معلمان فیلسوف: بررسی تعلیم و تربیت از دیدگاه ابن سینا

هدف تعلیم و تربیت

ابن سینا هدف تعلیم و تربیت را ایمان،اخلاق نیکو،تندرستی، سواد،هنر و آماده شدن برای پیشه می‏دانست.در مورد آموختن‏ سواد و قرآن می‏گفت:«وقتی مفاصل بچه قوی شدند و زبانش‏ مستعد شد و آماده‏ی آموزش گشت و شنوایی‏اش دقیق گردید، باید به آموزش قرآن شروع کرد و حروف الفبا را به او آموزش‏ داد.»

آموزش پیشه و شغل نیز از اهداف مهم تعلیم و تربیت ابن‏ سینایی است.او تأکید می‏کرد:«وقتی که او[شاگرد]یادگیری‏ قرآن را تمام کرد و اصول و مبانی زبان را از حفظ نمود،آن‏گاه باید دید که چه شغلی برای آینده‏اش مناسب است؛لذا نوجوان را باید در آن مسیر هدایت کرد.اگر معلم یا ولی او تحصیل ادبیات‏ را برای او مناسب دید،باید پس از زبان به مطالعه‏ی رساله‏های‏ منظوم،سخنرانی،بحث و مراوده و موضوع‏های مشابه بپردازد. علم حساب را بیاموزد و یک دوره‏ی عملی مدیریت امور انسانی‏ را آغاز نماید.خوش‏نویسی باید مورد دقت قرار گیرد.اگر قصد انتخاب رشته‏ی دیگری را داشته باشد،باید او را در همان رشته‏ راهنمایی کرد.»

بو علی انواع ورزش‏ها و موسیقی را نیز برای حفظ تندرستی‏ و سلامت بدن ضروری می‏دانست.او عقیده داشت که نوع ورزش‏ و بازی باید با توجه به سن دانش‏آموز باشد.اخلاقیات نیز در دیدگاه ابن سینا جایگاه ویژه‏ای داشت.بر این اساس،عادت‏ دادن به اعمال نیک در دوره‏ی کودکی و نوجوانی،بسیار مهم‏ بود.او در اخلاقیات و فضایل بر اعتدال تأکید کرده و لازمه‏ی حصول سعادت را فضایل اخلاقی دانسته است.

روش آموزش

ابن سینا به انواع روش‏های آموزشی توجه داشت و آنها را به کار می‏برد.او در جلسات درس از روش‏های املا،بحث و مذاکره،توضیح،مطالعه و تحقیق استفاده می‏کرد و تنبیه بدنی را در حکم آخرین راهکار تربیتی،مفید می‏دانست.از صدمات احتمالی‏ تنبیه آگاه بود و آن را فقط در موقعیت‏های ضروری مجاز می‏شمرد. در کتاب شفا از شش روش تعلیم نام برده است که معلم باید هر یک را به اقتضای زمان،به کار برد:تعلیم ذهنی،صناعی،تلقینی، تأدیبی،تقلیدی و تنبیهی.

در تعلیم ذهنی،یادگیری از طریق درک و فهم،حفظ و یادگیری نوشتاری اهمیت فراوانی دارد.دانش‏آموز باید مطالب‏ درسی را درک و تجزیه‏وتحلیل کند و با همشاگردی‏هایش به‏ بحث و مذاکره بنشیند.ابن سینا بر حفظ لغات و فراگیری حروف‏ الفبا از طریق نوشتاری نیز تأکید کرده است.در تعلیم صناعی، آموزش پیشه و شغل اهمیت می‏یابد و پس از این‏که دانش‏آموز در حرفه‏ی خود کارآزموده شد،باید به کار و امرارمعاش از آن راه بپردازد.ابن سینا به نقش تلقین و تقلید در یادگیری‏ نیز اشاره کرده است.بر خلاف تلقین،که جهت آن از معلم به‏ سمت دانش‏آموز است،در تقلید،دانش‏آموز از همشاگردی‏ها، معلمان،والدین و…می‏آموزد.تأدیب در سخنان ابن سینا بیشتر جنبه‏ی سلبی دارد.بر این اساس،باید اخلاق مذموم و ناپسند را از کودک دور کرد.بو علی تنبیه بدنی را نیز در حکم آخرین

راهکار تربیتی مفید می‏دانست،از زیان‏های احتمالی تنبیه آگاه‏ بود و آن را فقط در موقعیت‏های ضروری پیشنهاد می‏کرد.

توجه به علایق و تفاوت‏های فردی دانش‏آموزان

از دیدگاه ابن سینا،علایق و رغبت‏های دانش‏آموزان بسیار مهم بود؛اما ابن علایق باید به وسیله‏ی معلم هدایت و راهنمایی‏ می‏شد:«…مربی کودک باید بداند این‏گونه نیست که هرحرفه‏ای‏ کودک بخواهد برگزیند،برایش امکان‏پذیر باشد و از عهده‏ی آن‏ برآید؛بلکه باید حرفه‏ای برگزیند که با طبیعت او مناسبت داشته‏ باشد.»

در مورد لزوم توجه به تفاوت‏های فردی دانش‏آموزان نیز عقیده داشت:«:بدنی لحاظ[تفاوت‏های ذوقی و هوشی افراد] شایسته است که مربی کودک،هنگام گزینش حرفه یا دانشی‏ خاص،طبیعت کودک را بیازماید،ذوق و سلیقه و میزان هوش او را بیازماید و بر این اساس حرفه یا دانش مناسب را برای کودک‏ برگزیند.»

