توصیه های مشاوره ای رفتار با دانش آموز (معلم مشاور۳)
نویسنده ابـراهیم اصـلانی روان‌شناس و مشاور مدارس
aslani-edu@yahoo.com
اشاره
در شمارهء قبل،نقش مشاوره‌ای معلم مـورد بـحث قـرار گرفت و دانستنی‌ها، پیش‌نیازها و ملاحظات مربوط به این نقش توضیح داده شد.در ادامهء بحث،در چند قسمت بـه یکی از مهم‌ترین جنبه‌های نقش مشاوره‌ای معلم،یعنی رفتار با دانش‌آموز، می‌پردازیم.
«چگونه بـا دانش‌آموز رفتار کنم؟»،این سـؤالی اسـت که شاید در طول سال‌های متمادی،بارها برای یک معلم تکرار شود. معلمان تازه‌کار از زاویه‌ای و معلمان باتجربه از زاویه‌ای دیگر به این سؤال نگاه می‌کنند. درهرحال،نحوهء رفتار با دانش‌آموز برای معلمان عـلاقه‌مند و پویا،همیشه موضوعی جدید و جذاب است.اگرچه بعضی نکات عنوان شده در این مقاله،می‌توانند با مباحثی چون روشهای تدریس و دیگر مهارت‌های معلمی مرتبط باشند،اما در این‌جا فقط جنبهء مشاوره‌ای رفتارها مـدنظر اسـت.علاوه‌بر آن همپوشی‌هایی بین برخی نکات وجود دارد.این موارد،آگاهانه و از روی عمد به صورت نکاتی مجزا مورد تأکید قرار گرفته‌اند.
نگرشی انسان‌گرایانه به دانش‌آموزان داشته باشید
شاید در نگاه اول،طرح این نـکته،بـسیار ساده و بدیهی تلقی شود،اما،هم موضوع بدان سادگی که تصور می‌شود،نیست و هم آن که نکتهء یاد شده از مباحث بسیار جدی آموزش و پرورش جهانی است.همهء ما،در گفتار،از انـسان‌دوستی،احـترام و ارزش قائل شدن به انسان بسیار صحبت می‌کنیم،ولی موارد زیادی در رفتار هریک از ما یافت می‌شوند که ناقص گفتارمان هستند.
در این‌جا فقط به عنوان طرح موضوع،به مصادیقی از نگرش انـسان‌گرایانه اشـاره مـی‌کنیم و پیگیری بیشتر آن را به خوانندگان وامـی‌گذاریم.
اولیـن و مـهم‌ترین آموزهء نگرش انسان‌گرایانه این است:انسان موجودی منحصر به فرد است که به رشد و خودشکوفایی گرایش دارد.۱بر همین اساس موضوع روانـ‌شناسی سـلامت( روانـ‌شناسی کمال) از مباحث بسیار مهم و مورد توجه نظریه‌پردازان انـسان‌گراست.مـعرفی ملاک‌های زندگی سالم و راه‌های رسیدن به خوشبختی و شادابی در زندگی،بیش‌ترین دغدغهء روان‌شناسان انسان‌گراست.داشتن نگرش انسان‌گرایانه به دانش‌آموزان،هـم پنـدارهای نـادرست احتمالی را اصلاح می‌کند و هم موجب تلطیف روحیه معلم و ملایمت در رفـتار او می‌شود.علاوه‌بر آن موجب می‌شود،دانش‌آموزان خود را توانا بدانند و رفتار خویش را اصلاح کنند.۲
در مهر و محبت،بخشنده باشید
بخش اعـظم کـار مـعلمی،مهر و محبت است.معلم-مشاور باید در مهر و محبت بسیار بخشنده بـاشد.در فـعالیت‌های مشاوره‌ای،اولین اصل،برقراری رابطهء حسنه بین مشاور و مراجع است تا بدین وسیله مراجع نسبت بـه مـشاور احـساس اعتماد و امنیت کند.در مشاوره،رابطهء حسنه ارزش درمانی دارد.۳چنین رابطه‌ای فقط از طریق مـحبت صـادقانه ایـجاد می‌شود.رابینز می‌گوید:«رمز زندگی،بخشش است.سخاوت،زندگی انسان را معنادار می‌کند.کلید مـوفقیت در هـر نـوع رابطهء متقابل این است که در ایجاد ارتباط پیشقدم شوید و از خود مایه بگذارید و سپس بـه مـحبت بخشیدن ادامه دهید.۴اگر می‌خواهید دانش‌آموزان،شمار بپذیرند، رابطهء حسنه‌ای با آنها بـرقرار سـازید و مـحبت خود را نثارشان کنید.
