نگاهی به زندگی و نظریات‏ واسیلی سوخوملینسکی

نگاهی به زندگی و نظریات‏ واسیلی سوخوملینسکی

سیروس برزو

شخصی که می‏خواهم درباه‏اش سخن‏ بگویم«واسیلی سوخوملینسکی»نام دارد. او زندگی و کار خود را با عشق و محبتی‏ بی‏پایان وقف کودکان کرد.او یکی از آموزگاران برجسته شوروی(سابق)بود که‏ توانست سخن جالب جدیدی دربارهء کودکان و نوجوانان بر زبان آورد.

سوخوملینسکی دهقان‏زادهء فقیری بود که‏ در سال ۱۹۱۸ به دنیا آمد.شانزده ساله بود که معلم روستا شد و در بیست سالگی، دانش‏سرای عالی تربیت معلم«پالتاوا»را تمامخ کرد.در مدارس،زبان و ادبیات‏ اوکرائینی تدریس می‏کرد و شعر می‏گفت.

هنوز جوان بود که جنگ جهانی دوم‏ شروع شد.واسیلی سوخوملینسکی ۲۳ ساله،مثل بسیاری از مردم،در نبرد علیه‏ دشمن متجاوز شرکت کرد و از خود شهامت‏ و مردانگی نشان داد و حتی یک بار نزدیک‏ بود کشته شود.«ورا»،همسرش،در روستای«پاولیش»و در قلمرو اشغالی باقی‏ ماند.«ورا»به چریک‏ها کمک می‏کرد. افراد گشتاپو او را هنگام کمک رساندن به‏ رزمندگان دستگیر کردند.«ورا»در چهاردیواری زندان فرزندی به دنیا آورد. آلمانی‏ها مدت زیادی آن زن شجاع را شکنجه دادند و از وی خواستند رهبران دستهء چریکی را لو بدهد.اما«ورا»ساکت بود. کودک را،که چند روزی بیشتر نداشت،در برابر چشمان مادرش به قتل رساندند و«ورا» را دار زدند.در این زمان،سوخوملینسکی‏ در حومه مسکو با اشغالگران می‏جنگید. زخم سنگینی او را از صف جنگ خارج کرد. اما زخم‏های دردناک و غم‏نامهء خانوادهء مظلومش برای همیشه در سینه و در قلبش‏ بر جای ماند.

پس از پایان جنگ،به روستای خود برگشت تا به کار مورد علاقه‏اش،معلمی، بپردازد.او سی و پنج سال از عمر کوتاه خود را وقف آموزش‏وپرورش کودکان کرد و ۲۹ سال مدیریت مدرسه روستای دورافتادهء «پاولیش»را به عهده داشت.در عین حال‏ در مقام یک معلم خلاق و دانشمند،با ارائهء روش‏ها و نظرهای تربیتی جالب سرمشق و الگوی دیگر معلمان شد.

ماهیّت روش تربیتی سوخوملینسکی‏ در چه چیزی نهفته بود؟

مربیان فراوانی در جهان تلاش کرده‏اند نظامی تربیتی به وجود آورند که پرورش و آموزش در آن توأم باشد.سوخوملینسکی‏ در نظر و عمل نشان داد که هر کودک‏ تندرستی می‏تواند آموزش ابتدایی و متوسطه‏ را بدون گروه‏بندی کودکان به«بااستعدادها» و«بی‏استعدادها»،آن هم در مدارس‏ عادی،فراگیرد.در عین حال،او معیارهایی یافت که‏ به معلم امکان‏ آموختن دانش به کودک را،حتی در چهارچوب برنامه‏های رسمی،می‏داد. برانگیختنش آرزوی تحصیل در کودک و کشف تمایل وی به خویشتن‏پروری و خویشتن‏آموزی،هدف اصلی‏ سوخوملینسکی بود.

سوخوملینسکی دست‏پروردگانش را با پی‏گیری و کنجکاوانه مطالعه می‏کرد و در این امر با معلمان والدین به مشورت‏ می‏نشست و افکارش را با نظریات مربیان‏ بزرگ گذشته و حکمت عامیانه می‏سنجید.

