شیوه های افزایش کیفیت امتحان و ارزشیابی

مقدمه

ارزشیابی از پیشرفت شاگردان،از مسائل مهم تربیتی است که به منظور تکمیل یادگیری‏ صورت می‏گیرد.ارزشیابی آخرین حلقه از فعالیت‏های آموزشی معلم و تکمیل‏کننده‏ سایر فعالیت‏های اوست.در این فعالیت،معلم با استفاده از روش‏ها و فنون گوناگون‏ اندازه‏گیری،بازده یادگیری دانش‏آموزان و دانشجویان را می‏سنجد و میزان توفیق آنان را در دستیابی به هدف‏های آموزش تعیین می‏کند.برای این که معلم بتواند میزان موفقیت‏ دانش‏آموزان در رسیدن به اهداف از قبل تعیین شده را مشخص کند،لازم است آنها را تحت آزمایش قرار دهد.برای انجام دادن این کار او باید آزمون‏ها یا ابزارهایی تهیه کند که‏ بتواند با استفاده از آنها،پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان را اندازه بگیرد.

طبق نظریه‏های جدید آموزش،معلم نه تنها در پایان دوره آموزش،بلکه در سراسر جریان آموزش،باید میزان یادگیری دانش‏آموزان خود را ارزشیابی کند.اگر هدف‏هایی‏ که به آنها اشاره خواهد شد،موردنظر معلم باشد،بدون تردید شاگرد امتحان را وسیله‏ای‏ تهدیدکننده،عامل شکست،راه اعمال قدرت معلم و تزلزل موقعیت خود تلقی نخواهد کرد.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

اهداف برگزاری امتحان

۱-امتحان یا ارزش‏سنجی به منظور تکمیل یادگیری صورت می‏گیرد.در جریان یادگیری،معلم می‏کوشد آنچه را که اساسی و باارزش تلقی شده است،به‏ شاگردان بیاموزد.شاگرد نیز تحت‏ راهنمایی معلم کارهای لازم را برای‏ فراگرفتن امور اساسی انجام می‏دهد. معلم و شاگرد در جریان ارزشیابی، متوجه اشکال کار خود می‏شوند و آنچه‏ را که در جریان یادگیری از نظر دور داشته‏اند،دوباره مورد بحث قرار می‏دهند و از این اره نکته‏های اساسی را مشخص‏تر می‏سازند،قسمت‏های‏ پیچیده و مبهم را توضیح می‏دهند و در نتیجه امر یادگیری را کامل می‏کنند.

۲-امتحان وسیله اندازه‏گیری‏ پیشرفت شاگرد به طرف هدف‏های تربیتی‏ است.مثلا در امتحان فیزیک،معلم‏ می‏تواند چند هدف را مانند درک حقایق‏ مربوط به موضوع خاص فیزیک، چگونگی درک رابطه علت و معلول و تقویت روح علمی مورد توجه قرار دهد. در هنگام امتحان،معلم با طرح چند سؤال و مطالعه جواب‏های شاگرد متوجه‏ پیشرفت او نسبت به این هدف‏ها خواهد شد.

ممکن است شاگردی حقایق علمی را خوب به خاطر سپرده باشد،ولی از مقایسه نظریات متفاوت عاجز باشد.در این صورت،معلم می‏تواند با تعیین‏ تکلیف و تشویق او به فعالیت در این‏ زمینه‏ها اسباب پیشرفت شاگرد را فراهم‏ آورد.

۳-امتحان تأثیر طرز کار و روش‏ معلم را نشان می‏دهد.در کلاس درس، گاهی شاگرد زیاد فعالیت می‏کند.به‏ درس علاقه دارد؛ولی مطلب لازم را فرانمی‏گیرد در این مورد ممکن است‏ غلط بودن روش کار معلم مانع یادگیری‏ شود.پس از امتحان معلم متوجه نتیجه‏ کار خود و شاگردان می‏شود و ممکن‏ است در روش و طرز کار خود تجدید نظر و به گونه‏ای عمل کند که‏ شاگرد مطالب لازم را بهتر فراگیرد. امتحان باید به منزله محرکی باشد که‏ شاگرد را به فعالیت بیشتر تشویق کند.

