زری آقاجانی -کارشناس ارشد برنامه‌ریزی
اشاره :بسیاری از آموزگاران با روشهای آموزشی متفاوت مانند آموزش چهره به چهره، فاصله‌ای، فاصله‌دار، بر خط، آزاد، انعطاف‌پذیر، سیار، الکترونیکی و مجازی و… آشنایی دارند یا نام آنها را شنیده‌اند.
آیا فکر می‌کنید بتوان تمام این روش‌ها را با هم در یک جا جمع کرد و در فرآیند تدریس از آن بهره‌مند شد؟ پاسخ این است: «غیر ممکن، غیر ممکن است».
در این مقاله قصد بر این است که درباره رویکرد جدیدی در آموزش که به آموزش ترکیبی معروف است، اطلاعاتی به آموزگاران ارائه شود. البته این رویکرد جدید نیست و از آن زمان که به عنوان جایگزینی برای آموزش الکترونیکی در نظر گرفته شد و مقالات متعددی با نگاه نو درباره آن نوشتند، جدید به نظر می‌آید (برسین، ۲۰۰۳).
تاریخچه پیدایش یادگیری ترکیبی
اساس پیدایش یادگیری ترکیبی در چهار دوره قابل بررسی است که عبارت‌اند از:
الف) دوره آموزشی مربی ـ محور(۱۹۸۳): در این دوره دسترسی به رایانه برای همگان امکان‌پذیر نبود و یادگیرندگان برای آموزش می‌بایستی حتماً در کلاس‌ها حضور پیدا کنند.
بنابراین هزینه و وقت زیادی صرف آن می‌شد.
ب) دوره چند رسانه‌ای (۱۹۸۴ ـ ۱۹۹۳): استفاده از سی‌دی‌رام‌ها و پاورپوینت‌ها و لوح‌های فشرده در این دوره رونق گرفت.
به رغم اینکه آموزش جذاب بود، در هزینهها صرفه‌جــویی می‌شد و محدودیت‌های زمانی و مکانی از بین می‌رفت اما نبود تعامل و پویایی لازم در آموزش باعث کاهش انگیزه در فراگیرندگان می‌شد.
ج) دوره اول آموزش الکترونیک (۱۹۹۴ ـ ۱۹۹۹): با گسترش وبگاه‌ها، پست‌های الکترونیک، تکامل چند رسانه‌ای صدا و تصاویر متحرک توجه فراگیرندگان به شیوه آموزشی کامل‌تر و جذاب‌تری جلب شد اما کیفیت پایین و هزینه‌های بالای آن بازهم آموزش مناسب‌تری را می‌طلبید.
د) دوره دوم آموزش الکترونیک (۲۰۰۰ ـ ۲۰۰۵): این دوره عصر پیشرفت‌های الکترونیکی مانند جاوا و به کارگیری شبکه‌های اینترنتی وبگاه‌های گسترده و کامل بود اما خلا آموزشی هم‌چنان باقی بود.
پس از طی مراحل فوق، متخصصان راه‌حل را در ترکیب شیوه‌های آموزشی گذشته همراه با استفاده مناسب از ابزار و فناوری نوین اطلاعات و ارتباطات یافتند و بدین‌ترتیب، روش حاصل از این آمیختگی را ترکیبی نامیدند. ترکیب روشهای آموزشی متعدد باعث اثربخشی بیشتر و صرف هزینه کمتر در یادگیری می‌شود اساساً این رویکرد برای رفع ناتوانی آموزش‌های سنتی و مجازی و پاسخ‌گویی به نیاز‌های آموزشی یادگیرندگان در عصر دانایی به وجود آمد.
متخصصان فکر می‌کردند که با ظهور این رویکرد دانش‌آموزان در کلاس‌های درس حضور نمی‌یابند.
اما باید اذعان کرد از آنجا که تعامل در کلاس از ارکان آموزش واقعی و کامل است نه تنها کلاس‌ها خالی نشدند بلکه انگیزه بیشتری برای حضور در کلاس ایجاد شد.