برای آموختن کودکان باید به آنان مهر ورزید.تنها در آن صورت است که معلم‏ می‏تواند احساس شادی در مورد کار، دوستی و انسانیت را در کودکان بپروراند. معلم باید به قلب هر کودکی راه یابد و تنها در آن صورت قادر خواهد بود عشق به‏ خانواده،مدرسه و دانش و کشور را در آنان‏ بیافریند.یعنی راه‏یابی به دل‏های کودکان، اساس تمام فعالیت تربیتی سوخوملینسکی‏ قرار گرفت.

او هدف فعالیت خویش را در آن می‏دید که بهترین ارمغان‏های طبیعت را در وجود کودکان کشف کند،سجایای آنان را بیابد و افرادی نجیب و وفادار به آرمان‏های انسانی‏ پرورش دهد.تربیت سوخوملینسکی به‏ مفهوم ترغیب مهربانی،حقیقت و فرهنگ‏ عواطف و افکار و مکتب پرورش انسان و شهروند است.

سوخوملینسکی طی بیست سال، مشاهدات و افکار خود را همواره یادداشت

می‏کرد و این امر به او امکان نگارش کتب و مقالات فراوانی داد.کتاب‏هایی چون مهرم‏ نثار کودکان،تولد شهروند،مکتب متوسطه‏ پاولیش و قدرت خردمندانهء جمع در میان آثار وی از شهرت فراوانی برخوردارند.همهء این‏ آثار فرآیند تجارب سرشار این مربی ستوده‏ خصال‏اند.

سوخوملینسکی با فروتنی آثارش را «مخلوق ماکارنکو»می‏نامید.او به تجارب‏ حیاتی و تربیت آنتون سیمونویچ ماکارنکو (۱۸۸۸-۱۹۳۹)،مربی روسی،ارج‏ فراوان می‏نهاد.رابطهء معنوی معلمان و کودکان و فضای حسن نیت،یعنی آنچه‏ ماکارنکو دانشمند بزرگ علوم تربیتی در نظر و عمل مورد تأکید قرار می‏داد،در آموزشگاه پاولیش،که سوخوملینسکی آن‏ را رهبری می‏کرد نیز به واقعیت پیوست.هر دو مربی،پرورش را همواره با درک زیبایی‏ انسان در خدمت‏گزاری به میهن و انسان‏ها پیوند می‏زدند.به عقیدهء آنان آموختن طرز زندگی به جوانان،تنها به مفهوم درک خیر و شر نیست و مطلب مهم در این زمینه آن‏ است که جوانان باید در مورد بدی‏های‏ اجتماعی و بی‏عدالتی،اعتقاد آشتی‏ناپذیری داشته باشند.

نظریه پرورش جمعی،که با نام‏ ماکارنکو پیوند دارد،در عمل و آثار تربیتی‏ سوخوملینسکی تحقق یافت.در عصر ما آموزش‏وپرورش کودکان در ماورای جمع‏ از آن‏رو امکان‏پذیر است که تنها چنین‏ پرورشی به آنان شادی آمیزش و امکان بروز استعدادهایشان را می‏دهد.

یوخوملینسکی آموزگاران را«خالق و سازنده نفس انسان و بذرافشانان صفات‏ انسانی»می‏نامید که هدف آنها«پاشیدن بذر محبت است تا در ۹هنه نفس انسان،علف‏ هرز هرگز مجال روییدن نیابد.»

سوخوملینسکی معتقد بود که باید در مدارس جوّی معنوی به وجود آید تا در تکوین سجایای انسانی کودکان مؤثر باشند. او می‏گفت:«من هیچ چیز خارق العاده‏ای‏ پیشنهاد نمی‏کنم.فقط باید به بچه‏ها یاد داد که خانوادهء خود،مدرسه و جایی را که در آن‏ به دینا آمده‏اند،دوست داشته باشند.»

او از معلمان دعوت می‏کرد انسان‏شناسی‏ را سرلوحه کسب دانش خود قرار دهند،به‏ شخصیت شاگردان خود احترام بگذارند و در راه پرورش کودک تلاش کنند.زیرا از نظر وی،آموزگار وظیفه دارد کودک را در مقابل‏ آنچه که انسان را خشن بار می‏آورد،بی‏اعتنا یا تندخو می‏سازد،مصون سازد.خلاصه‏ آن‏که کودک باید سرشار از عاطفه و محبت‏ باشد؛زیرا رشد این خصلت همان چیزی‏ است که بعدها به تفکر ادای دین به جامعه‏ و توانایی نفع‏رسانی به آن تبدیل می‏گردد.