۴-امتحان وسیله شناختن شاگرد است.در جریان امتحان معلم می‏تواند شاگردان خود را خوب بشناسد،سرعت‏ خواندن و فهم و استعداد آنان را مورد توجه قرار دهد،جنبه‏های قوی و ضعیف‏ را مشخص سازد و آنها را راهنمایی کند.

۵-امتحان وسیله‏ای برای تعیین‏ چگونگی کار انفرادی یا گروهی‏ دانش‏آموزان است.به علاوه می‏توان از ارزشیابی به مثابه یک پیش آزمون در راه‏ تحقیق و طرح‏ریزی آموزش آینده استفاده‏ کرد.

۶-از امتحان می‏توان برای پیش‏بینی‏ وضع شاگردان در برنامه‏های آتی استفاده‏ کرد.در این موارد،معلم می‏کوشد رفتار دانش‏آموزان و پیشرفت آنها را در آینده یا تحت شرایط متفاوت پیش‏بینی کند.این‏ نوع ارزشیابی همانند یک راهنما در تعیین‏ آموزش گروهی،ورزش‏های دو میدانی‏ یا سایر گروه‏بندی‏های مشابه اهمیت‏ زیادی دارد.

۷-امتحان وسیله‏ای برای متمایز ساختن شاگردان از یکدیگر و دادن‏ گواهینامه به آنهاست.معلم،به ویژه در سطح دبیرستان؛مسئوولیت دارد گواهی‏ کند که آیا شاگردان برای ورود به دانشگاه‏ یا شغلی معین به سطح مناسبی از پیشرفت‏ و موفقیت دست یافته‏اند یا نه.هر گونه‏ تصمیم در مورد دانش‏آموز،به داوری‏ معلمان قبلی دانش‏آموز بستگی دارد.

۸-امتحان بر نکات مبهم درس تأکید می‏کند و باعث می‏شود مطالب و نکات‏ مهم درس برای مدتی در اذهان باقی‏ بماند.

۹-امتحان در دانش‏آموز ایجاد انگیزه‏ می‏کند تا در فراگیری مطالب عملی توجه‏ و دقت بیشتری مبذول دارد.به طور کلی،تجربه نشان می‏دهد که برگزاری‏ آزمون‏های ناگهانی و متعدد،باعث‏ نوعی هوشیاری در میان دانش‏آموزان‏ می‏شود.به طوری که در بالا بودن سطح‏ معلوماتشان نیز مؤثر می‏افتد.البته افراط

در این امر و تأکید بیش از حد بر نتایج‏ حاصل،خطرناک است و امکان دارد واکنش منفی به بار آورد.

۱۰-امتحان در حکم بازخوردی‏ سازنده و یک وسیله ترغیب،تأثیر مهمی در بهبود و بالا بردن میزان کارآیی‏ فراگیرندگان و معلمان دارد.پس از انجام دادن ارزشیابی از فعالیت‏های‏ آموزشی،اگر معلوم شود که بیشتر یادگیرندگان به اکثر هدف‏های آموزشی‏ نرسیده‏اند،باید دلایل را در موارد زیر جستجو کرد:

الف)یادگیرندگان ناموفق برای‏ یادگیری هدف‏های آموزشی آمادگی‏ کافی نداشته‏اند.

ب)یادگیرندگان ناموفق برای‏ یادگیری هدف‏ها انگیزه کافی نداشته و کوشش لازم را از خود نشان نداده‏اند.

پ)آموزش معلم کیفیت خوبی‏ نداشته یا وقت کافی در اختیار یادگیرندگان گذاشته نشده است.