آموزش گروهی

بو علی تأثیر دانش‏آموزان را بر یک‏دیگر بسیار مهم می‏دانست‏ و بر آموزش گروهی تأکید می‏کرد:«شایسته است در مدرسه، همراه با دانش‏آموز،کودکان آزموده دیگری از فرزندان بزرگان‏ با آداب نیک و عادات پسندیده وجود داشته باشند؛زیرا کودک‏ از کودک فرامی‏گیرد و اگر کودک فقط با معلم خود به سر برد، سبب ملالت هردو خواهد شد.اما اگر چند کودک تحت تربیت‏ یک معلم قرار گیرند و معلم به هریک رسیدگی کند،خستگی‏ و ملالت هریک از کودکان کمتر می‏شود و شادابی آنان افزون‏ می‏گردد و کودک نیز به فراگیری مشتاق‏تر می‏شود.به دلیل این‏که‏ گاهی‏[وقت مشاهده‏ی برتری دیگران‏]بر آنها غبطه خورده است، جدیت می‏کند و می‏کوشد تا از مرتبه‏ی دیگران کمتر نباشد و به‏ علاوه با کودکان دیگر[در مورد آنچه آموخته است‏]گفتگو می‏کند و مباحثه و گفتگو سبب گستردگی و وسعت اندیشه می‏شود.»

معلم و تربیت او

ابن سینا تربیت نظری و اخلاقی معلم و چگونگی انتخاب او توجه خاصی داشت؛زیرا بر این باور بود که معلم تنها اطلاعات‏ و مطالب را انتقال نمی‏دهد؛بلکه الگویی برای دانش‏آموزان‏ می‏شود.دانش‏آموزان عادات،عقاید و ارزش‏های زیادی را از معلم می‏آموزند:«معلم باید بااستعداد و متدین باشد…در آموزش‏ بچه‏ها مهارت داشته،باوقار و آرام باشد.از حماقت و سادگی‏ بسیار به دور بوده و رفتار سبک نداشته باشد.خیلی جدی و بی‏نشاط نباشد؛بلکه باید مهربان،فهیم،بافضیلت،تمیز و شایسته‏ باشد.»

معلم همیشه باید اعتدال را رعایت کند؛یعنی نه خود را چنان‏ عبوس نشان دهد که طفل را یارای پرسش و صحبت نباشد و نه آن‏قدر ملایمت کند که کودک جسور شود و به بیانات او توجه‏ نکند.

معلم باید کودک را بشناسد و طبع و قریحه‏ی او را بیازماید تا بتواند در انتخاب هنر و پیشه،وی را کمک کند و وقتی هنری را فراگرفت،باید به استفاده از آن ترغیبش کند.

مراحل تربیت

مراحل تربیت را از دیدگاه ابن سینا،می‏توان در سه طبقه‏ی‏ کلی دسته‏بندی کرد: ۱.تا شش سالگی:این مرحله با انتخاب همسر شروع می‏شود؛ زیرا طبق دیدگاه ابن سینا،اخلاق و رفتار والدین بر جنین و نوزاد تأثیر بسیار می‏گذارد.پس از تولد،یکی از حقوق فرزند بر پدر نام نیکوست.پس از بازگیری از شیر،مربی باید تأدیب‏ و به‏سازی اخلاق کودک را آغاز کند؛بنابراین شایسته است که‏ سرپرست کودک وی را از کارهای زشت بازداشته،با تشویق یا ترساندن،ایجاد انس یا نامأنوس کردن،دور گرداندن یا توجه‏ به او،عادت‏های زشت را از او دور سازد.در ایام کودکی رشد حسی و حرکتی کودک اهمیت شایانی پیدا می‏کند.به این سبب، انواع ورزش‏ها و بازی‏ها در اولویت قرار دارند.

۲.شش تا دوازده سالگی:در این دوره،تعلیم و تربیت بیشتر صبغه‏ی دینی و مذهبی دارد.باید کودک را به مکتب فرستاد؛ آموزگارش باید بادین،باانصاف،درست‏کار،خردمند و آشنا به‏ روش تعلیم و تهذیب اخلاق کودکان باشد.برنامه‏ی تحصیلی‏ عبارت است از قرآن،تعلیمات دینی،زبان و اشعار اخلاقی، ورزش و هنر.

۳.دوازده سالگی به بعد:در این مرحله،تعلیم و تربیت بیشتر تخصصی و حرفه‏ای می‏شود.ابن سینا بر یادگیری حرفه‏ای مبتنی‏ بر استعداد و علاقه‏ی دانش‏آموز،تأکید می‏کند که باید پس از فراگیری حرفه به آن مشغول شود و از این طریق امرارمعاش‏ کند.هنگامی که جوانی ورزیده،مجرب و از نظر اقتصادی مستقل‏ شد،باید برای خود همسری انتخاب و زندگی مستقلی را آماده‏ کند.(به تصویر صفحه مراجعه شود)

منابع

۱.الماسی،علی محمد،تاریخ مختصر تحول تعلیم و تربیت در اسلام و ایران،تهران:رشد، ۱۳۷۸.

۲.النقیب،عبد الرحمان،«اندیشه‏های تربیتی ابن سینا»،ترجمه‏ی علی فروغی،نشریه‏ی‏ اسوه،شماره‏ی ۷۸.

۳.پژوهشکده‏ی حوزه و دانشگاه،درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی:فلسفه‏ی تعلیم و تربیت،ج ۱،چ ۵،تهران:سمت،۱۳۷۸.

۴.زیبا کلام،فاطمه،«تعلیم و تربیت در فلسفه‏ی ابن سینا و مقایسه‏ی آن با فلسفه‏ی‏ اثبات‏گرایی و عمل‏گرایی»،پگاه حوزه،۲۹ دی ۱۳۸۰.