دانش‌آموزان را همان‌طور که هستند،بپذیرید
این هم موضوعی به ظاهر سـاده،امـا فوق‌العاده قابل تأمل است.از نظر روان‌شناسان کمال،انسان سالم هم خود را می‌پذیرد و هـم دیـگران را.ایـن پذیرش بدان معنا نیست که فرد منکر ویژگی‌های منفی خود با دیگران شود،بلکه مـنظور احـترام به شخصیت انسانی است.پذیرش دیگران یعنی این‌که انسان‌ها را صرف‌نظر از خوبی‌ها و بـدی‌هایشان،فـقط بـه خاطر انسان بودنشان با ارزش و قابل احترام بدانیم؛به عبارت دیگر، پذیرش دیگران،یعنی احترام بـه انـسانیت.
تـمرین ۱
این مثال را در کلاس‌های دانشجویی درس مشاوره بسیار به‌کار برده‌ام.شما هم سعی کـنید خـود را در موقعیت فرضی این مثال قرار دهید.
یک موقعیت:در کلاس،دانش‌آموزی دارید جذاب،خوش‌قیافه،مؤدب و تمیز کـه بـیش‌تر وقت‌ها با لباس‌های مرتب و ظاهری آراسته سر جای خود می‌نشیند.دانش‌آموز دیـگری هـم دارید که نه‌تنها قیافه‌اش به دل نمی‌نشیند،بـلکه سـرووضع مـرتبی هم ندارد. بیشتر وقت‌ها لباس‌ها و دست‌هایش کـثیف هـستن.گاهی آب‌بینی‌اش آویزان می‌شود و زمانی هم انضباط کلاس را رعایت نمی‌کند.
سؤالات زیر را مـورد بـحث و بررسی قرار دهید:
۱.تصور ذهـنی و نـگرش شما نـسبت بـه ایـن دانش‌آموز چیست؟
۲.آیا واقعا هردو را به یـک انـدازه دوست دارید؟
۳.آیا با هردو یکسان رفتار می‌کنید؟
۴.آیا فکر می‌کنید هردو به یـک انـدازه قابل احترامند؟
کلاس خود را از نظر ظاهری و روانـی ایمن کنید
می‌گویند فـرد بـدقیافه‌ای بچه‌ای را بغل کرده بود.بـچه از تـرس او می‌گریست.آن فرد بچه را آرام می‌کرد و می‌گفت:«نترس،نترس من این‌جا هستم!»
رفتار بـعضی از مـعلم‌ها در کلاس، بی‌شباهت به این لطـیفه نـیست.دانـش‌آموز را پای تخته سیاه آوردهـ‌اید.مـی‌بینید و احساس می‌کنید که او راحـت نـیست و آمادگی روانی لازم برای پاسخگویی به سؤالات شما را ندارد.با لحن حق به جانبی مـی‌گویید:«نـترس غزیزم،من که کاری با تـو نـدارم،راحت بـه سـؤال‌ها جـواب بده.»
در موارد بسیاری بـه عنوان معلم احساس می‌کنیم کلاس راحتی داریم و رفتارمان با بچه‌ها منطقی و آرام‌بخش است.اما آیـا بـه راستی چنین است؟آیا بچه‌ها به ما اعـتماد دارند؟آیا بـه راحـتی مـی‌توانند در کـلاس مخالفت خود را بـا مـوضوعی اعلام کنند؟آیا جرأت انتقاد کردن از ما را دارند؟آیا با ترساندن دانش‌آموزان آنها را ساکت می‌کنید؟
این بودن کلاس،یعنی امنیت خـاطر دانـش‌آموزان و امـکان ابراز وجود برای آنان.
راهنمای ۱:کلاس ایـمن
ایـن مـثال‌ها از کـتاب«کـاربرد روانـ‌شناسی در آموزش»نقل می‌شوند:۵
اگر دانش‌آموزی از مسائلی چون،صدمه دیدن از دانش‌آموزان بزرگ‌تر در زمین بازی یا آتش‌سوزی در مکان‌های دربسته می‌ترسد، توضیح دهید که به اندازهء کافی از او مخافظت خواهید کـرد و تدابیر لازم را از قبل فراهم کرده‌اید و این‌که جای امنی را در کلاس به او خواهید داد.