تعریف ارزشیابی

امتحان این موضوع را مدنظر دارد که دانش‏آموز تا چه حد مفاهیم علمی و طرح‏های ذهنی را آموخته است. بدین سبب،ارزشیابی در تعلیم و تعلم‏ نقش مهمی ایفا می‏کند و اگر قرار است‏ برنامه عملی یک مدرسه ثمربخش‏ باشد،باید ارزشیابی جزئی‏ جدایی‏ناپذیر از آن برنامه شود.بنابراین‏ می‏توان امتحان را به صورت زیر تعریف‏ کرد:

امتحان عبارت است از اندازه‏گیری‏ و سنجش تغییرات حاصل در رفتار دانش‏آموزان با توجه به هدف‏های‏ آموزش و پرورش و به منظور هدایت‏ یادگیری آنان.با توجه به این تعریف، امتحان نوعی ارزشیابی به مفهوم اخص‏ آن و ناظر بر سنجش آموخته‏های‏ دانش‏آموز است.در امتحان نیازی به‏ مقایسه بین یادگیرندگان نیست،آنچه‏ مورد توجه و ارزشیابی است،میزان‏ کارآمدی یک برنامه یا دوره آموزشی‏ است.در حقیقت،در برخی شرایط ممکن است حتی مصلحت باشد که به‏ افراد گوناگون،سؤال‏های متفاوتی داده‏ شود.

ویژگی‏های یک امتحان خوب

۱-اعتبار:معلم در خلال سال‏ تحصیلی فرصت کافی دارد فنون متنوع‏ و گوناگونی را برای ارزشیابی پیشرفت‏ به کار بندد.اما هنگام به کار بردن این‏ فنون باید به دقت بداند که نتیجه کاربرد هر فن چه خواهد بود.صرف نظر از این که معلم چه فنی انتخاب می‏کند و به کار می‏برد،اصولا آزمون باید مطالبی‏ را ارزشیابی کند که قرار است ارزشیابی‏ شود.به عبارت دیگر،محتوای آزمون‏ باید به نحوی طرح شود که بتواند تمام‏ توانایی‏های دانش‏پژوهان را در زمینه‏ مطالب آموخته شده بسنجد و ارزشیابی‏ کند.اگر بنا باشد که آزمون تنها آموخته‏های دانش‏پژوهان را در یک‏ برنامه خاص آموزشی ارزشیابی کند، باید از متن و نکات اصلی و مهم درس‏ صورت گیرد،نه از موضوعات و مسائل جانبی.

توجه به نظریات خبرگان در هنگام‏ طرح و تهیه سؤالات آزمون به اعتبار آن‏ می‏افزاید.نتایج آزمون،معمولا با سایر فعالیت‏های دانش‏پژوه مقایسه می‏شود و سپس ارزشیابی نهایی به عمل می‏آید.

۲-قابلیت اطمینان:آزمون باید به نحوی دقیق و منطقی،آموخته‏های‏ دانش‏پژوهان را ارزشیابی کند. ضرورت معیار اطمینان را می‏توان با مثالی تشریح کرد.در مثالی،تأثیر محل‏ نقطه اتکا در مقدار نیروی وارد شده بر یک اهرم نوع اول نشان داده شده است. اگر معلم از دانش‏آموزان بخواهد براساس فقط یک محل نقطه اتکا نتیجه‏ را حدس بزنند،جواب آنها به معلم این‏ اطمینان را نخواهد داد که آنچه را که‏ صورت خواهد گرفت،می‏دانند یا نه. بنابراین،لازم است معلم نقطه اتکا را در چندین محل قرار دهد و از دانش‏آموزان بخواهد در هر مورد حدس‏ بزنند که چه خواهد شد و مطمئن شود که آنان به‏طور قطع دریافته‏اند که چگونه‏ محل نقطه اتکا بر نیروی وارد شده اثر می‏گذارد.

به‏طور کلی،عوامل چندگانه‏ای بر قابلیت اطمینان آزمون تأثیر می‏گذارند:

الف)با افزایش تعداد سؤالات، درجهء اطمینان آزمون بالا می‏رود.یعنی‏ هر چه تعداد سؤال‏ها بیشتر باشد،به‏ همان نسبت نمره‏ها به واقعیت نزدیک‏تر خواهد شد و نسبت قابلیت اطمینان‏ ارزشیابی دانسته‏ها بیشتر می‏گردد.