سوخوملینسکی اعتقاد داشت یکی از اصلی‏ترین وظیفه‏های یک دبیر و مربی آن‏ است که بکوشد در ذهن هریک از شاگردان،آتش کسب دانش و درک تمام‏ پدیده‏های مثبتی را که انسان‏ساز است، خاموش نشود.او در مورد مطالعه و تأثیر آن بر کودکان نوشته است:«کتاب در زندگی کودک یک رشته تربیتی کامل‏ است».در فهرست کتاب‏هایی که او برای‏ بچه‏ها توصیه کرده است،اسامی بهترین‏ نویسندگان جهان به چشم می‏خورد.

سوخوملینسکی اطلاع از فرهنگ ملل دیگر را پل ارتباط احساسات بشردوستانه بین آنه‏ می‏دانست و معتقد بود خواندن کتاب‏های‏ ملت‏های گوناگون جهان،انسان را از نظر درک ارزش‏های معنوی آنان غنی‏تر می‏سازد،از دشمنی‏ها می‏کاهد و به ایجاد رابطهء انسانی منجر می‏گردد.

او می‏گفت هر ملتی باید در دل کودکان‏ خود،عشق به زبان مادری را بیفروزد و در مدرسه آیین عشق به زبان مادری به نحو برجسته‏ای متجلی گردد.او یادگیری زبان‏ مادری را وسیلهء بسیار مؤثر تربیت‏ می‏دانست.

در روش تربیتی سوخوملینسکی‏ طبیعت نقش مهمی دارد.او می‏گوید: «کودک را نباید در دیوارهای کلاس‏ محبوس کرد.معلم باید بچه‏ها را از کلاس به دشت و جنگل‏ها و ساحل‏ رودخانه ببرد و به آنها کمک کند که زیبایی‏ طبیعت سرزمین خود را لمس کنند.»

سوخوملینسکی شهرت‏طلب نبود.آثار او،گزارش‏هایی آموزشی است که به‏ صحبت‏های صمیمانه با همکاران و دانش‏آموزان بیشتر شباهت دارد.هیچ‏کس‏ هرگز او را نشنید که از چیزی شکایت کند. پزشکانی که زخم‏های او را،که در اثر جراحات ناشی از جنگ به وجود آمده بود، چند بار عمل کردند،از نیرو و استقامتش‏ تعجب می‏کردند.او هیچ‏گاه از دردها و سختی‏هایی که کشیده بود،سخن نگفت و فقط یک بار فاجعه‏ای را که در زمان جنگ‏ برای همسر و فرزندش پیش آمده بود،بازگو کرد.سوخوملینسکی این موضوع را در نامه‏ای که در ترجمهء آلمانی کتاب مهرم نثار کودکان چاپ شد،به مثابه مثالی از دردها و رنج‏های حاصل از جنگ برای بشر ذکر کرد و آرزو کرد که دیگر جامعهء انسانی شاهد چنین صحنه‏هایی نباشد.او می‏گفت: «نباید این واقعیت مهم را فراموش کرد که این‏ برنامه‏ها و کتاب‏های درسی و روش‏ها نیستند که تربیت می‏کنند؛بلکه شخصیت‏ معلم است که این کار را صورت‏ می‏دهد…».

سال‏ها گذشت؛کشور به تیمار زخم‏های جنگ پرداخت و نسل‏های تازه‏ای‏ پدید آمدند که با جنگ در لابه‏لای کتب‏ تاریخ آشنا می‏شدند.بچه‏های روستای‏ پاولیش در آن زمان هنوز نمی‏دانستند که‏ کسی به آنان درس می‏آموزد و کسی آنان را به دشت و جنگل راهنمایی می‏کند که هنوز هم پس از گذشت بیست سال،آثار التیام نیافتهء جنگ در سینه‏اش می‏سوزد.

او هنگام انجام وظیفه،در نخستین‏ روزهای سال تحصیلی و پس از آن‏که‏ درهای مدرسهء خود را به روی نسل تازهء کودکان گشود،چشم از جهان فرو بست. واسیلی الکساندرویچ سوخوملینسکی بسیار زود از جهان رفت.مرگ وی در ۵۲ سالگی،در حقیقت ثمرهء دردها و زخم‏های‏ کهنهء او از جنگ بود.او تا بازپسین روز حیات(دوم سپتامبر سال ۱۹۷۰)برای‏ کودکان زیست.

رشد معلم » شماره ۱۶۵ (صفحه ۳۵)