در کلاس شرایطی فراهم کنید که دانش‌آموزان بدانند از آنها چه انتظاراتی می‌رود تا از کارهای روزمرهء کلاس دچار تشویش نشوند.همهء کـوشش خـود را به کار گیرند تا کلاس شما از نظر روانی محیطی امن باشد.مواظب اعمالی باشید که بیش از حد لزوم تهدیدکننده‌اند و سعی کنید پدیده‌ها را از دیدگاه دانش‌آموزان ببینید و از این راه موقعیت‌های تنش‌زا را کـشف کـنید.
کارهای روزمرهء کلاس را تا حد ممکن به نحوی تنظیم کنید که دانش‌آموزان بتوانند، دست به ابتکار بزنند.دانش‌آموزی که با وضعیتی ناراحت‌کننده بـا تـوهین‌آمیز روبه‌رو شده است،ممکن اسـت آنـ تعمیم دهد و از هرچیزی که با کلاس درس ارتباط پیدا می‌کند،متنفر شود یا بترسد.بنابراین،روش خود را تغییر دهید و به چنین دانش‌آموزی احساس آرامش و اطـمینان بـدهید.
می‌توانید راه‌های دیگری را کـه کـلاس شما را امن و جالب می‌کند،در جای خالی زیر یادداشت کنید.
مشاهده‌گر خوبی باشید
کسب مهارت در مشاهده،نیاز به آرامش و تمرین فراوان‌دارد.مشاهدهء منظم،فعالیتی است که افراد صبور و با حوصله مـی‌توانند انـجام دهند.با این همه،برای این‌که مشاهده‌گر خوبی باشید موارد زیر را توصیه می‌کنیم:
-با دقت و موردی ببینید.علاوه‌بر مشاهدهء رفتارها به‌طور عام،در صورت لزوم
رفتارهایی را به صورت خاص،تحت مشاهده و کـنترل قـرار دهید.
-بـه جزئیات توجه کنید.یک مشاهده‌گر خوب،جزئیاتی را می‌بیند که در نگاهی ساده از نظر دور می‌مانند.
-حساس باشید.حساس بـودن بیشتر به معنای مشاهدهء هوشیارانه است.دانش‌آموزی در کلاس،بعد از مدت‌ها بـرای درس جـواب دادنـ،دست بلند می‌کند،دانش‌آموزی همیشه به طرزی زیرکانه شیطنت‌های خود را به گردن دیگران می‌اندازد،دانش‌آموزی بیشتر اقـات در کـلاس ساکت و بی‌حوصله می‌نشیند و…،لازم است،نسبت به چنین مواردی حساس باشید و در صورت لزوم واکـنش نـشان دهـید.اما لازم نیست همیشه مداخله کنید.ضعف برخی از معلمان در این است که به سرعت حساسیت نـشان می‌دهند و یا حساسیت خود را به نوعی به دانش‌آموزان منتقل می‌کنند.اگر می‌خواهید در مـوضوعی مداخله کنید،به‌خصوص اگـر مـداخله حالتی مشاوره‌ای داشته باشد،باید اطمینان حاصل کنید که شرایط مساعد است.
-از ابزارهای دیگر برای مشاهده استفاده کنید.منظور از مشاهده فقط دیدن نیست.هر ابزاری که بتواند اطلاعات مستندی دربارهء دانـش‌آموزان ارائه دهید،ابزار مشاهده به حساب می‌آید.استفاده از تست‌ها و پرسشنامه‌ها،توجه به روند پیشرفت تحصیلی،بررسی کارهای هنری و یا نوشته‌های دانش‌آموزان و مواردی از این قبیل،ابزارهایی برای مشاهده هستند.
خوب گوش دادن را بیاموزید
گـوش دادن مـهم‌ترین فن مشاوره است. مشاور باید به طور کامل و دقیق،تمام حواسش را بر گفتار مراجع متمرکز سازد و به گفته‌های او با دقت گوش دهد.۶
در فرهنگ ما،بسیاری از مشکلات ارتباطی بین انسان‌ها بـه خـوب گوش ندادن باز می‌گردد.ما بیش از آن‌که حوصلهء شنیدن داشته باشیم،دوست داریم گوینده باشیم. به همین دلیل مطالب و گفته‌های یکدیگر را خوب درک نمی‌کنیم.مهارت گوش دادن را دانش‌آموزان هم بـاید یـاد بگیرند.این امر می‌تواند یکی از مقررات کلاس باشد؛معلم در اولین روزها اعلام می‌کند:«ضمن بحث‌های کلاسی،کسی نباید صحبت کند، مگر این‌که دست بلند کند و برای صحبت کردن اجـازه بـگیرد.مـی‌خواهم آنچه را یک دانش‌آموز می‌گوید،خـوب بـشنوم و اگـر بیشتر از یک نفر حرف بزند،نمی‌توانم این کار را بکنم.»۷
راهنمای ۲:رفتارهای مثبت شنیداری
این مطالب از کتاب راهنمای آموزش مهارت زندگی نـقل مـی‌شوند:۸
بـه گویندگان نشان دهید که کاملا به آنها تـوجه داریـد.از انجام هرعمل دیگری جز گوش دادن،خودداری کنید.به عوامل پرت‌کنندهء حواس،مانند صحبت دیگران و تلویزیون توجه نکنید.