ب)توجه به کمیت و کیفیت‏ سؤالات،زمان آزمون را باید به گونه‏ای‏ تعیین کرد که احتمال پاسخ دادن صحیح‏ به سؤالات برمبنای گمان نباشد.

پ)تهیه و اجرای روش و شرایطی‏ یک‏نواخت برای آزمون قابلیت اطمینان‏ آن را افزایش می‏دهد.

۳-عینیت:زمانی یک آزمون عینیت‏ دارد،که قضاوت فردی،سوء تفاهم‏ها و احیانا نظریات شخصی معلم در ارزشیابی(نمره دادن)آن تأثیری نداشته‏ باشد.اما در پاره‏ای از انواع آزمون‏ها مانند آزمون کتبی،چنانچه نمره با کامپیوتر داده شود،نمره عینیت زیادی‏ خواهد داشت.

۴-قابلیت تشخیص:در تهیه و طرح‏ سؤالات آزمون باید چنان دقت شود که‏ بتوان کمترین امتیازات دانش‏آموزان را نیز تشخیص داد.این امر،به ویژه هنگام‏ طبقه‏بندی دانش‏آموزان اهمیت زیادی‏ دارد.البته این موضوع وقتی که آزمون‏ فقط به صورت کار در کلاس یا به منظور سنجش آموخته‏های شاگردان یک‏ کلاس اجرا می‏شود،اهمیت زیادی‏ نخواهد داشت.در آزمونی که قدرت

تشخیص داشته باشد،می‏توان سه عامل‏ مهم را مشاهده کرد:

الف)فاصلهء زیادی بین نمره‏های‏ شاگردانی که عملکرد آنها باهم متفاوت‏ است،وجود دارد.

ب)سؤالات به تناسب مشکل یا آسان بودن،همهء مطالب درس را شامل‏ می‏شود.

پ)هر یک از سؤالات دارای قدرت‏ تشخیص است.اگر همهء شاگردان به‏ سؤالی پاسخ صحیح داده باشند، احتمالا این سؤال دارای چنین‏ ویژگی‏ای نیست.

۵-قابلیت درک:معمولا سؤالات‏ آزمون حاوی کلیه مطالبی است که‏ تدریس شده‏اند،اما این که بتوان تمام‏ مطالب درسی را در یک آزمون منظور کرد،مقدور نخواهد بود.ازاین‏رو، برای حل این مشکل معمولا سؤالاتی‏ کافی که حاوی نکات مهم و اصلی درس‏ باشند،انتخاب می‏شوند تا خارج از درک شاگردان نباشند.

۶-قابلیت اجرا:هر یک از پرسش‏های آزمون به گونه‏ای تهیه و تنظیم می‏شود که شاگردان برای پاسخ‏ به آن از حد اقل زمان استفاده کنند.ضمنا سؤالات،ویژگی‏های خاصی دارند که‏ می‏توان با دقت و سرعت به آنها نمره داد تا در هنگام تصحیح اوراق آزمون، تردید حاصل نشود.

روش‏های ارزشیابی

الف)روش‏های شفاهی:که با پرسش و پاسخ‏های رویاروی استاد و شاگرد قرین است،موجب می‏شود آموخته‏های شاگردان به نحو مؤثری‏ مورد بررسی قرار گیرد.مزیت این نوع‏ آزمون،استفاده عملی از آن در تمام‏ دروس است.

ب)روش‏های کتبی:این روش‏ برای سنجش معلومات شاگردان، ارزش فراوانی دارد؛به ویژه،نوع پاسخ‏ کوتاه به سؤالات روشی برای ارزشیابی‏ سریع آموخته‏های شاگردان در زمینه یک‏ برنامه آموزشی حاوی مواد درسی زیاد است.اما این آزمون تنها معلومات و مهارت‏های شاگردان را به طور غیر مستقیم اندازه می‏گیرد.درحالی‏که‏ در بسیاری از آموزش‏ها،فقط کار عملی‏ شاگردان مشخص‏کننده میزان اطلاعات‏ و مهارت‏های آنان است.در هنگام تهیه‏ امتحان کتبی باید چند نکته را در نظر داشت:

تا جایی که امکان دارد،در متن آزمون‏ مطالبی گنجانده شود که توانایی یادگیری‏ دانش‏آموزان را به بوتهء آزمایش گذارد.