یادگیری ترکیبی، محیط‌های یادگیری را با هم ترکیب می‌کند و با ایجاد یادگیری هم‌زمان و غیرهم‌زمان فضایی را فراهم می‌آورد که در آن نقاط قوت دو شیوه آموزشی سنتی و الکترونیکی برای حصول به یادگیری بهتر استفاده می‌شود.
بدین‌ترتیب، دانش‌آموزان آنچه را در کلاس‌ها از طریق سخنرانی، کتاب و شرکت در آزمایشگاه می‌آموزند برای بسط و درک بهتر با استفاده از فناوری از طریق اینترنت، نرم‌افزار، رایانه و … یادگیری‌شان را کامل و عمیق می‌سازند. در این محیط آموزشی مشارکت، خلاقیت، اتکا به خود و یافتن پاسخ سؤالات بدون کمک معلم و از همه مهم‌تر لذت یادگیری فراهم می‌شود.
معلم در اینجا فقط نقش هدایتگر دارد و متکلم‌وحده نیست. پس محیط برای شرکت فعال دانش‌آموزان در یادگیری کاملاً مهیاست.
رویکرد یادگیری ترکیبی مانند پیوستاری است که در یک سرآموزش سنتی و چهره به چهره قرار دارد و در سر دیگر آموزش مبتنی‌بر خط واقع است.
در رویکرد ترکیبی هدف کیفیت یادگیری است؛ بنابراین، در استفاده از ابزار و فناوری می‌بایست به شرایط یادگیرنده کاملاً توجه شود ولی این به معنی بی‌توجهی به توسعه‌ی کمّی فعالیت‌ها نیست.
رویکرد ترکیبی در بُعد عمومی برعمق بخشیدن به یادگیری و در بعُد افقی برگسترش منابع و ابزار و وسایل کمک‌آموزشی در فرایند آموزش تأکید دارد.
آموزش ترکیبی به دلیل ارتقای پداگوژی، افزایش دسترسی و انعطاف‌پذیری و همچنین کاهش هزینهها، فردمحوری و تعامل اجتماعی مورد توجه مربیان و متربیان است.
الگوهای اصلی یادگیری ترکیبی به اختصار عبارتند از:
۱ ـ الگوی محرک مهارت: تعامل با معلم یا تسهیل‌کننده(می‌تواند یک هم‌کلاسی باشد) برای پرورش دانش و مهارت از طریق پست‌الکترونیکی، بحث و گفتگو در جلسات چهره به چهره با سرعت شخصی است؛ مانند دوره‌های مبتنی‌بر وب و کتاب‌ها.
۲ ـ الگوی محرک گرایش (محرک رفتار): از طریق ترکیب جلسات چهره به چهره به رویدادها و فعالیتهای مشارکتی همراه با فناوری ایجاد می‌شود.
۳ ـ الگوی محرک صلاحیت: به یادگیری (در محل‌های کار) از طریق ترکیب ابزارهای پشتیبانی برخط و مربی به صورت هم‌زمان اشاره دارد.
چرا یادگیری ترکیبی؟
اگر زندگی‌نامه کسانی که جایزه نوبل دریافت کرده‌اند را مطالعه کرده باشید، حتماً این نکته جالب را دریافته‌اید که اکثر آنان در رشته‌ای جایزه گرفته‌اند که در آن رشته درس نخوانده‌اند!
در این مورد شاید بدیهی‌ترین دلیل این باشد که خودشان خواسته‌اند یاد بگیرند و دغدغه‌ی نمره و اضطراب و اجبار در یادگیری نداشته‌اند.
اگر اکنون نظام‌های آموزشی دنیا به دنبال روشهای جذاب یادگیری هستند برای این است که آموزش را از کلیشه اطلاعات و محفوظات خارج کنند و به آن خاصیت کارآفرینی دهند تا هروقت که درس و مدرسه تمام می‌شود، افراد به آسانی وارد محیط کار شوند.
امروزه باید از رویکردهایی در آموزش بهره‌گرفت که دانش‌آموزان را ترغیب به ساختن علم می‌کند.