به سـمت گـوینده مـتمایل شوید.
با گوینده ارتباط چشمی برقرار کنید.مگر آن‌که ایـن رفتار در فرهنگ شما بی‌ادبی تلقی شود.
در پاسخ به اظهار نظرهای گوینده،سر خود را به علامت توافق تکان دهـید.
واکـنش‌های کـلامی از خود بروز دهید،به نحوی که گوینده دریابد به او گوش مـی‌دهید. مـانند:«آها»،«بله»،«ادامه دهید».
حالت صورت خود را متناب با حالت‌های احساسی گوینده،تغییر دهید. حالاتی مـانند نـگرانی،هـیجان،ترس و غیره. مفهوم پیام گوینده را جویا شوید.آنچه را که فکر می‌کنیدمنظور اوسـت،بـگویید و از او بـپرسید که آیا درست فهمیده‌اید یا خبر؟
سعی کنید به احساس گوینده پی ببرید و صحیح بـودن آن را بـررسی کـنید.
سخن گوینده را قطع نکنید،مگر آن‌که مسألهء زمان برای شما مهم باشد و باید در زمـان مـعینی در جایی باشید یا کاری را انجام دهید. در آن صورت،عذرخواهی کنید و از گوینده بخواهید ادامهء سـخن خـود را بـه زمان دیگری موکول کند.
از قضاوت عجولانه دربارهء مطالب گوینده بپرهیزید.
تمرین ۲
بر اساس مـلاک‌های راهـنمای ۲، رفتار شنیداری خود را در مقابل دانش‌آموزان،والدین،همکاران و خانواده مورد ارزیابی و مقایسه قرار دهـید.آیـا رفـتار شنیداری شما در موقعیت‌های مختلف، متفاوت است،چرا؟
فکر می‌کنید برای افزایش مهارت گوش دادن،چه کارهایی بـاید بکنید؟
ادامـه دارد
زیرنویس
(۱)-اتکینسون،ریتا ال و همکاران.روان‌شناسی هیلگارد. ترجمهء محمد تقی براهنی(۱۳۷۸).تهران:رشـد،چـاپ سـیزدهم،ص ۴۲.
(۲).کدیور،پروین(۱۳۷۹).روان‌شناسی تربیتی.تهران: سمت،چاپ اول،ص ۲۳۲.
(۳).شفیع‌آبادی،عبد الله(۱۳۷۸).فنون و روشهای مشاوره.تهران:رز،چاپ دهـم،ص ۴۸.
(۴).رابـینز،آنـتونی(۱۹۶۱).به سوی کامیابی.ترجمهء مهدی مجردزاده کرمانی(۱۳۷۸).تهران:راه‌بین،چاپ بیستم.صـ ۲۸۹.
(۵).بـیلر،رابرت(۱۹۷۴).کاربرد روان‌شناسی در آموزش. ترجمهء پروین کدیور(۱۳۸۷۱).تهران:مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول،جلد دوم،ص ۲-۴۳۱.
(۶)-شفیع‌آبادی،عبد اللهـ(۱۳۷۸).فـنون و روشهای مشاوره.تهران:رز،چاپ دهم،ص ۴۸.
(۷)-بیلر،رابرت(۱۹۷۴).کاربرد روان‌شناسی در آموزش. پروین کـدبور(۱۳۷۱).تـهران:مرکز نشر دانشگاهی،چاپ اول،جلد دوم،ص ۷۳۵.
(۸).آقازاده،مـحرم(۱۳۷۹).راهـنمای آمـوزش مهارت‌های زندگی برای جوانان.تهران:یونیسف،ص ۸۰.
——————————-
↩️ کانال مقاله ها 👇
https://t.me/joinchat/AAAAAD5oqnmeI058AeE3WA
