع آموختههای شاگردان در زمینه یک برنامه آموزشی حاوی مواد درسی زیاد است.اما این آزمون تنها معلومات و مهارتهای شاگردان را به طور غیر مستقیم اندازه میگیرد.درحالیکه در بسیاری از آموزشها،فقط کار عملی شاگردان مشخصکننده میزان اطلاعات و مهارتهای آنان است.در هنگام تهیه امتحان کتبی باید چند نکته را در نظر داشت:
تا جایی که امکان دارد،در متن آزمون مطالبی گنجانده شود که توانایی یادگیری دانشآموزان را به بوتهء آزمایش گذارد.
هنگامی که در متن آزمون جای خالی برای پاسخ به سؤالات در نظر گرفته میشود،فضای کافی برای پاسخ پیشبینی شود.
سؤالات آزمون دربرگیرندهء موضوعاتی از تمام مطالب درسی باشد.
هر یک از سؤالات آزمون بامعنا باشد و با جنبههای مفید و بااهمیت درس ارتباط داشته باشد.
زیر کلمات یا عبارات مهم سؤال، خط کشیده شود.
از طرح سؤالات مبهم و یا دو پهلو خودداری شود.
تا جایی که ممکن است از کلمات «فقط»و«هرگز»در سؤالات استفاده نشود.
آزمون کتبی شامل آزمون چند جوابی،آزمون صحیح و غلط،آزمون تطبیقی،آزمون طبقهبندی،آزمون شناخت وسایل و علایم،آزمون فهرستی یا شمارهای،آزمون تکمیلی، آزمون تشریحی و آزمون موقعیتی است.
پ)روشهای عملی(مشاهدهای): یک آزمون عملی دقیق روشنگر این مطلب است که یک عمل تا چه حد بهطور دقیق و سریع اجرا میشود.از این آزمون معمولا برای سنجش مهارتهای شاگردان در کارهای مربوط به موتورها و دستگاهها استفاده میشود.در این آزمایش دقت،سرعت،مهارت و معلومات شاگردان ارزشیابی میگردد.
مراحل ساخت آزمون
آزمون ابزاری برای به دست آوردن نمونهای از رفتار فرد است.متأسفانه آزمونهای متعددی به دست افرادی در آموزش کافی ندیدهاند،تهیه و اجرا و تفسیر میشود.هر فردی که آزمون میسازد،باید با روشهای ارزشیابی و ساختن آزمون آشنا باشد.فهرست زیر مراحل ساخت آزمون را نشان میدهد.
۱-آزمون را طرحریزی کنید: حوزههایی را که سؤالهای آزمون مورد نظر اندازهگیری قرار میدهد،به طور منظم مشخص کنید.
۲-برای هریک از حیطههایی که طرحریزی کردهاید،دو تا سه برابر سؤالهایی که در آزمون نهایی به کار خواهید برد،سؤال بنویسید.سپس برای تشخیص سؤالهایی که باید تعویض یا حذف شوند،از روشهای تحلیل سؤال استفاده کنید.
۳-تمام سؤالها را برای نمونهای که نباید کمتر از ۵۰ نفر باشد،اجرا کنید.این نمونه باید معرف جامعهای باشد که آزمون به صورت نهایی برای آن به کار برده میشود.
۴-سؤالها را تجزیه و تحلیل و انتخاب و در صورت لزوم آنها را تعریف کنید.
۵-آزمون اصلاح شده را برای نمونه دیگری اجرا کنید.در صورتی که اجرای آزمون برای این نمونه رضایتبخش باشد،هنجارهای آزمون نیز فراهم میآید.این مرحله،هنجاریابی یا میزان کردن نامیده میشود و در صورتی که رضایتبخش نبود،به مرحله دو یا چهار مراجعه کنید.