یادگیری ترکیبی به دلیل ماهیتی که از لحاظ ترکیبی شیوه‌های قبلی و موجود در یادگیری دارد، انتقال دانش(معلم‌محوری) را کاهش و مفهوم‌سازی و تولید دانش را از طریق نقش فعال دانش‌آموزان در فرایند یادگیری افزایش می‌دهد و زمینه‌های رسیدن به شعار«کمتر بیشتر است» را مهیا می‌سازد.
برخی مزایای یادگیری ترکیبی
افزایش سطح یادگیری
تقویت یادگیری اجتماعی
خلق تفکر جمعی
افزایش خلاقیت
ایجاد انگیزه (بیشتر درونی)
تعامل با محتوای آموزشی
امکان ارتباط هم‌زمان و غیرهم‌زمان
صرفه‌جویی در هزینه
ایجاد حس همکاری و احترام
انعطاف‌پذیری
کاهش زمان آموزش
کشف سبک‌های جدید یادگیری
نگرش معلمان و مدیران
دیدگاه آموزگاران در به‌کارگیری یادگیری ترکیبی بسیار مهم است؛ چرا که هر تغییری مستلزم تقبل مشکلات و مسائلی است.
ما در کشوری زندگی می‌کــنیم که انقلاب و پس از آن جنگ را پــشت‌سـر گذاشته و اکــنون درحال مقابله با تحریم‌های گــوناگون است.
در دنیا بــوده‌اند مردمانی که با همکاری با دولت‌هایشان و همدلی با همدیگر کشورشان را به حدی رسانده‌اند که در
تولید فناوری و پیشرفت در آن حریف کشورهای به اصطلاح توسعه یافته شده‌اند.
در طراحی سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ همین هدف برای ایران اسلامی در نظر گرفته شده است اما این امر میسر نمی‌شود مگر با حمایت مرجع اصلی تعلیم و تربیت و یاران همیشه نستوه آن یعنی معلمان.
معلم در یادگیری ترکیبی اگر به زبان انگلیسی آشنایی داشته باشد و یا دوره‌های کار با فناوری اطلاعات و ارتباطات را گذرانده باشد در آموزش فعال‌تر و کامل‌تر عمل می‌کند ولی لزوماً برای شروع نیازی به این دو مقوله نیست.
زیرا می‌توان از ابزارهای دیگر فناوری نظیر سی‌دی، ویدئوپروژکتور، فیلم، انیمیشن و نرم‌افزارهای آموزشی استاندارد استفاده کرد.
مهم این است که محیط یادگیری و برنامه درسی با توجه به امکانات و نیازها برای یادگیری بهتر با نوع مناسبی از ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات ترکیب شود.
معلمان اغلب به دلیل اینکه به شیوه‌های امتحان شده گذشته عادت دارند، از نوآوری و ریسک در تدریس زیاد استقبال نمی‌کنند (البته مشکلات کمبود وقت و وسایل و نرم‌افزارهای مفید و استاندارد کارشناسی شده در زمینه آموزشی و تربیتی، خود مبین بی‌علاقه بودن به تغییر است). نقش مدیران مدارس در بسترسازی فرهنگی برای معلمان و دانش‌آموزان و حتی اولیا بسیار حیاتی است.
مدیران با ایجاد کارگاه‌های آموزشی مهارت‌های کار با رایانه و اینترنت و ترغیب معلمان به استفاده از مهارت آموخته شده در کلاس درس، تجهیز مدرسه حتی با یک کامپیوتر، ایجاد وبگاه برای مدرسه و… می‌توانند در رشد و تغییر محیط یادگیری مدرسه تأثیر بسزایی داشته باشند.
ویژگی‌های کلاس ترکیبی
در کلاس ترکیبی چیدمان نیمکت یا صندلی‌ها به گونه‌ای است که تبادل نظر و ارتباط چهره به چهره را آسان می‌سازد (البته در شرایط مطلوب ساختمان نیز باید طراحی مناسبی داشته باشد).