هنگامی که در متن آزمون جای خالی‏ برای پاسخ به سؤالات در نظر گرفته‏ می‏شود،فضای کافی برای پاسخ‏ پیش‏بینی شود.

سؤالات آزمون دربرگیرندهء موضوعاتی از تمام مطالب درسی‏ باشد.

هر یک از سؤالات آزمون بامعنا باشد و با جنبه‏های مفید و بااهمیت درس‏ ارتباط داشته باشد.

زیر کلمات یا عبارات مهم سؤال، خط کشیده شود.

از طرح سؤالات مبهم و یا دو پهلو خودداری شود.

تا جایی که ممکن است از کلمات‏ «فقط»و«هرگز»در سؤالات استفاده‏ نشود.

آزمون کتبی شامل آزمون چند جوابی،آزمون صحیح و غلط،آزمون‏ تطبیقی،آزمون طبقه‏بندی،آزمون‏ شناخت وسایل و علایم،آزمون‏ فهرستی یا شماره‏ای،آزمون تکمیلی، آزمون تشریحی و آزمون موقعیتی‏ است.

پ)روش‏های عملی(مشاهده‏ای): یک آزمون عملی دقیق روشنگر این‏ مطلب است که یک عمل تا چه حد به‏طور دقیق و سریع اجرا می‏شود.از این‏ آزمون معمولا برای سنجش مهارت‏های‏ شاگردان در کارهای مربوط به موتورها و دستگاه‏ها استفاده می‏شود.در این‏ آزمایش دقت،سرعت،مهارت و معلومات شاگردان ارزشیابی می‏گردد.

مراحل ساخت آزمون

آزمون ابزاری برای به دست آوردن‏ نمونه‏ای از رفتار فرد است.متأسفانه‏ آزمون‏های متعددی به دست افرادی در آموزش کافی ندیده‏اند،تهیه و اجرا و تفسیر می‏شود.هر فردی که آزمون‏ می‏سازد،باید با روش‏های ارزشیابی‏ و ساختن آزمون آشنا باشد.فهرست زیر مراحل ساخت آزمون را نشان می‏دهد.

۱-آزمون را طرح‏ریزی کنید: حوزه‏هایی را که سؤال‏های آزمون مورد نظر اندازه‏گیری قرار می‏دهد،به طور منظم مشخص کنید.

۲-برای هریک از حیطه‏هایی که‏ طرح‏ریزی کرده‏اید،دو تا سه برابر سؤال‏هایی که در آزمون نهایی به کار خواهید برد،سؤال بنویسید.سپس‏ برای تشخیص سؤال‏هایی که باید تعویض یا حذف شوند،از روش‏های‏ تحلیل سؤال استفاده کنید.

۳-تمام سؤال‏ها را برای نمونه‏ای‏ که نباید کمتر از ۵۰ نفر باشد،اجرا کنید.این نمونه باید معرف جامعه‏ای‏ باشد که آزمون به صورت نهایی برای آن‏ به کار برده می‏شود.

۴-سؤال‏ها را تجزیه و تحلیل و انتخاب و در صورت لزوم آنها را تعریف‏ کنید.

۵-آزمون اصلاح شده را برای نمونه‏ دیگری اجرا کنید.در صورتی که اجرای‏ آزمون برای این نمونه رضایت‏بخش‏ باشد،هنجارهای آزمون نیز فراهم‏ می‏آید.این مرحله،هنجاریابی یا میزان‏ کردن نامیده می‏شود و در صورتی که‏ رضایت‏بخش نبود،به مرحله دو یا چهار مراجعه کنید.