اگر چه تجهیزات در برقراری محیط یادگیری غنی مؤثر است اما کامپیوتر، رادیو، تلویزیون و ویدئو یا پخش سی‌دی نیز ابزارهای مناسبی هستند.
دانش‌آموزان در محیط یادگیری ترکیبی
روش، دانش‌آموزمحور است؛ پس شاگردان در فرایند یادگیری درگیر و فعال‌اند. وابستگی به معلم نسبت به محیط یادگیری سنتی بسیار کم است.
دانش‌آموزان با یکدیگر در گروه‌های کوچک ارتباط دارند.
به همدیگر کمک می‌کنند و رفتارشان با هم محترمانه است.
از یکدیگر یاد می‌گیرند و با هم مشارکت کامل دارند.
معلم در محیط یادگیری ترکیبی
* راهنمایی و هدایت فعالیتهای دانش‌آموزان
* مدیریت فعالیت دانش‌آموزان
* کمک به افزایش مهارت دانش‌آموزان
* تشویق دانش‌آموزان به هم‌افزایی
با توجه به تحقیقات انجام شده در زمینه کاربست رویکرد جدید یادگیری ترکیبی در آموزش برای رسیدن به وضع مطلوب هنوز راه زیادی در پیش است. ساختارهای آموزشی در آموزش و پرورش، برنامه‌ریزی آموزشی و درسی و اولیای مدارس همگی برای رسیدن به وضع مطلوب باید از خود هم‌فکری و همدلی نشان دهند.
در نظام آموزشی ما هنوز به‌طور رضایت‌بخشی از فاوا و یا تکفا در آموزش استفاده نمی‌شود اما جای امیدواری هست که با آموزش مهارت‌های کار با رایانه و چگونگی استفاده از اینترنت و دیگر ابزارهای فناوری در دوره تربیت معلم و نحوه کاربست آن در فرایند تدریس، معلمانی با سواد اطلاعاتی و مسلط به محتوا و دانش تدریس بر مبنای پیشرفت‌های فناورانه روز دنیا پرورش یابند و وارد چرخه آموزش کشور شوند.
منابع:
۱ـ کرمی، مهدی و محمد عطاران؛ «توسعه دانش محتوایی و مهارت تدریس دانشجو معلمان از طریق مدل تلقین یادگیری مسئله محور و فناوری اطلاعات و ارتباطات»، فصل‌نامه فناوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی۲ (۳)، ۱۷۳ـ۱۵۱، ۱۳۹۱.
۲ـ صفاریان، سعید؛ وحید فلاح، حمزه میرحسینی؛ «تأثیر آموزش به کمک نرم‌افزار آموزشی و روش تدریس سنتی بر یادگیری درس ریاضی»، فصل‌نامه فناوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی۱ (۲)، ۱۳۸۹.
۳ـ وگریف، روپرت و لین دویس؛ تفکر و یادگیری از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات، مترجم: ناهید شفیعی؛ دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اسلامشهر، ۱۳۸۷.
۴ـ ساروی عمرانی، بهاره و ناصر؛ همتی؛ یادگیری ترکیبی، انتشارات بشری، تهران، ۱۳۸۹.
۵ـ ذاکری، علیرضا؛ صالح حاجی خواجه‌لو، هادی رشید افرایی و شهناز نگویی؛ «بررسی نگرش معلمان نسبت به کاربرد فناوری‌های آموزشی در فرایند تدریس» نشریه علمی پژوهشی فناوری آموزش ۶ (۲)، ۱۳۹۰.
۶ـ ذوفن، شهناز؛ کاربرد فناوری‌های جدید در آموزش، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۸۹.
۷ـ خسروی بابادی، علی‌اکبر؛ جزوه چاپ نشده؛ دانشگاه آزاد اسلامی، تهران مرکزی.
۸. Brian Kerr. (2007). cade/amtec conference. faculty of education, memoriall universtiy
۹. Charls R. Graham. (2004). Blended Leaming System; Defenition, Current Trends, and Future Direction. Brigham Young University. USA
منبع روزنامه اطلاعات
